PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ રત્નો નીકળે છે પણ, જેમ લોઢાની
તેમાંથી સમ્યગ્દર્શનાદિ રત્નો ન નીકળે માટે આચાર્યદેવ કહે
છે કે હે જીવ? તારા અંતર–સ્વભાવમાં ઊંડો ઊતરીને
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
પત્રનો જવાબ કોના ઉપર અને કયા સરનામે આપવો તે લખી જણાવવું.
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
અર્હંતદેવના આખાય શાસનને પ્રકાશનારાં છે, અને સંસાર તથા મોક્ષની ભિન્નભિન્ન
સ્થિતિને જગત સમક્ષ પ્રગટ કરે છે;–સંસારનો પંથ, અને મોક્ષનો પંથ,–એ બંનેની
વિલક્ષણ સ્થિતિને આ પાંચરત્નો પ્રકાશે છે. આવા આ નિર્મળ પાંચરત્નો (ગાથા
૨૭૧ થી ૨૭પ) જયવંત વર્તો.
પંચરત્ન કહ્યાં છે. રત્નની જેમ તેનો પ્રકાશ સંસાર અને મોક્ષના માર્ગને સ્પષ્ટપણે
પ્રકાશે છે.–શુ સંસારનો માર્ગ છે, ને શું મોક્ષનો માર્ગ છે, તે સ્પષ્ટપણે પ્રકાશીને
જીવોને મોક્ષમાર્ગમાં જોડે છે. સંસારતત્ત્વને જયવંત નથી કહેતા, પણ સંસારતત્ત્વનું
સ્વરૂપ બતાવનારું આ સૂત્ર તથા તેનું સમ્યગ્જ્ઞાન તે જયવંત વર્તો.
મોક્ષતત્ત્વ શું, (૩) મોક્ષનું સાધનતત્ત્વ, (૪) મોક્ષના સાધનરૂપ જે શુદ્ધોપયોગ–તે
જ મોક્ષાર્થીના સર્વ મનોરથનું સ્થાન છે, અને (પ) શાસ્ત્રનું ફળ જે જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ
આત્માની પ્રાપ્તિ–એનું સ્વરૂપ પ્રકાશનારા આ પાંચ રત્નો જયવંત વર્તો.
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
સંસારમાં પરિભ્રમણ કરશે.
દ્રષ્ટિથી પદાર્થોનું સ્વરૂપ વિપરીતપણે જ સમજે છે, પોતાનો અભિપ્રાય જ વિપરીત હોવાથી તે શાસ્ત્રોના
આશયને પણ વિપરીતપણે જ ગ્રહણ કરે છે, ભગવાનનો અને શ્રુતજ્ઞાની સંતોનો અભિપ્રાય પણ તે
અવિવેકને લીધે ઊંધો જ ગ્રહણ કરે છે, સ્વયં અવિવેકને લીધે તેને મિથ્યાત્વની મહોર લાગી છે; ઊંધી દ્રષ્ટિથી
“આ તત્ત્વ આમ જ છે” એમ ખોટા નિશ્ચય વડે અતત્ત્વશ્રદ્ધા દ્રઢ કરે છે. આ બધું કોઈ પરને લીધે નથી થતું
પણ તે જીવ પોતે સ્વયં અવિવેકી હોવાથી, અને મહા મોહમળથી મલિન છે તેથી જ તે વિપરીતરૂપે પદાર્થનું
સ્વરૂપ માનીને, અતત્ત્વશ્રદ્ધાન કરે છે.–આવા જીવો ભલે દ્રવ્યલિંગી મુનિ થઈને જિનશાસનમાં રહ્યા હોય તો
પણ તે સંસારતત્ત્વ જ છે, તે શ્રમણ નથી, પણ શ્રમણાભાસ છે. સંસારતત્ત્વ એટલે કે બધાય મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવો
કેવા હોય તેના ઉપર આ ગાથા–રત્ન પ્રકાશ પાડે છે. આ રીતે વિપરીતમાન્યતા જેનું મૂળ છે એવું સંસારતત્ત્વ,
તેનું સ્વરૂપ બતાવીને તેનાથી છોડાવે છે. સ્વયં અવિવેકથી ઊંધી શ્રદ્ધા એવી દ્રઢ કરી છે કે તેમાં સંદેહ કરતો
નથી, ‘આ આમ જ છે’ એમ નિશ્ચય કર્યો છે, તેણે મહા મોહ મળને એકઠો કર્યો છે, શાસ્ત્ર વાંચે તો તેમાંથી
પણ ઊંધી દ્રષ્ટિને લીધે મોહમળને જ ભેગો કરે છે,–આવા જીવો વ્રત–તપ કરતા હોય, સંયમ પાળતા હોય
તોપણ મિથ્યા અભિપ્રાયને લીધે અનંતકાળ સુધી અનંત ભાવાંતર કરીને ભવભ્રમણમાં રખડશે–તેથી તેને
સંસારતત્ત્વ જ જાણવું–તે દ્રવ્યલિંગી શ્રમણ થયો તેથી સંસારતત્ત્વમાંથી જરાય બહાર નીકળ્યો હશે–એમ સંદેહ
ન કરવો. સ્પષ્ટપણે આ સૂત્રરત્ન તેના ઉપર પ્રકાશ નાખે છે કે આ પણ સંસારતત્ત્વ જ છે, એનામાં ધર્મ કે
મોક્ષમાર્ગનો અંશ પણ નથી. માટે જેને ખરેખર સંસારતત્ત્વથી છૂટવું હોય તેણે યથાર્થતત્ત્વનો નિશ્ચય કરીને
વિપરીત અભિપ્રાયરૂપ મોહમળને નષ્ટ કરવો. અહો, આ રત્નવડે અમૃતચંદ્રાચાર્યે મિથ્યાત્વનાં ઝેર ઉતારી
નાખ્યાં છે.
