PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
પૂરાં થાય છે. અષાઢ વદ ૧ એ શાસન જયંતિનું બેસતું
પ્રભુ ગણધર પદવી પામ્યા તથા પરમાગમ શાસ્ત્રોની
રચના થઈ–એ પવિત્ર પ્રસંગોનો મહાન દિવસ એટલે
અષાઢ વદ એકમ....
એવો આજનો દિવસ છે... આજે વીરશાસનનો જીવંત
દિવસ છે, ઠેઠ કેવળજ્ઞાનથી ચાલી આવેલી વાણી મહા
ભાગ્યે આજે પણ સાંભળવા મળે છે...
વાર્ષિક લવાજમ
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
પોતાનું આત્મસ્વરૂપ સમજવું સુગમ છે. અનાદિથી સ્વરૂપના અનઅભ્યાસને કારણે અઘરૂં લાગે છે,
શકે પરંતુ સાચી સમજણ દ્વારા આત્માનું ભાન કરી કેવળજ્ઞાન પામી શકે. આત્મા પર દ્રવ્યમાં કાંઈ જ ફેરફાર ન
કરી શકે પણ સ્વદ્રવ્યમાં તો પુરુષાર્થદ્વારા સમસ્ત અજ્ઞાનનો નાશ કરી સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટાવી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી
શકે છે. સ્વમાં ફેરફાર કરવા આત્મા પરિપૂર્ણ સ્વતંત્ર છે, પણ પરમાં કાંઈ કરવા માટે આત્મામાં કિંચિત્ સામર્થ્ય
નથી. આત્મામાં એવો બેહદ સ્વાધીન પુરુષાર્થ છે કે જો તે ઊંધો પડે તો બે ઘડીમાં સાતમી નરકે જાય અને
સવળો પડે તો બે ઘડીમાં કેવળજ્ઞાન લઈ સિદ્ધ થાય.
થવી તો સુલભ છે; માટે શ્રી ગુરુઓએ એ જ ઉપદેશ પ્રધાનતાથી કર્યો છે.”
(૧) ચૈતન્યની વિલાસરૂપ મોજને, જરીક છૂટો પડીને જો, તે મોજને અંદરમાં દેખતાં શરીરાદિના મોહને
કરી આત્માનુભવ કર.
ત્યારે સ્વરૂપનું પરિણામ કરે તો કોણ રોકે છે? પરપરિણામ સુગમ, નિજ પરિણામ વિષમ બતાવે છે! દેખો
અચરજ ની વાત! પોતે દેખે છે–જાણે છે છતાં દેખ્યો ન જાય, જાણ્યો ન જાય એમ કહેતાં લાજ પણ આવતી
નથી? × × × × જેના જશ ભવ્યજીવો ગાય છે, જેની અપાર મહિમા જાણ્યે, મહા ભવ ભાર મટે એવો આ
સમયસાર
જીવ જો પોતાના સ્વરૂપની સાચી સમજણ કરવા માગે તો તે સુગમ છે અને જે પોતાના સ્વરૂપને સમજવા માગે
તે પુરુષાર્થ દ્વારા અલ્પકાળમાં સમજી શકે છે. જીવ પોતાનું સ્વરૂપ જ્યારે સમજવા માગે ત્યારે સમજી શકે છે.
સ્વરૂપ સમજવામાં અનંતકાળ લાગતો નથી. તેથી સાચી સમજણ સુલભ છે.
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
સર્વ પ્રકારથી એ મિથ્યાત્વનો નાશ કરવો યોગ્ય છે.”
સંબંધ થાય છે. એ જ ભાવ સર્વ દુઃખોનું બીજ છે, અન્ય કોઈ નથી. માટે હે
ભવ્ય! જો તું દુઃખથી મુક્ત થવા ઈચ્છે છે તો સમ્યગ્દર્શનાદિ વડે એ
મિથ્યાદર્શનાદિક વિભાવોનો અભાવ કરવો એ જ કાર્ય છે, એ કાર્ય કરતાં તારૂં
પરમ કલ્યાણ થશે.”
આ મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશકમાં અનેક પ્રકારે મિથ્યાદ્રષ્ટિઓનું સ્વરૂપ નિરૂપણ કરવાનો હેતુ એ છે કે,
ગ્રહણ કરવું. પણ બીજા જીવોમાં તેવો દોષ હોય તો તે જોઈને તે જીવ ઉપર કષાય કરવો નહિ. બીજા પ્રત્યે કષાયી
બનવા માટે આ કહ્યું નથી. હા! એટલું ખરૂં કે બીજામાં તેવા મિથ્યાત્વાદિ દોષ હોય તો તેનો આદર–વિનય ન
કરવો, પરંતુ તેના ઉપર દ્વેષ કરવાનું કહ્યું નથી.
કારણ નથી, તેથી ખરેખર તે મહા પાપ નથી; પણ ઊંધી માન્યતા એજ અનંત અવતાર ફાટવાનું મૂળિયું છે તેથી
તે જ મહાન પાપ છે અને તેમાં સર્વ પાપ સમાઈ જાય છે. મિથ્યાત્વ સમાન અન્ય કોઈ પાપ જ જગતમાં નથી.
ઊંધી માન્યતામાં પોતાના સ્વભાવની અનંત હિંસા છે. કુદેવાદિને માન્યા તેમાં તો ગૃહીત મિથ્યાત્વનું અત્યંત
સ્થૂળ મહાન પાપ છે.