સિદ્ધપરમાત્માને પણ બાકી રાખતા નથી, તે સિદ્ધભગવંતોને પણ નિમિત્તના
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
સ્પષ્ટ કહે છે કે “પ્રગટ હો કિ મિથ્યાત્વ હી આસ્રવ–બંધ હૈ ઔર મિથ્યાત્વકા અભાવ અર્થાત્ સમ્યક્ત્વ
સંપૂર્ણ શ્રામણ્યવાળા સાક્ષાત્ શ્રમણને મોક્ષતત્ત્વ જાણવું.–તે શ્રમણ આ સંસારમાં લાંબોકાળ નહિ રહે,
કલગી સમાન નિર્મળ વિવેકરૂપી દીવી એટલે કે ભેદજ્ઞાનની નિર્મળજ્યોતિનો પ્રકાશ તેમને પ્રગટ્યો છે, તે
જ્ઞાનપ્રકાશવડે પદાર્થોના સ્વરૂપનો યથાર્થ નિશ્ચય કર્યો છે, તેથી ઉત્સુક્તા દૂર કરીને સ્વરૂપમાં તેઓ સ્થિર
થયા છે. અંતર્મુખ થઈ સચ્ચિદાનંદના મહેલમાં પેસીને તેના અનુભવમાં એવા તૃપ્ત–તૃપ્ત થયા છે કે તેમાંથી
બહાર નીકળતા નથી, સ્વરૂપમંથર થયા છે, સ્વરૂપમાં જામી ગયા છે, સ્વરૂપની પ્રશાંતિમાં મગ્ન થયા હોવાથી
હવે વિભાવમાં જવા માટે આળસુ છે, સુસ્ત છે, ચૈતન્યમાં વળ્યા તે વળ્યા, હવે કદી તેમાંથી બહાર નીકળવાનું
જ નથી એમ અંદરમાં જામી ગયા છે, સતત્ ઉપશાંત વર્તે છે, અકષાયસ્વરૂપમાં લીનતા છે ત્યાં કષાયનો
અભાવ છે એટલે ઉપશમભાવનો ઢગલો ભેગો થતો જાય છે, અજ્ઞાનીને તો મોહનો ઢગલો ભેગો થાય છે ને
આ મોક્ષમાર્ગી મુનિરાજને સ્વરૂપના ઉપશમભાવનો ગંજ–ઢગલો ભેગો થાય છે. વળી અયથાચાર તેમને દૂર
થયા છે, અશુભ તો છે જ નહિ ને શુભવૃત્તિના ઉત્થાન જેટલો અયથાચાર પણ દૂર થયો છે; વળી તે શ્રમણ
નિત્ય જ્ઞાની છે, શુદ્ધોપયોગી થઈને સતત્ જ્ઞાની વર્તે છે, સ્વરૂપમાં જ્ઞાનનો ઉપયોગ એવો જામ્યો છે કે હવે
બહાર નીકળવાનો નથી. એવા તે શુદ્ધોપયોગી શ્રમણો ઉત્કૃષ્ટ સાધકભાવને પામ્યા હોવાથી શ્રામણ્યથી
પરિપૂર્ણ છે, મોક્ષનું ઉત્કૃષ્ટ સાધન તેમને વર્તે છે, તેથી તેમને મોક્ષતત્ત્વ જ કહી દીધા છે. તે શુદ્ધોપયોગી શ્રમણે
પહેલાંનાં સમસ્ત કર્મોને લીલામાત્રથી નષ્ટ કર્યાં છે અને
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
નિર્વિકલ્પ આનંદરસનો અતીન્દ્રિયભાવ પ્રગટ્યો તે સિવાય બીજા ભાવરૂપ (વિકારી) પરાવર્તનનો તેને
અભાવ છે, અને શુદ્ધસ્વભાવમાં જ સ્થિર પરિણતિવાળા સાદિ અનંત રહે છે. આવા ઉત્કૃષ્ટ શ્રમણ પોતે
જ મોક્ષતત્ત્વ છે. મોક્ષ જોવો હોય તો આવા શુદ્ધ પરિણતિરૂપે પરિણમેલા શુદ્ધોપયોગી શ્રમણને ઓળખ.
ચૈતન્યના આનંદદરિયામાં ડૂબકી મારીને તેનો તાગ લીધો છે–અંતરમાં પૂરેપૂરા એકાગ્ર થઈને ઠેઠ
તળિયાનો તાગ લીધો છે, તેઓ હવે ફરીને તે આનંદમાંથી બહાર નીકળીને આકુળતામાં કદી આવતા
નથી; આકુળતાના ભાવ અને તેના ફળમાં જન્મ–મરણ કરવાં તે કલંક છે, અતીન્દ્રિય ચૈતન્યને જડપ્રાણ
ધારણ કરવા પડે તે કલંક છે, દીનતા છે. સ્વર્ગનો ભવ કરવો પડે તે પણ દીનતા છે–કલંક છે.
શુદ્ધોપયોગથી જેણે ઉત્કૃષ્ટ શ્રામણ્ય પ્રગટ કર્યું છે એવા રત્નત્રય–આરાધક ઉત્તમ મુનિવરો ફરીને આ
સંસારમાં પ્રાણ ધારણ કરતા નથી, આ સંસારમાં ફરીને બીજી માતા તે નહીં કરે; શુદ્ધતામાંથી
અશુદ્ધતામાં ફરીને કદી નહીં આવે. બસ, હવે સાદિ–અનંતકાળ અનંત સમાધિસુખમાં જ અવસ્થિત
રહેશે. તે મુકાણો...રે..મુકાણો, હવે તેને બધન નથી,–નથી. વાહ! અહીં જ પોતાની શુદ્ધપરિણતિમાં
મોક્ષતત્ત્વને ઉતાર્યું. મોક્ષ લેવા માટે ક્્યાંય બીજે જવું પડે તેમ નથી, અહીં અંતરમાં ઊતરીને સ્થિર થયો
ત્યાં તેણે પોતાની પરિણતિમાં જ મોક્ષને ઉતાર્યો; તેથી તે મોક્ષતત્ત્વ છે.
સ્વરૂપમાં એવા ઠર્યા છે કે શ્રેણી માંડીને કેવળજ્ઞાન લઈને મોક્ષ જ પામશે, ને ફરીને સંસારમાં અવતરશે
નહીં.
કે મુક્ત થવાની ક્રિયારૂપે સાધુ પરિણમી રહ્યા હોય–એ રીતે તેમને મોક્ષતત્ત્વ તરીકે આચાર્યદેવે વર્ણવ્યા
છે. આવા સાધુઓ અતીન્દ્રિય પરમસુખને અનુભવતા–અનુભવતા સહજ માત્રમાં કર્મને નષ્ટ કરીને મોક્ષને
સાધે છે.
ઘોર દુઃખથી આત્મરક્ષા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર વડે થાય છે; એવા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટ
કરીને જેઓ સ્વરૂપમાં ઠર્યા છે... એવા ઠર્યા છે કે તેમાંથી બહાર નીકળવાના આળસુ છે,–તેમાં જ મગ્ન
રહે છે, પ્રશાંત થઈને સ્વરૂપમાં જામી ગયા છે તેથી ‘અયથાચરણ’ થી એટલે કે રાગાદિથી રહિત છે,
વીતરાગ થઈને શાંત–નિર્વિકલ્પ રસને ઝીલી રહ્યા છે, આનંદના અનુભવમાં ઝૂલે છે, જ્યાં
વ્યવહારરત્નત્રયનો વિકલ્પ પણ નથી, નિર્વિકલ્પ થઈને આત્મરસને પી રહ્યા છે, સ્વરૂપમાં એકમાં જ
અભિમુખ થઈને વર્તે છે,–આ રીતે મુક્ત થવાની ક્રિયારૂપે પરિણમી રહેલા આવા સાક્ષાત્ શ્રમણ તે
મોક્ષતત્ત્વ છે. તે ભવનો અંત કરીને હવે બીજું શરીર ધારણ નહિ કરે; હમણાં જ કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરીને
મોક્ષને સાધશે.
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
આસક્ત નહિ વિષયો વિષે જે, ‘શુદ્ધ’ ભાખ્યા તેમને. ૨૭૩
ઉગ્ર પરાક્રમ વડે મોક્ષને સાધી રહ્યા હોવાથી, તેમને જ મોક્ષનું સાધનતત્ત્વ જાણવું.
ત્રણ અવયવો છે: સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન ને સમ્યક્ચારિત્ર; સૌથી પહેલાં સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન વગર
ચારિત્ર દશા કદી હોતી નથી. ભેદજ્ઞાનરૂપ જે પાંડિત્ય તેમાં પ્રવીણતાથી જેણે જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનું અને
જ્ઞેયતત્ત્વોનું યથાર્થસ્વરૂપ જાણ્યું છે; અનેકાન્ત વડે સ્વ–પરતત્ત્વોને ભિન્ન ભિન્ન જેમ છે તેમ બરાબર જાણીને
ભેદજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું છે. આ મોક્ષના સાધનની પહેલી વાત!
સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ કર્યાં છે, ત્યારપછી ચારિત્ર હોય છે.
પરિણતિને જોડી છે. આ રીતે ચિદાનંદતત્ત્વમાં જ આત્મપરિણતિ લીન રહેવાને લીધે પ્રશાંત થઈ છે એટલે
બાહ્ય વિષયોમાં જરા પણ આસક્તિ થતી નથી.–અહા, આવી દશામાં ઝૂલતા સંતમુનિઓ સકળ મહિમાવંત
છે; આચાર્યદેવ કહે છે કે આવા સકળ મહિમાવંત ભગવંત શુદ્ધોપયોગી સંતો પોતે જ સ્વયં મોક્ષનાં સાધન છે,
બીજું કોઈ બહારનું સાધન નથી. સ્વરૂપમાં એકાગ્રતા વડે પોતે જ સ્વયં મોક્ષના સાધનરૂપ થઈને, અનાદિથી
બંધાયેલા કર્મકપાટને અતિ ઉગ્ર પ્રયત્નથી ખોલી રહ્યા છે. આવા સંતો મોક્ષને સાધવામાં શૂરવીર છે. આવી
દશારૂપ જે મોક્ષસાધન તે અભિનંદનીય છે, તે પ્રશંસનીય છે, તેનો મનોરથ કરવા જેવો છે.
કર્યા વગર, સ્વતત્ત્વમાં પરિણતિરૂપ શુદ્ધતા કદી પ્રગટે જ નહિ, અને શુદ્ધતા વગર મોક્ષ સાધન હોય નહીં.
તે તો આસ્રવતત્ત્વ છે.
શુદ્ધ પરિણતિમાં જ સમાય છે. આવા તત્ત્વને મોક્ષના સાધન
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
અર્હંતદેવના માર્ગની ખબર નથી, તે અર્હંતદેવના માર્ગથી બહાર છે.
મોક્ષને નહિ સાધી શકે. માટે, સ્વરૂપને સાધવાનો સત્ય માર્ગ શું છે તેની વાત પહેલાં રુચવી જોઈએ.
થાય? પહેલાં નિર્ણયનું જોર જોઈએ અને પછી એકાગ્રતાના પરાક્રમરૂપ શૂરવીરતાથી કર્મબંધનને તોડી નાખે છે.
નાખવાનો અતિ ઉગ્ર પ્રયત્ન છે; ને તે શુદ્ધોપયોગ મહિમાવંત છે. શુદ્ધોપયોગ સિવાય બીજો કોઈ ખરેખર મોક્ષનો
પ્રયત્ન કે મોક્ષનું સાધન નથી–એમ પ્રસિદ્ધ કરીને આ ત્રીજું રત્ન અર્હંતદેવના શાસનના મોક્ષમાર્ગને પ્રકાશે છે.
દેહની દરકાર નથી, વનના વાઘ અને સિંહ ત્રાડ પાડતા હોય તો પણ ભયભીત થઈને સ્વરૂપથી જરાય ડગતા
નથી.–એ દશાની ભાવના ભાવતાં શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી કહે છે કે–
વળી પર્વતમાં વાઘ સિંહ સંયોગ જો;
અડોલ આસન ને મનમાં નહીં ક્ષોભતા,
પરમ મિત્રનો જાણે પામ્યા યોગ જો...