અનંત સંસારના કારણરૂપ બંધનનો તો અભાવ જ છે. સમ્યગ્દર્શન થતાં જ એકતાલીસ પ્રકારના કર્મનું બંધન તો
થતું જ નથી. મિથ્યાત્વનું સેવન કરનાર મહાપાપી છે; જે મિથ્યાત્વનું સેવન કરે છે અને શરીરાદિની ક્રિયા
પોતાને આધીન માને છે તે જીવ ત્યાગી થઈને પૂંજણી વડે પૂંજતો હોય તે વખતે પણ તેને અનંત સંસારનું બંધન
જ પડે છે–અને તેને સર્વ પ્રકૃતિઓ બંધાય છે. અને શરીરની
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
સંસારની વૃદ્ધિ થતી નથી, અને એકતાલીસ પ્રકૃતિના બંધનો તો અભાવ જ છે. આ જગતમાં મિથ્યાત્વરૂપ ઊંધી
માન્યતા સમાન પાપ અન્ય કોઈ નથી.
અને આત્માના અભાનમાં મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ પુણ્યાદિની ક્રિયાને પોતાનું સ્વરૂપ માને છે તે પૂંજણી વડે પૂંજતો હોય
મિથ્યાત્વનું છે. આવું મિથ્યાત્વનું મહાન પાપ છે. અને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ અલ્પકાળમાં જ મોક્ષદશા પામવાનો છે–
આવો મહાન ધર્મ સમ્યગ્દર્શનમાં છે.
પાપ તો જગતના ખ્યાલમાં જ આવતું નથી. અને અપૂર્વ આત્મભાન પ્રગટતાં અનંત સંસાર કપાઈ ગયો અને
કરીને મિથ્યાત્વનો નાશ કરી સમ્યક્ત્વ શીઘ્ર પ્રાપ્ત કરવું જરૂરી છે. સમ્યક્ત્વનો ઉપાય એજ કર્તવ્ય છે.
તેનો ઉપાય છે–બીજો કોઈ ઉપાય નથી.
(વ્યભિચાર) છે અને અનંત પરિગ્રહ છે. જગતના અનંતા પાપનું એક સાથે સેવન એક મિથ્યાત્વમાં છે.
મૈથુન સેવનનું મહાપાપ છે.
ધર્મ સમ્યક્ત્વ જ છે. માટે મિથ્યાત્વ છોડો, સમ્યક્ત્વ પ્રગટ કરો.
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
ઉત્તર–સંસાર વૃક્ષનું મૂળિયું મિથ્યાદર્શન છે. મિથ્યાદર્શન એટલે ખોટી માન્યતા. મુમુક્ષુએ તે મૂળને છેદવા
અનાદિકાળથી
હલાવી ચલાવી શકું છું’ એમ માને છે એટલે કે જીવને અજીવ માને છે. જે પોતાનો સ્વભાવ નથી તે પોતાનો
માને છે તે જીવ તત્વની ભૂલ છે. ૧. અજીવ શરીરના ઉત્પન્ન થવાથી અને નાશ થવાથી પોતાની ઉત્પત્તિ અને
નાશ માને છે. તે અજીવ તત્ત્વની ભુલ છે. પોતે તો અનાદિ અનંત છે તેની ઉત્પત્તિ અને નાશ થતો જ નથી. ૨.
રાગદ્વેષ એ આત્માની વિકારી દશા છે, ઊંધી દશા છે તેથી આત્માને દુઃખ થાય છે પણ તેમ ન માનતા તેમાં સુખ
માને છે, આ આસ્રવ તત્વની ભુલ છે. ૩. શુભ કર્મ બંધના ફળમાં પ્રેમ કરે છે અને અશુભ કર્મ બંધના ફળમાં
દ્વેષ કરે છે. પરંતુ હેય જે વિકારી ભાવ કે જેનાથી કર્મો બંધાય છે અને આદરણિય જે અવિકારી સ્વભાવ છે–તેમ
ને ચારિત્રથી આત્માનું સુખ પ્રગટ થાય છે પરંતુ આત્મજ્ઞાનની સમજણ તેને કષ્ટદાયક લાગે છે. એટલે કે ધર્મને
તે ‘દુઃખદાયક’ માને છે તે સંવર તત્ત્વની ભુલ છે. પ. શુભાશુભ ઈચ્છાને રોકવાથી તપ થાય છે અને એવા
સમ્યક્ તપથી નિર્જરા એટલે આત્માની શુદ્ધિની વૃદ્ધિ થાય છે અને કર્મો ખરી જાય છે અને તેજ સાચા સુખનું
કારણ છે પરંતુ તેમ ન માનતાં પાંચ ઈન્દ્રિયોનાં વિષયની ઈચ્છા કરે છે. જો કે અશુભ છોડી દે છે પણ શુભને
પકડી રાખે છે, પરંતુ શુભ પણ ઈચ્છા છે એમ તે નથી માનતો તે નિર્જરા તત્વની ભુલ છે. ૬. આકુળતાનો
અભાવ તે જ સાચું સુખ છે પરંતુ તીવ્ર આકુળતા કરતાં મંદ આકુળતામાં સુખ માને છે એટલે અનાકુળતાને
આકુળતા માને છે આ મોક્ષ તત્વની ભુલ છે. ૭.