અને રાગ તે બંધસાધન જ છે, ને મોક્ષસાધન નથી;–આ રીતે બંધ–મોક્ષના વિલક્ષણ પંથને આ રત્નો પ્રસિદ્ધ
કરે છે. જે જીવ બંધ–મોક્ષના કારણરૂપ ભાવોને ભિન્ન ભિન્ન સ્વરૂપે નથી ઓળખતો તેને જૈનશાસનની કે
મુનિદશાની પણ ખબર નથી. અહા, મુનિઓ તો શુદ્ધોપયોગ વડે નિર્વિકલ્પ આનંદરસને પીતાં પીતાં મોક્ષને
સાધી રહ્યા છે. મુનિવરો મોક્ષને સાધવામાં શૂરવીર છે; ચૈતન્યમાં એકાગ્રતારૂપ મહાપરાક્રમવડે કર્મને છેદીને
શૂરવીરતાથી તેઓ મોક્ષને સાધી રહ્યા છે.
કરીએ? કર્મનું જોર ઘટે તો ચારિત્ર આવે”–એવી કાયરપણાની વાત કરે તે મોક્ષને સાધી શકે નહિ. મુનિવરો
તો ચિદાનંદતત્ત્વની સન્મુખ લીન થઈ, શુદ્ધોપયોગ પ્રગટ કરી, અતિ ઉગ્ર પુરુષાર્થરૂપ પરાક્રમવડે, કર્મને છેદીને
મોક્ષને સાધે છે. આ રીતે શુદ્ધોપયોગરૂપ શૂરવીરતા તે મોક્ષનું સાધન છે. શુદ્ધોપયોગી મુનિવરો મોક્ષને
સાધવામાં શૂરવીર છે, તેઓ જ મોક્ષનું સાધનતત્ત્વ છે–એમ જાણવું. મોક્ષને સાધવામાં શૂરવીર એવા તે
મુનિવરો પોતાના સર્વ મનોરથ શુદ્ધોપયોગ વડે સિદ્ધ કરે છે.
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
સર્વજ્ઞ ભગવાનની દિવ્યવાણીરૂપ જે પ્રવચન, તેનો સાર આ પ્રવચનસારમાં છે, અને તેમાં પણ
સાર સંક્ષેપમાં પ્રકાશે છે. પહેલાં સંસારતત્ત્વ બતાવ્યું, પછી મોક્ષતત્ત્વ અને મોક્ષનું સાધનતત્ત્વ બતાવ્યું. હવે આ
ચોથા રત્નદ્વારા આચાર્યદેવ મોક્ષના સાધનરૂપ જે શુદ્ધોપયોગ તેને સર્વ મનોરથના સ્થાન તરીકે અભિનંદે છે–
છે શુદ્ધને નિર્વાણ, શુદ્ધ જ સિદ્ધ, પ્રણમું તેહને. ૨૭૪
શેના મનોરથ હોય? સંસાર–સંબંધી કોઈ મનોરથ મોક્ષાર્થી–ધર્માત્માને હોતા નથી. અહો, આત્માના
સ્વભાવના શાંત રસને જે પ્રાપ્ત કરાવે–એવી આ વાત છે.
જીવના મનોરથ હોય. શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને પહેલાં તો સમસ્ત પરદ્રવ્યોથી ને રાગાદિથી જુદું જાણ્યું છે, પછી
તેમાં શુદ્ધોપયોગવડે લીન થઈને સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગી શ્રમણ ક્્યારે બનુ, ને ક્્યારે કેવળજ્ઞાન–કેવળદર્શન પ્રગટ
કરીને સિદ્ધપદને પામું!–આવા સર્વ મનોરથની સિદ્ધિનું સ્થાન શુદ્ધોપયોગ છે. અહો, આવો શુદ્ધોપયોગ
અભિનંદનીય છે, તે જ મોક્ષનું સાક્ષાત્ સાધન છે. આવા શુદ્ધોપયોગને નમસ્કાર હો,–કઈ રીતે? કે જેમાંથી
સ્વ–પરનો વિભાવ અસ્ત થઈ ગયો છે એવો નમસ્કાર,–એટલે કે નમસ્કાર કરનાર પોતે જ તેવા
શુદ્ધોપયોગરૂપે પરિણમી જાય છે તેથી તેમાં સ્વ–પરનો ભેદ રહેતો નથી.
અચિંત્ય શક્તિવાળું, અતીન્દ્રિય આનંદમય એવું કેવળજ્ઞાન, તે ચૈતન્યમાં એકાગ્રતાથી જ થાય છે.
એકાગ્રતારૂપ જે શુદ્ધોપયોગ તેનાથી જ કેવળજ્ઞાનના મનોરથ પૂરા થાય છે.
પરમાનંદ અવસ્થાઓમાં સ્થિત આત્મસ્વભાવની ઉપલબ્ધિથી ગંભીર એવા ભગવાન સિદ્ધ, તે ‘શુદ્ધ’ જ હોય
છે, અર્થાત્ શુદ્ધોપયોગી જીવ જ તે સિદ્ધદશા પામે છે. શુદ્ધોપયોગમાં સાક્ષાત્ સિદ્ધપદનાં દર્શન થાય છે.
સિદ્ધપદનું સાક્ષાત્ સાધન શુદ્ધોપયોગ છે. આહા, શુદ્ધોપયોગ સર્વ મનોરથની સિદ્ધિનું સ્થાન છે. રાગમાં એવી
તાકાત નથી કે મોક્ષાર્થીના મનોરથ પૂરા કરે. નિર્વિકલ્પ પ્રતીતિ અને જ્ઞાન વગર જેનો પાર ન પામી શકાય
એવું ગંભીર જે સિદ્ધપદ, તેની પ્રાપ્તિ શુદ્ધોપયોગીને જ થાય છે. આવો શુદ્ધોપયોગ તે અભિનંદનીય છે, તે
આદરણીય છે, તે મનોરથનું સ્થાન છે. જેમ બાળકના મનના સર્વ મનોરથ માતા પાસે પૂરા થાય છે તેમ
મોક્ષાર્થી ધર્માત્માના સર્વ મનોરથ શુદ્ધોપયોગ વડે પુરા થાય છે. વ્યવહારના અવલંબન વડે
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
અર્હંતદેવના શાસનનો સાર છે.
સ્વયં શુદ્ધોપયોગરૂપે પરિણમ્યો ત્યાં પોતે નમસ્કાર કરનાર ને બીજો નમસ્કાર કરવા યોગ્ય–એવો સ્વ–પરનો
વિભાવ ન રહ્યો, શુદ્ધોપયોગરૂપે પરિણમીને પોતે જ પોતામાં અભેદપણે નમ્યો,–તે નમસ્કારમાં સ્વ–પરનો
વિભાવ અસ્ત થઈ ગયો છે, ભાવ્ય–ભાવક બંને અભેદ થયા છે,–આ રીતે નમસ્કાર હો! એટલે કે સાક્ષાત્
શુદ્ધોપયોગરૂપ પરિણમન હો.
શુભોપયોગી મુનિઓને તો તેમની પાછળ–પાછળ (ગૌણપણે) લેવામાં આવ્યા છે. શુભોપયોગી મુનિ કહ્યા તે
પણ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવર્તી ભાવલિંગી સંત શુદ્ધપરિણતિવાળા છે, અજ્ઞાનીને શુભોપયોગ હોય તેની વાત નથી.
છઠ્ઠા ગુણસ્થાને શુભોપયોગી મુનિને જેટલી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની શુદ્ધ પરિણતિ વર્તે છે તેટલો જ
મોક્ષમાર્ગ છે, જે શુભરાગ છે તે કાંઈ મોક્ષમાર્ગ નથી. જે જીવ આવી શ્રદ્ધા ન કરે ને રાગને મોક્ષમાર્ગ માને
તેને તો હજી સમ્યગ્દર્શનની પણ શુદ્ધિ નથી, માર્ગની તેને ખબર જ નથી, તો માર્ગમાં આવે ક્્યાંથી?
માર્ગની રચના કરી. અહા, કેવો સત્ય માર્ગ! કેવો ચોકખો માર્ગ! કેવો પ્રસિદ્ધ માર્ગ!! લોકોમાં અત્યારે માર્ગની
ઘણી ગરબડ ચાલી રહી છે.–શું થાય?–એવો જ કાળ!–પણ સત્યમાર્ગ તો જે છે તે જ રહેવાનો છે.
સર્વ મનોરથના સ્થાન તરીકે તેઓ અભિનંદનીય છે. મુમુક્ષુના સર્વ મનોરથની સિદ્ધિ શુદ્ધોપયોગ વડે થાય છે.
તેથી તેને અભિનંદતા થકા અતિ આસન્નભવ્ય મહામુમુક્ષુ આચાર્યદેવ કહે છે કે હું આવા શુદ્ધોપયોગને
અભેદપણે ભાવીને નમસ્કાર કરું છું, એટલે કે હું તે–રૂપે પરિણમું છું. જેવું ‘વાચક’ પરિણમે છે તેવું જ અંદર
‘વાચ્ય’ પણ પરિણમી જ રહ્યું છે; આ રીતે સંધિબદ્ધ અલૌકિક રચના છે, વાચક–વાચ્યની સંધિ તૂટતી નથી.
વધારે શું કહીએ! આટલાથી બસ થાઓ. સર્વ મનોરથના સ્થાનરૂપ એવા આ શુદ્ધોપયોગને તદ્રૂપે
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
જે જાણતો, તે અલ્પકાળે સાર પ્રવચનનો લહે.
શાસ્ત્ર સમાપ્ત કરતાં આચાર્યદેવ તેનું ફળ બતાવે છે. શાસ્ત્રનું ફળ શું? કે જ્ઞાનાનંદની ભરેલા
કહેલા આ ઉપદેશને જે જીવ જાણે છે તે જીવ આવા ફળને પામે છે.
આ ઉપદેશ જાણ્યો છે. જો શ્રુતજ્ઞાનને અંતર્મુખ ન વાળ્યું તો તેણે આ શાસ્ત્રનો ઉપદેશ જાણ્યો જ નથી. અહા,
સંતોનો વીતરાગી ઉપદેશ તે ભાવશ્રુત વગર જાણી શકાય તેમ નથી. આ ઉપદેશ અનુસાર ભાવશ્રુત પ્રગટ
કરીને જે શુદ્ધાત્માને અનુભવે છે તે જીવ જ્ઞાન ને આનંદથી ભરપૂર એવા અભૂતપૂર્વ સિદ્ધપદને પામે છે.–તે
આ શાસ્ત્રને જાણવાનું ફળ છે.
પ્રાપ્તિ છે; પણ શાસ્ત્રને કઈ રીતે જાણવું? શ્રુતજ્ઞાનઉપયોગના પ્રભાવથી શુદ્ધઆત્માના અનુભવ સહિત જે
શિષ્યો આ ઉપદેશને જાણે છે તેઓ અપૂર્વ આત્માને પામે છે. જુઓ, કોઈ નિમિત્તનો કે શુભરાગનો પ્રભાવ ન
કહ્યો, પણ પોતાના શ્રુતજ્ઞાનઉપયોગનો જ પ્રભાવ કહ્યો. શ્રુતજ્ઞાનઉપયોગને જ્યાં અંતરમાં વાળ્યો ત્યાં
સમસ્ત શાસ્ત્રોના અર્થ તેમાં સમાઈ ગયા. આ રીતે જેઓ શ્રુતજ્ઞાનવડે કેવળ નિજાત્માને અનુભવે છે તેઓએ
જ ખરેખર શાસ્ત્રોના ઉપદેશને જાણ્યો છે ને તેઓ જ શાસ્ત્રના ફળરૂપ પરમાનંદને પામે છે.
જ્ઞાનનો ઉપયોગ જો ન વાળે તો શાસ્ત્રનું ભણતર નિઃસાર છે, શાસ્ત્રનો સાર કે શાસ્ત્રનું ફળ તેને પ્રાપ્ત થતું
નથી. ઉપયોગને રાગાદિથી ભિન્ન કરીને, અંતર્મુખ થઈને, જે શિષ્ય સ્વાનુભવ કરે છે તેણે જ સંતોના ઉપદેશને
ઝીલ્યો છે, ગુરુએ ઉપદેશમાં જેમ કહ્યું તેમ તે શિષ્યે કર્યું; એ રીતે સમ્યક્પ્રકારે શાસ્ત્રના ઉપદેશને જાણનાર
શિષ્યવર્ગ અપૂર્વ–આનંદથી ભરપૂર આત્મિકસિદ્ધિને પામે છે. આ રીતે આ પાંચમું રત્ન શિષ્યજનને શાસ્ત્રના
ફળભૂત પરમઆનંદ સાથે જોડે છે.