કુગુરુ અને કુદેવ મિથ્યાત્વ–રાગદ્વેષ સહિત હોય છે અને બહિરંગ પરિગ્રહ ધન, મકાન, કપડાં અને સ્ત્રી શસ્ત્ર
સહિત હોય છે. કુધર્મમાં ભાવ હિંસા અને દ્રવ્ય હિંસા સહિત ક્રિયા કરે છે.
ઉત્તર:– ધર્મ એ તો આત્માનો સ્વભાવ છે, પર દ્રવ્ય સાથે તેનો સંબંધ નથી. તેથી ધનવાન કે નિર્ધન
ધર્મ થાય. આત્માને સમજવા માટે તો આ સાચા જ્ઞાનની જરૂર છે. પૈસાની નહિ.
परभावस्य कर्तात्मा मोहोऽयं व्यवहारिणाम्।।
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
(૮) ગતિ–હેતુત્વ તે ગુણ છે.
ઉત્તર–કાળ તે દ્રવ્ય છે, તેનું મુખ્ય લક્ષણ પરિણમન હેતુત્વ છે.
પ્રશ્ન. ૨ (ગ) ઉપરના પદાર્થોમાં જે ગુણ હોય તે કયા દ્રવ્યોના છે તે લખો.
ઉત્તર–અરૂપીપણું તે જીવ, ધર્મ, અધર્મ આકાશ અને કાળ એ પાંચ દ્રવ્યોનો ગુણ છે; અને ગતિહેતુત્વ તે
ઉત્તર–
ઉત્તર–૩ પર દ્રવ્યોથી અને પર ભાવોથી ભિન્ન એવા પોતાના શુદ્ધાત્માની પ્રતીત અને જ્ઞાન સહિત
અસત્ય છે, કારણ કે ચારિત્ર એ તો પોતાના શુદ્ધાત્માની લીનતારૂપ એટલે સુખરૂપ છે અને તેને કષ્ટદાયક
અથવા ‘વેળુના કોળીયા’ જેવું માનવું એ તો વ્યવહારી–અજ્ઞાની લોકોની ઊંધી માન્યતા છે; અને એમ
માનનારને સાચું ચારિત્ર પણ હોય નહિ.....
ઉત્તર–જઘન્ય અંતરાત્મા:– ચોથા ગુણસ્થાનવર્તી અવિરત સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જઘન્ય અંતરાત્મા કહેવામાં આવે છે.
મધ્યમ અંતરાત્મા:– પંચમ ગુણસ્થાનવર્તી, બાર વ્રતના ધારક શ્રાવકને તેમ જ શુભોપયોગી, ગૃહાદિ
કહેવામાં આવે છે.
છે, એટલે એ
ઉત્તર–આઠ કર્મના નામો: ૧–જ્ઞાનાવરણીય, ૨–દર્શનાવરણીય, ૩–મોહનીય, ૪–વેદનીય, પ–આયુષ્ય, ૬–
ઉત્તર–એક દ્રવ્યને બીજું દ્રવ્ય કાંઈ કરી શકતું નથી તેથી જ્ઞાનાવરણીય કર્મ આત્માના જ્ઞાન ગુણને
હાજરી હોય છે–એટલે એને રોકવામાં તે નિમિત્ત માત્ર છે એમ કહેવાય છે. ખરેખર કર્મ જ્ઞાનને રોકી શકતું નથી
કેમકે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્ય ઉપર જોર કરી શકે જ નહીં.
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
પૂજ્ય સિદ્ધ પરમાત્મા તે નિકલપરમાત્મા છે.
સુંદર છું–વગેરે.
ત્યારે દ્વેષ કરી તેને અનિષ્ટ માને છે, પરંતુ વાસ્તવિક તો
પ્રશ્ન ૪ (ગ) આંખથી શ્રી સીમંધર ભગવાનનાં દર્શન કરવાં તે દર્શન ચેતનાનો વ્યાપાર છે કે
તો ખોદી શકે એમ માનવું તે અનેકાન્તની સાચી માન્યતા છે.” આ કથન ખરૂં છે કે નહિં તે સમજાવો.
બધું કરી શકે પણ પરનું કાંઈ ન કરી શકે. (સમ્યક્ એકાંત છે ખરૂં!)
કે અરૂપી આત્મા એક રૂપી પરમાણુને પણ ન હલાવી શકે તેમજ અનેક–અનંત પુદ્ગલને પણ ન જ હલાવી શકે.
કેમકે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કર્તા હર્તા ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં થઈ શકતું નથી.
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
આજે શ્રી સમયસારજીની પ્રતિષ્ઠાનો માંગલિક દિવસ છે. સ્વાધ્યાય મંદિરમાં સમયસારજીની વિધિપૂર્વક
અનુભવથી અંદર ઉતરીને જુએ તો સમજાય તેવું છે; આમાં તો અલૌકિક ચમત્કારિક મંત્રો છે.
પાણીની ઊંડાઈનું માપ કરતાં આવડે તે કાંઠેથી અંદર ઉતરે તો તેને પાણીની વાસ્તવિક ઊંડાઈનો ખ્યાલ આવે.
તેમ સર્વજ્ઞ ભગવાનના દિવ્યધ્વનિ દ્વારા જે દ્વાદશાંગી શ્રુતનો એકધારાવાહી ધોધ છૂટયો, તેમાંથી આ શાસ્ત્ર
ઉતરીને સમજે તો આની મધ્યમાં તો કેવળજ્ઞાનનાં રહસ્ય ભરેલાં છે.