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
ઊંધુંં તાત્પર્ય કાઢે તો તે શાસ્ત્રને નથી ભણ્યો પણ પોતાની સ્વચ્છંદ કલ્પનાથી તેણે તે તાત્પર્ય કાઢયું છે,
શાસ્ત્રનું કે સંતોના હૃદયનું એવું તાત્પર્ય છે જ નહીં. હજી તો શાસ્ત્રના અર્થ પણ ઊંધા કરે ને તાત્પર્ય જ ઊંધુંં
કાઢે તે જીવ શાસ્ત્રના ફળને ક્્યાંથી પામે? ચિદાનંદ સ્વભાવમાં ઉપયોગને વાળવાનું શાસ્ત્રો કહે છે–એમ
તાત્પર્ય સમજીને જે જીવે પોતાનો ઉપયોગ સ્વસન્મુખ વાળ્યો તેણે શાસ્ત્રનું ભાવશ્રવણ કર્યું છે, ને તે જીવ
શાસ્ત્રના ફળરૂપ પરમાનંદથી ભરપૂર અભૂતપૂર્વ મોક્ષપદને પામે છે. આ અર્હંતદેવના શાસનનું સંક્ષેપ રહસ્ય
છે, બીજું જે કાંઈ છે તે બધું એનો જ વિસ્તાર છે.
આપવાનું નથી. રેકોર્ડિંગમશીન
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
પરથી જુદા એકત્વની ઉપલબ્ધિ કેવળ સુલભ ના.
રુચિથી–અપૂર્વભાવે સાંભળજે. પૂર્વે રુચિ વગર સાંભળ્યું તેને અમે શ્રવણ નથી કહેતા, ચૈતન્યની
અપૂર્વરુચિપૂર્વક સાંભળે તેને જ શ્રવણ કહીએ છીએ. શ્રવણ ખરેખર તેને કહેવાય કે જેના ફળમાં અનુભવ
થાય. ચૈતન્યનું જેવું શ્રવણ કર્યું તેવો ભાવ ન પ્રગટ કરે–એટલે કે સ્વાનુભવ ન કરે તો તેણે ખરેખર ચૈતન્યનું
શ્રવણ નથી કર્યું.
માંડીને કેવળી ભગવાન તો આમાંથી બહાર નીકળી ગયા છે, તેમણે તો ચૈતન્યનો અનુભવ કર્યો છે.
નિત્યનિગોદના અનંતા જીવો–જેમને કદી કાન પણ નથી મળ્યા, છતાં તે જીવોએ પણ અનંતવાર કામભોગથી
કથા સાંભળી–કઈ રીતે? કે ભાવમાં તેનું જ વેદન છે, માટે જેવું વેદન તેવું જ શ્રવણ કહ્યું. તેના ભાવમાં તો
વિકથાનું જ વેદન છે માટે તે તેવું જ શ્રવણ કરે છે–એમ કહ્યું. અને બીજી રીતે: જીવે અનંતવાર ચૈતન્યના
શબ્દો સાંભળ્યા, દિવ્યધ્વનિ સાંભળી–છતાં અહીં કહે છે કે જીવે એકત્વસ્વભાવની વાત કદી સાંભળી નથી.–
કેમકે તેવું વેદન પ્રગટ નથી કર્યું માટે ખરેખર તેણે સાંભળ્યું જ નથી. ગમે તેટલું સાંભળવા છતાં, વિકારમાં જ
પોતાનું અસ્તિત્વ માનીને તેના જ વેદનમાં ઊભો છે, ને વિકારના વેદનથી ખસીને ચૈતન્યના વેદનમાં
આવતો નથી તો તેણે ખરેખર ચૈતન્યની કથા સાંભળી નથી, પણ વિકારની જ કથા સાંભળી છે, એટલે કે
વિકથા જ સાંભળી છે. બહારથી ભગવાનના ભેટા થયા હોય તો પણ ભગવાનની વાણીનું ભાવશ્રવણ તેણે
કર્યું નથી, અંતરના ચૈતન્યના ભેટા તેણે કર્યા નથી; વ્યવહારને જ ભેટી–ભેટીને રાગના જ વેદનમાં પડ્યો છે.
જે વિકલ્પના વેદનમાં અટક્યો તેણે વિકથાનું જ શ્રવણ–પરિચય અને અનુભવ કર્યો છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે
હે જીવ! ચૈતન્યના સ્વભાવની એવી રુચિપૂર્વક શ્રવણ કરજે કે પૂર્વે કદી જે રુચિ કરી નથી. “પૂર્વે કદી નથી
સાંભળ્યું” એમ કહીને વર્તમાન શ્રવણની અપૂર્વતા બતાવવા માંગે છે. ચૈતન્યનું અહિત કરનારી વાત
અનંતવાર સાંભળી, તો હવે આ ચૈતન્યનું પરમહિત કરવાની વાત અપૂર્વ રુચિના ભાવે સાંભળ. અરે, તેં
દુઃખદાયી રાગના વેદનને અનંતકાળ
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
અનંતવાર કર્યાં છે. રાગની વાતમાં (વ્યવહારની વાતમાં) હોંસ આવે ને ચૈતન્યના વીતરાગીસ્વભાવની
વાતમાં હોંસ ન આવે તો તે જીવનો ભાવ નરક અને નિગોદની જાતનો જ છે, એટલે કે તે સંસારચક્રની
મધ્યમાં જ રહેલો છે.
એકત્વસ્વભાવની વાત સાંભળી જ નથી એમ કહ્યું. અને નિગોદના અનંતા જીવોએ શબ્દો સાંભળ્યા ન હોવા
છતાં, વેદનમાં કામ–ભોગ–બંધનનો ભાવ સેવી રહ્યા છે તેથી તેણે બંધકથા અનંતવાર સાંભળી છે એમ કહી
દીધું. આ રીતે ઉપાદાનમાં જેનો ભાવ છે તેવું જ શ્રવણ કહ્યું.