સીમંધર ભગવાન પાસે ગયા હતા. સહજ સ્વભાવની અંતર આનંદ દશામાં ઝુલતા અને બહારમાં સહજ
દિગમ્બર દશા–એવા કુંદકુંદાચાર્યદેવ સીમંધર ભગવાન પાસે ગયા હતા અને ત્યાં એક અઠવાડિયું રહ્યા હતા. આ
વાત ત્રણ કાળ ત્રણ લોકમાં ફરે તેવી નથી. શિલાલેખો કે શાસ્ત્રના પાનામાં લખ્યું છે–માટે આ કહેવાય છે એમ
નથી, પણ આ વાત અંતરથી સિદ્ધ થઈ ગઈ છે.
નિમિત્તરૂપ વાણીમાં પણ અભેદ આવે છે. જ્યાં સુધી ક્રોધાદિ છે ત્યાં સુધી વિકાર છે, આત્મા અનંત ગુણનો
અખંડ પિંડ છે તેથી કોઈ ગુણમાં વિકાર હોય ત્યાં અવસ્થા એકરૂપ રહેતી નથી–પણ ભેદ પડે છે–તેથી તેની
વાણીમાં પણ ઘણા અક્ષરો વડે ભેદ પડે છે. સર્વજ્ઞ પરમાત્માને સંપૂર્ણ દશા પ્રગટતાં પર્યાય અભેદ થઈ ગઈ
એટલે તેમની વાણી પણ અભેદ–એકાક્ષરી થઈ ગઈ, તે વાણીમાં બધી ભાષા સમાઈ જાય છે; તે વાણી સાંભળવા
ગણધરો, ઈન્દ્રો, ચક્રવર્તી, મનુષ્યો, પશુ, પક્ષી બધા આવે છે અને સૌ પોતપોતાની ભાષામાં સમજે છે.
ક્ષેત્રમાં શ્રી સીમંધર પરમાત્મા જીવનમુક્ત દશામાં તીર્થંકર પદે બિરાજે છે, તેમની પાસે ભરત ક્ષેત્રના મહા મુનિ
શ્રી કુંદકુંદાચાર્ય ગયા અને ત્યાંની ધોધમાર દિવ્યવાણી લઈ આવીને તે ઉપરથી આ સમયસાર આદિ શાસ્ત્રો
રચ્યાં. આમાં તો દિવ્યધ્વનિનાં રહસ્યને ઉતાર્યું છે, તેનું ગૂઢ રહસ્ય ઉપરથી જોતાં સમજાય નહિ, પણ અંતરથી
જુએ તો તેનો અપાર મહિમા સમજાય. સમયસાર મધ્યમાં તો કોઈ અમાપ કેવળજ્ઞાન ભર્યાં છે, શું કહીએ...?
આ સમયસારની વાત શબ્દથી કહેવાય તેવી નથી. શબ્દથી પાર છે–મનથી પણ પાર છે.
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
મળે તેમ અલ્પજ્ઞ ઉપદેશકની વાણીમાંથી શ્રોતાઓને થોડું મળે. અને સર્વજ્ઞ દેવના પૂર્ણ ધોધમાર ધ્વનિમાંથી પાત્ર
શ્રોતાઓને શ્રુતના ધોધ મળે છે. મહાવિદેહમાં સીમંધર ભગવાનની ધોધમાર ધર્મની ધીખતી પેઢી ચાલી રહી છે,
એ ધોધમાર વાણીનો સાક્ષાત્ લાભ ભગવત્કુંદકુંદને આઠ દિન મળ્યો છે, અને પછી તેમણે આ સમયસારની
રચના કરી છે, આ સમયસારના ઊંડાણમાં અમાપ...અગાધ....અગાધ ભાવો ભર્યાં છે.
एवं भणंति सुद्धं णाओ जो सो उ सो चेव।।
ધર્મના ધોધ વહેડાવનાર મહાન સંત હતા. અહો! આ છઠ્ઠી ગાથામાં તો તેઓએ જ્ઞાયકને જ વર્ણવ્યો છે–
આચાર્યદેવ સાતમા અને છઠ્ઠા અપ્રમત્ત અને પ્રમત્ત ગુણસ્થાન દશામાં ઝૂલી રહ્યાં છે, તે બે ભંગનો નકાર
સકષાય નથી, અગર હું અયોગી–સયોગી નથી’ એમ કેમ ન આવ્યું?
તો જ્ઞાયક છું...આમ છઠ્ઠી ગાથામાં તો કેવળજ્ઞાનની શરૂઆત કરી છે. આ ગાથામાં પોતાનું અંતર રેડી દીધું છે.
પોતે વર્તમાન અપ્રમત્ત–પ્રમત્ત દશા વચ્ચે વર્તી રહ્યાં છે એટલે ગાથામાં તે જ શબ્દો આવ્યા છે. હજી પોતાને
છે કે હું અપ્રમત્ત કે પ્રમત્ત નથી, હું અખંડાનંદ જ્ઞાયક છું; એમ આ ગાથામાં આચાર્યદેવે અભેદ જ્ઞાયક ભાવનો
અનુભવ ઉતાર્યો છે. પોતાના અનુભવની જે દશા છે તે દશાથી વર્ણન મૂકયું છે.
છે હું એકરૂપ જ્ઞાયકભાવ પરમ પારિણામિક ભાવ છું એટલે કે હું કારણ પરમાત્મા છું. ‘હું કારણ પરમાત્માં છું’
પરમાત્માને પ્રતીતમાં લેનાર તો તે પર્યાય છે.