આકળો બનીબનીને મૃગજળ જેવા વિષયોમાં ઝંપલાવે છે...અને ઊંધી રુચિને પોષનારા જીવો સાથે પરસ્પર
આચાર્યપણું કરીને આત્માનું અહિત કરનારા એવા કામ–ભોગ–બંધનના ભાવનું જ તું સેવન કરી રહ્યો છે
તેથી તે સુલભ છે...છે તો દુઃખદાયી પણ અનંતકાળથી સેવી રહ્યો છે તેથી સુલભ છે; ને ચૈતન્યના સ્વભાવને
કદી સેવ્યો નથી તેથી તે દુર્લભ છે. ચૈતન્યને ભૂલીને મિથ્યાત્વરૂપી ભૂતને તાબે થઈને આકુળવ્યાકુળપણે
વિષયોમાં જ દોડે છે. તૃષ્ણારૂપી મોટા રોગથી અંતરમાં મહાપીડા થઈ છે, ચૈતન્યની બહાર શુભ–અશુભ
વિષયોમાં જ ઉપયોગને ભમાવે છે, ચૈતન્યધ્યેયને ભૂલ્યો છે, ને બાહ્યવિષયો તો મૃગજળ જેવા છે. જેમ
મૃગલો મૃગજળ પાછળ ઘણો દોડે તોપણ પાણી મળે નહીં ને તરસ છીપે નહિ...તેમ ચૈતન્યથી બાહ્ય કોઈ પણ
વિષયોમાં ઉપયોગને ગમે તેટલો ભમાવે પણ તે બાહ્યવિષયો મૃગજળ જેવા છે તેમાંથી સુખ મળે નહિ ને
જીવની તૃષ્ણા મટે નહીં. અરે! મુનિ કે આચાર્ય નામ ધરાવીને પણ અનંતવાર વિષયોમાં જ મૂર્છાઈને પડ્યો
છે, શુભરાગમાં ધર્મ માનીને જે અટક્યો તે પણ વિષયોમાં જ મૂર્છાણો છે. પરમાં કર્તાંપણાની ને વિકારના
ભોક્તાપણાની વાત પોતાને તો રુચિ છે એટલે પોતે હોંસથી બીજાને સંભળાવે છે અને બીજા પાસેથી તેવી
વાત હોંસથી સાંભળે છે,–એ રીતે પરસ્પર આચાર્યપણું કરે છે.–અંતરમાં શુદ્ધ આત્માને સ્વવિષય કરવાની
વાત પોતાને રુચિ નથી, તેવું કહેનારાનો સંગ પણ રુચ્યો નથી; આવી ઊંધી રુચિને કારણે જીવને
એકત્વસ્વભાવની વાત દુર્લભ થઈ ગઈ છે, ને કામભોગબંધનની વાત સુલભ થઈ ગઈ છે. પણ એનું ફળ તો
સંસાર છે, એમાં આત્માનું અહિત છે.
પ્રકાશમાન છે પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ તેને કષાયો સાથે એકમેક માનીને ઢાંકી રહ્યો છે,–જેવો દ્રવ્યસ્વભાવ છે તેવો
પર્યાયમાં વ્યક્ત નથી કરતો એટલે તે તિરોભાવરૂપ છે; પોતે અજ્ઞાની–અનાત્મજ્ઞ હોવાથી શુદ્ધ એકત્વ
આત્માને જાણતો નથી, અને બીજા આત્મજ્ઞ જ્ઞાની ધર્માત્માની સેવા–સંગતિ કરી નથી, તેથી જીવને તે
એકત્વસ્વભાવ કદી શ્રવણમાં–પરિચયમાં કે અનુભવમાં આવ્યો નથી. ધર્માત્માની સેવા એટલે શું? કે ધર્માત્મા
જ્ઞાનીએ કહેલો ભાવ સમજીને પોતામાં પ્રગટ કરે તો જ્ઞાનીની સેવા કરી કહેવાય.
થાય છે. જ્ઞાનીના આશયથી વિપરીત માને તો તેણે ખરેખર જ્ઞાનીની સેવા કરી નથી.
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
દર્શાવું તો કરજો પ્રમાણ, ન દોષ ગ્રહ સ્ખલના યદિ.
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
જન્મીને વિદેહક્ષેત્રના તીર્થંકરને સાક્ષાત્ ભેટનારા શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવ પોતાના આત્માના વૈભવથી શુદ્ધાત્માનું
સ્વરૂપ દર્શાવે છે. અહા! એમની શક્તિની શી વાત! એમના વૈભવની શી વાત! અને શિષ્યને પણ સાથે જ
રાખીને કહે છે કે હે શિષ્ય! હું દર્શાવું છું ને તું જરૂર પ્રમાણ કરજે. જુઓ તો ખરા! એકત્વસ્વભાવની કેટલી
હોંસ છે!! આહા, આવા દર્શાવનારા મળ્યા...તો શિષ્ય પણ જરૂર સ્વાનુભવથી એકત્વભાવને જાણે છે.
આચાર્યદેવ કહે છે કે મારી મીટ શુદ્ધચૈતન્ય ઉપર છે, ને તું પણ તે શુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવ ઉપર જ મીટ રાખીને
સાંભળજે. વચ્ચે વ્યાકરણના શબ્દ વગેરેમાં કદાચિત ક્ષયોપશમદોષથી ફેરફાર થઈ જાય ને તારા લક્ષમાં તે
આવી જાય તો તેમાં તું અટકીશ નહિ. જેવો અમારો ભાવ છે તેવો જ ભાવ તારામાં પ્રગટ કરીને સાંભળજે.
આ રીતે નિમિત્ત–નૈમિત્તિક ભાવની અપૂર્વ સંધિ સહિતની વાત છે. ધર્મી સંતોનું જેવું હૃદય છે તેવું શ્રદ્ધામાં
લીધું તેને ધર્મી સાથે નિમિત્ત–નૈમિત્તિકની સંધિ થઈ.
શુદ્ધઆત્મા દેખાડે છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે હું સમસ્ત વૈભવથી બતાવીશ એટલે કાંઈ પણ બાકી નહિ રાખું, ને
તમે પણ શુદ્ધઆત્માને જોવા માટે સર્વ પુરુષાર્થ વડે પ્રયત્ન કરજો.
ભગવાન સર્વજ્ઞદેવની વાણીરૂપ જે શબ્દબ્રહ્મ–તેની સેવાથી અમારા નિજવૈભવનો જન્મ છે. ભગવાનની
પરિપૂર્ણ–તેની ઉપાસના કરી, ભગવાનની વાણીમાંથી અમે આવો સાર કાઢયો, તે અમે અહીં દર્શાવીએ છીએ.
ચૈતન્યસ્વભાવ પમાય નહિ. એકલી વાણીની વાત પણ નથી, તે વાણી પણ સ્વાનુભવી ગુરુ પાસેથી સીધી
સાંભળી છે, સર્વજ્ઞદેવ–ગણધરદેવ તથા આચાર્યપરંપરાના ગુરુઓ તેમની કૃપા વડે પ્રસાદરૂપે અમને જે
શુદ્ધાત્માનો ઉપદેશ મળ્યો તેનાથી અમને શુદ્ધાત્માનો અનુભવ પ્રગટ્યો છે.
આશય કાઢે તેણે જિનવાણીની ઉપાસના કરી. પણ જે વિપરીત આશય કાઢે–રાગથી ધર્મ માને તેણે
જિનવાણીની ઉપાસના નથી કરી પણ વિરાધના કરી છે.
કરીને નિર્ણય કર્યો છે. શુદ્ધાત્માનું જે યથાર્થ સ્વરૂપ છે તેનાથી વિપરીત કહેનારા એકાંતવાદી જે વિપક્ષો તેનું
સમ્યક્ યુક્તિના બળવડે ખંડન કરીને, એકત્વ વિભક્ત આત્માનું સ્વરૂપ બધા પડખેથી બરાબર નક્કી કર્યું છે;
જ્ઞાનની નિર્મળતા વધતાં અંદરથી નવીનવી નિર્દોષ યુક્તિ સ્ફૂરતી જાય છે.
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
પ્રસન્ન થઈને અમને ઉપદેશ આપ્યો–શેનો ઉપદેશ આપ્યો? કે શુદ્ધઆત્મતત્ત્વનો ઉપદેશ આપ્યો........
સ્વાનુભવથી પ્રમાણ કરજો;
આચાર્યદેવ કહે છે કે મારા ગુરુઓએ જેવો આત્મા બતાવ્યો તેવા આત્માના આનંદસહિત સ્વસંવેદનથી
મારો નિજવૈભવ પ્રગટ્યો છે... અમને સ્વસંવેદનમાં નિરંતર સુંદર અતીન્દ્રિય આનંદ વેદાય છે, તે
આનંદથી ઊછળતા સ્વસંવેદનથી આત્મવૈભવ પ્રગટ થયો છે. જુઓ તો ખરા આ અનુભવદશા!!
અનુભવના આવા વૈભવથી હું શુદ્ધઆત્મા દેખાડું છું–એમ કહે છે. આનંદ સહિત સ્વસંવેદન ચોથે
ગુણસ્થાને પણ હોય છે, પણ મુનિદશામાં તો તે ઘણું–પ્રચૂર હોય છે. એવી મુનિદશામાં ઝૂલતા
આચાર્યદેવની આ વાણી છે. આહા, અમે ઊંઘતા હતા ને શ્રીગુરુએ કૃપા કરીને અમને જગાડીને શુદ્ધાત્મા
બતાવ્યો, તેના સ્વસંવેદનથી અમારા વેદનમાં પ્રચૂર આનંદના દરિયા ઉલ્લસ્યા...આમ ચૈતન્યના
આનંદને વેદતાં વેદતાં તે આનંદની છાપવાળા સ્વસંવેદનથી જે નિજવૈભવ પ્રગટ્યો તે નિજવૈભવ વડે હું
શુદ્ધાત્મા દેખાડું છું...જુઓ તો ખરા પુરુષની પ્રમાણતા!! ‘પુરુષ પ્રમાણે વચન પ્રમાણ.’
વગેરેમાં
ક્્યાંક ફેર પડી જાય તો દોષ ગ્રહણ કરવામાં સાવધાન ન થવું, સાવધાની તો શુદ્ધાત્મા તરફ જ રાખવી.
અનુભવની વાતમાં તો ભૂલ નહીં પડે કેમકે સ્વાનુભવથી પ્રગટેલા વૈભવ વડે હું કહું છું. પણ શબ્દની
વિભક્તિ વગેરેમાં ક્્યાંક ફેર પડી જાય તો તે ગ્રહણ કરવામાં સાવધાન ન થશો–કેમકે વ્યાકરણ વગેરેનો
હેતુ નથી, હેતુ શુદ્ધાત્મા બતાવવાનો જ છે, માટે અંદર શુદ્ધાત્મા તરફ પરિણમીને પ્રમાણ કરવું. આ
શાસ્ત્રમાં સ્વસંવેદનરૂપ અર્થની પ્રધાનતા છે. શબ્દ ઉપર જોર ન દેશો પણ તેના વાચ્યરૂપ શુદ્ધાત્માને
લક્ષમાં લઈને તેનો અનુભવ કરજો. જુઓ તો ખરા આ રીત! શાસ્ત્ર કઈ રીતે ભણવું તે પણ ભેગું
બતાવ્યું છે. આ રીતે પાંચ ગાથા દ્વારા ઉત્તમ ભૂમિકા કરીને પછી છઠ્ઠી ગાથામાં આચાર્ય ભગવાને
જ્ઞાયકભાવરૂપ શુદ્ધાત્મા દર્શાવ્યો છે.
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
વિવિધ અર્થ ગર્ભિત મહા કહીએ તત્ત્વસ્વરૂપ,
હૈ નિમિત્ત ઉપચારવિધિ, નિશ્ચય હૈ પરમાર્થ;
તજી વ્યવહાર, નિશ્ચય ગહિ સાધો સદા નિજાર્થ.
૧. આ લોકમાં એવું એક પણ પ્રાણી નથી જે દુઃખનિવૃત્તિ અને સુખપ્રાપ્તિનો ઈચ્છક ન હોય. એજ
पृ
७ पृ