અલૌકિક ગૂઢ વાત છે. આચાર્યોએ ધર્મના થાંભલા જેવું કાર્ય કર્યું છે. વીતરાગ શાસનને ટકાવી રાખ્યું છે.
છે....! કારણ પરમાત્માને સ્પષ્ટપણે દર્શાવી દીધો છે. અહીં છઠ્ઠી ગાથામાં ‘જ્ઞાયક ભાવ’ માં પણ તે જ ધ્વનિ છે.
કારણ પરમાત્મા તે મોક્ષમાર્ગરૂપ તો નથી, પરંતુ મોક્ષ પણ નથી. એ તો ધુ્રવ સ્વરૂપ છે, અને તેના જ જોરે મોક્ષ
દશા પ્રગટે છે. મોક્ષનું કારણ કોઈ વિકલ્પ તો નહિ, અને સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્ર રૂપ
નિર્વિકાર પર્યાય પણ મોક્ષનું કારણ વ્યવહારથી છે કેમકે કેવળજ્ઞાનાદિ દશા તો અનંતગણી શુદ્ધ છે અને
સમ્યગ્દર્શનાદિ તો બારમાં ગુણસ્થાનના છેલ્લા સમય સુધી કેવળજ્ઞાન કરતાં અનંતમાં ભાગે અધૂરી દશા છે.
બારમી ભૂમિકાના છેલ્લા સમયે જે જ્ઞાન, સુખ, વીર્ય વગેરે છે તેના કરતાં તેરમાં ગુણસ્થાનના પહેલાં સમયે
અનંતગણા જ્ઞાન, સુખ, વીર્ય વગેરે હોય છે, માટે સમ્યગ્દર્શનાદિ મોક્ષનું કારણ વ્યવહારે છે, મોક્ષનું નિશ્ચયકારણ
તો ઉપર કહ્યો તે જ્ઞાયકભાવ–કારણ પરમાત્મા છે.
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
મોક્ષનું કારણ નથી, શુભ વિકલ્પ ઉઠે તે પણ મોક્ષનું કારણ નથી; પરંતુ સમ્યક્–જ્ઞાન–ચારિત્ર–વીર્ય–આનંદ વગેરે
પણ બારમા ગુણસ્થાન સુધી અનંતમા ભાગે અધૂરી દશા છે તેથી તે પણ પરિપૂર્ણ મોક્ષદશાનું કારણ ખરેખર
આત્મા શું ચીજ છે એ જાણ્યા વિના ગમે તેટલા ક્રિયાકાંડ કરી કરીને સૂકાઈ જાય તો પણ ધર્મ થાય તેમ નથી,
આ કહેવાય છે તે વસ્તુ સ્વરૂપ સમજ્યા વગર જન્મ–મરણનો અંત ન આવે.
પૂર્ણ જ્ઞાન પ્રગટાવવાની તાકાત નથી, પરંતુ જે અધૂરૂં જ્ઞાન છે તે પૂર્ણની જાતનું છે તેથી તેને વ્યવહારથી કારણ
કહ્યું છે; અનંતમા ભાગનું મતિ–શ્રુતજ્ઞાન કેવળજ્ઞાનનું નિશ્ચય કારણ નથી. પૂર્ણ જ્ઞાનનું કારણ પૂર્ણ જ જોઈએ.
કેવળજ્ઞાનનું નિશ્ચય કારણ તો મૂળ દ્રવ્ય જ છે, એ કેવળજ્ઞાનના કારણભૂત દ્રવ્યને જ ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવે
નિયમસારમાં કારણ પરમાત્મા તરીકે અને સમયસારમાં જ્ઞાયકભાવ તરીકે વર્ણવેલ છે. એક સમયમાં દ્રવ્યમાં
લેતી એકેક ગાથા આવી છે.
દ્રવ્યસ્વભાવનું વર્ણન ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યે સમયસારજીમાં અચિંત્ય અને અલૌકિક રીતે કર્યું છે. હું સાતમા કે
છઠ્ઠા ગુણસ્થાન વાળો નથી, હું તો જ્ઞાયક છું. જો કે વર્તમાન સાતમા–છઠ્ઠા ગુણસ્થાને જ છે, પણ અખંડ
સ્વભાવના જોરે તેનો નકાર કરતાં કહે છે કે હું અપ્રમત્ત–પ્રમત્ત નથી–હું જ્ઞાયક છું.
ण विवोहइ तो समणा कहं सुमग्गं पयाणंति।।
ન નીકળે પણ ઊંડે ઉતરીને અંતરથી સમજે તો સાચાં માપ નીકળે.
પોતાના ઊંધાભાવમાં સંસાર છે. પૈસા–સ્ત્રી વગેરે પરદ્રવ્ય છે. તેમાં સંસાર નથી પણ તે પરદ્રવ્યમાં સુખબુદ્ધિ
અને તેને રાખવાનો ભાવ તેજ સંસાર છે. તે સંસારભાવ દરેક જીવને અનાદિથી છે. સંસારી જીવો પોતાના
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
દુઃખ છે. પોતાનો આનંદ પરમાં માનતાં આત્માનું સ્વરૂપમય જીવન હણાઈ જાય છે–તે જ આત્માનું ભાવ મરણ
છે. એ ભાવ મરણ જે ટાળે તે જ સુખી છે.
कर्माण्यहंकृतिरसेन चिकीर्षवस्ते मिथ्याद्रशो नियतमात्महनो भवंति।।
બીજાનું હું કરૂં–એમ માને તેને આચાર્યદેવે નિયમથી આત્માના હિંસક મિથ્યાદ્રષ્ટિ કહ્યા છે. મિથ્યાત્વ એ જ
ભાવમરણ છે, એ જ દુઃખ છે.
રુચિ તેણે પોતાના આત્મામાં મોક્ષનાં બીજ વાવ્યાં. ‘હું પરનું કાંઈ જ ન કરી શકું, પર મારૂં કાંઈ ન કરી શકે, હું
સર્વ પર દ્રવ્યોથી છૂટો છું’ આમ જેણે માન્યું અને પ્રતીત કરી તે સ્વતંત્ર આત્મજીવન જીવનારા છે. અને ‘હું
પરનું કરૂં, પર મારૂં કરે’ એમ જે માને છે તે આત્મસ્વરૂપના ઘાતક હિંસાવાદી અને ભાવમરણમાં મરી રહેલા છે.
હે કુંદકુંદ ભગવાન! આપે તે ભાવમરણ ટાળવા માટે જગત પર પરમ ઉપકાર કર્યો છે. આ સમયસારમાં
અમૃતના ધોધ વહાવ્યા છે. મહાવિદેહના દિવ્યધ્વનિમાંથી શ્રુતની મોટી નહેરો ભરતમાં વહેતી કરી છે. સંસારથી
થાકેલા જગતના તરસ્યા જીવો આવીને આ જ્ઞાનામૃત પીવો અને તરસ છીપાવી મોક્ષમાં ચાલ્યા જાવ...........
હવે એક–બે ભવમાં જ તેની મોક્ષ દશા છે. તેની મોક્ષદશા પાછી ફરે જ નહિ. આ તો એક બે ભવમાં જ
મોક્ષદશાની નિઃસંદેહ શ્રદ્ધા પોતાથી જ થઈ જાય તેવી વાત છે.
ફરે. સાથે આવેલા શેઠને એમ થઈ જાય કે હું સાથે આવ્યો અને કન્યા પાછી ફરે એમાં તો મારૂં નાક જાય... જો
કન્યાને માંડવામાં આવતાં પા કલાકની વાર લાગે તો હાહાકાર થઈ જાય અને આબરૂ જાય. પણ શેઠીયા તરત
જ કન્યાપક્ષની માગણી સંતોષીને કન્યાના આવવાના ટાઈમમાં ફેર ન પડવા દે... તેમ...
સાથે આવ્યા છીએ અને મોક્ષદશાને વાર લાગે એમ બને નહિ... વાર લાગશે તો અમે મોક્ષ આપશું...! જગતના
જીવોને પરમ સત્ય સમજાવવાનો અમને વિકલ્પ ઊઠ્યો અને ભરતક્ષેત્રમાં સમજનારા લાયક જીવો ન હોય એમ
બને જ નહિ. અમારી વૃત્તિ ખાલી ન જાય. અમને વૃત્તિ ઊઠી તે જ બતાવી આપે છે કે ભરતમાં ભવ્ય જીવો
તૈયાર છે... માટે તું હા જ પાડ.... તારી નિર્મળ મોક્ષદશા પાછી નહિ ફરે.
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
પ્રતીતમાં લીધો એટલે સ્વરૂપને છૂટું રાખ્યું તે જ દયા–ધર્મ છે.
માટે સંજીવની ઔષધ છે. પોતાના આત્માને સ્વરૂપમાં સમ્યક્ પ્રકારે જીવંત રાખે એવી શ્રદ્ધા–જ્ઞાનરૂપી જે
ઔષધિ તે સંજીવની છે. તે સંજીવની–અમૃતની જે સરિતા મહાવીર પ્રભુએ વહેતી કરી, ત્યાર પછી કાળક્રમે તે
કાંઈક શોષાતી હતી તેને હે કુંદકુંદ નાથ તેં સમય પ્રાભૃતરૂપી સંજીવની વડે ભરી દીધી છે. શ્રદ્ધા–જ્ઞાનરૂપી
સંજીવનીના પ્રવાહ આ સમયસારની ગાથાએ–ગાથાએ ભર્યાં છે.
ભગવાનના ધ્વનિના અમૃત ભરી ભરીને આ સમયપ્રાભૃતમાં ભરી દીધાં છે અને સનાતન માર્ગને જીવત રાખ્યો છે.
આવતો હતો, પણ હલકો કાળ આવ્યો અને જ્યારે પરમસત્યમાં વાંધા ઊઠયા–બે ફાંટા પડ્યા ત્યારે કુંદકુંદ
પ્રભુએ સમયપ્રાભૃતરૂપી ભાજન વડે અમૃત ભરીભરીને સનાતન માર્ગના પ્રવાહને જયવંત રાખ્યો છે.
ગંથાધિરાજ તારામાં ભાવો બ્રહ્માંડનાં ભર્યાં.
ભરતક્ષેત્રને વિષે આ સમયપ્રાભૃતની ટીકાની બરોબરીમાં આવે એવી કોઈ ગ્રંથની ટીકા વર્તમાન વિદ્યમાન નથી.
મહાવીર ભગવાન પછી ૫૦૦ (પાંચસો) વર્ષે કુંદકુંદાચાર્યદેવે મહાન પરમાગમ શ્રી સમયપ્રાભૃતની રચના કરી,
અને એ રચના પછી એક હજાર વર્ષે અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવ મહાન ટીકાકાર નીકળ્યા અને જેમ મોતીના સાથિયા
કરી ચોક પૂરે તેમ એકેક ગાથાના રહસ્યને ટીકામાં ખૂલ્લાં કર્યાં છે.
विज्ञानघनमानंदमयमध्यक्षतां नयत्।।
આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને પ્રત્યક્ષ અનુભવગોચર દેખાડે છે.
વર્ષનું હોય, હવે તેનું જીવન નાટકરૂપે બતાવવું હોય તો તે નાટક બતાવતાં ૭૨ વર્ષ લાગે નહિ, પણ ત્રણ ચાર
કલાકમાં જ નાટક પૂરૂં થઈ જાય અને તેટલાં ટુંક વખતમાં રાજાના ૭૨ વર્ષનું બધું જીવન બતાવી દે તેમ આ
સમયપ્રાભૃત નાટકરૂપે છે, તેની ૪૧૫ ગાથામાં પરિપૂર્ણ આત્મસ્વરૂપ આચાર્યદેવોએ દર્શાવ્યું છે. એકેક
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
સમયપ્રાભૃતરૂપી નાટક દ્વારા અલ્પકાળમાં જગતના જીવોને આત્માનું આખું સ્વરૂપ બતાવી દેવું છે. જ્ઞાનીના
અંતર જુદાં છે. ટુંકામાં ઘણું ગૂઢ રહસ્ય મુકી દીધું છે એકેક પદે પદે પરિપૂર્ણતા બતાવી છે તે જગતની ઉપલક
દ્રષ્ટિએ નહિ દેખાય........
રહે નહિ–આ હેતુથી ‘શ્રોતા’ શબ્દ આવ્યો છે.) અનાદિ અનંત આત્મસ્વરૂપની ઓળખાણ, મોક્ષમાર્ગનું સ્વરૂપ,
બંધ–મોક્ષનું સ્વરૂપ, ઉપાદાન–નિમિત્તનું સ્વરૂપ, નિશ્ચય–વ્યવહારનું સ્વરૂપ, કર્તાકર્મનું સ્વરૂપ એ બધું, કાંઈ બાકી
રાખ્યા વગર અલ્પકાળમાં બતાવી દીધું છે. આ બધું પંચમઆરાના શ્રોતાને આખું આત્મસ્વરૂપ અલ્પકાળમાં
બતાવવું છે, પાત્ર થઈને સમજે તો ખબર પડે... આ રીતે કહ્યું કે “ગ્રંથાધિરાજ તારામાં ભાવો બ્રહ્માંડના ભર્યાં.”
ટપકે છે. જેમ ઘીથી ભરેલી તપેલીમાં ગરમ પુરણપોળી ઝબોળીને પછી ઉપાડે તો તે પુરણપોળી અંદરમાં તો
ઘીથી ભરચક થઈ જાય અને બહારમાં પણ ઘીથી નીતરતી હોય, તેમ તારી વાણી અંદરમાં તો ઉપશમ રસથી
ભરપૂર છે, એટલે જે સમજે તેમને અંતરમાં તો આત્માનો શાંત અમૃતરસ અનુભવાય છે અને બહારમાં પણ
સમયસારજીની વાણી અમૃતરસ પાય છે, તે જેને રુચશે તેની જન્મ મરણની તૃષા ટળી જશે. ભગવાન
કુંદકુંદાચાર્ય અને અમૃતચંદ્રાચાર્ય સમયપ્રાભૃતરૂપી અંજલિ ભરી ભરીને જગતના ભવ્યાત્માઓને કહે છે કે–લ્યો રે
લ્યો! જન્મ–મરણની તૃષા ટાળવા આ અમૃતનાં પાન કરો... આવાં ટાણાં ફરી ફરી નહિ મળે...
માટે પર વસ્તુની મારે જરૂર નથી, હું પોતે જ જ્ઞાનાનંદથી ભરપૂર સ્વાધીન તત્ત્વ છું’ આમ જે અંતરભાન કરીને
જાગૃત થયા તેને એક બે ભવમાં જ મુક્તિના કોલકરાર છે; આ તો કુંદકુંદ ભગવાનની હુંડી છે–જેમ શાહુકારની
હુંડી કદી પાછી ન ફરે તેમ અહીં શાહુકાર (સ્વરૂપની સાચી લક્ષ્મીવાળા) શ્રી કુંદકુંદ ભગવાનની મુક્તિની હુંડી
આ સમયપ્રાભૃતમાં છે તે કદી પાછી ન ફરે... જેણે આ સમયપ્રાભૃતનું અમૃત પીધું તેની વિષમૂર્છા
અજ્ઞાન ભાવરૂપી વિષરૂપી વિષ મૂર્છા ઉતરી જતાં પુણ્ય–પાપ રૂપી વિભાવભાવોથી થંભી જઈને પરિણતિ
છે. વાર લાગે એ વાત જ નથી.
સાથી સાધકનો, તું ભાનુ જગનો, સંદેશ મહાવીરનો વિસામો ભવકલાંતના હૃદયનો, તું પંથ મુક્તિ તણો.
भुयत्थमस्सिदो खलु सम्माइट्ठी हवइ जीवो।।
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
સ્વરૂપને પમાય છે, આ પરમાગમ સમયપ્રાભૃત ભેદને ગૌણ કરી અભેદ સ્વરૂપને સમજાવે છે તેથી નિશ્ચયગ્રંથ છે.
જ્ઞાનીને પણ સાધક દશામાં શુભભાવ હોય પણ તેમાં તેઓ ધર્મ માનતા નથી. જ્ઞાની થાય એટલે તે જ ક્ષણે સર્વથા
શુભ ભાવ ટળી જ જાય તેમ નથી. સાધર્મી પ્રત્યેનો પ્રેમ ધર્મનાં ટાણાં આવ્યે ઊછળી જાય–એવા જ્ઞાનીઓ હોય.
ખાય નહિ.... તેં પૂર્વે પુણ્ય કર્યાં અને તારા નિર્વિકાર ગુણ દાઝયા– (પુણ્ય તે વિકાર છે તે વડે આત્માના
નિર્વિકાર ભાવને હાનિ પહોંચે છે) ગુણની હાનિ થઈ અને તેના ફળમાં પૈસાનો સંયોગ મળ્યો અને જો એકલો
ખાઈશ તો કાગડામાંથી યે જાઈશ...! પુણ્ય થયા તે દોષથી થયા છે. ગુણથી થયા નથી, એ ગુણની હાનિમાં જે
એકલો ખા તો તું કાગડામાંથી પણ ગયોં–અર્થાત્ તને અત્યંત લોભ છે. અહીં લોભના કુવામાં પડતાં જીવોને
બચાવવા માટે કહ્યું છે... જ્ઞાનીને સાધર્મ વાત્સલ્ય, ધર્મ પ્રભાવના વગેરેના શુભ ભાવ હોય, પણ તેઓ
શુભભાવમાં ધર્મ માને નહિ.... આ ગ્રંથ આત્માના અભેદ સ્વરૂપને બતાવનાર નિશ્ચયગ્રંથ છે... વળી ‘તું પ્રજ્ઞા
છીણી જ્ઞાનને ઉદયની સંધિ સહુ છેદવા’
સ્વરૂપ ભિન્ન બતાવે છે. મારું જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ બતાવનાર તું છો, તારો મહાન ઉપકાર છે.
ભર્યાં છે. ‘વિસામો ભવકલાંતના હૃદયનો, તું પંથ મુક્તિતણો’ ચોરાશીના અવતારના જેને થાક લાગ્યા હોય,
જન્મ–મરણના દુઃખોથી છૂટી જેને સ્વરૂપની શાંતિ લેવી હોય તેને, હે સમયસાર! આપ વિસામારૂપ છો. સંસારથી
થાકેલા જીવો તારા આશ્રયે વિશ્રામ કરે છે. અને તું જ મુક્તિનો પંથ છો.
તું રુચતાં જગતની રુચિ આળસે સૌ, તું રીઝતાં સકલજ્ઞાયકદેવ રીઝે.
રુચિ થતાં જ પરિપૂર્ણ આત્મસ્વરૂપ સિવાય જગતમાં કોઈની રુચિ રહેતી નથી. અને તું રીઝતાં–પ્રસન્ન થતાં
કેવળજ્ઞાનસ્વરૂપ ભગવાન આત્મા રીઝે છે અર્થાત્ કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે.
તથાપિ કુંદ સુત્રોનાં અંકાયે મૂલ્ય ના કદી.
તેમ નથી, અંતર સ્વરૂપમાં શુદ્ધાત્મારૂપ સમયસારની સમજણ થતાં તેનો જે મહિમા જાગે તથા જે પરિપૂર્ણાનંદી
સ્વરૂપની શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને આનંદમાં એક–બે ભવમાં જ સંસારનો અંત આવીને પૂર્ણાનંદી દશા પ્રગટે એવા
ભગવાન સમયસારનો શું મહિમા થાય? અર્થાત્ આત્માના સ્વરૂપની ઓળખાણ થાય તો જ તેનો યથાર્થ મહિમા
સમજાય, અને ત્યારે જ આ સમયસારની કિંમત સમજાય..........
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
સમજણ કરે તો તેને સુખ પ્રગટે અને દુઃખ ટળે. સૌથી પહેલાંં સ્વરૂપની સાચી સમજણ કરવી જ યોગ્ય છે.
જોઈએને! ” તો તે દલીલનું નીચેના પ્રશ્નોત્તર વડે સમાધાન કરવામાં આવે છે:–
પ્રશ્ન:– બાળક સાચું સમજે તો તેને સુખ થાય કે ખોટું સમજે તો?
ઉત્તર:– સાચું સમજે તો જ સુખ થાય.
પ્રશ્ન:– પહેલેથી જ સાચું સમજવાનું હોય કે પહેલાંં ખોટું સમજીને પછી સાચું સમજવાનું હોય?
ઉત્તર:– પહેલેથી જ સાચું સમજવાનું હોય...પહેલાંં અસત્ સમજીને પછી સત્ સમજવું એમ ન હોય, પણ
જાય પછી તેના ઉપાય કરશું” એમ ન હોય, પણ ‘આ ઝેર છે’ એમ જાણ્યું પછી તે ખવાય જ નહિ. તેમ પહેલાંં
ઊંધુંં સમજી લઈએ પછી સાચું સમજશું–એમ ન હોય... અસત્ સમજતાં સમજતાં સત્ની સમજણ થાય જ નહિ.
સર્વથા છોડી જ દઊં.... એમ સત્નો જ આદર હોય. આ પ્રમાણે જે સત્ય હોય તે પહેલેથી જ સમજવાનું હોય...
અને તે નિયમ તો બધાને માટે સરખો જ હોય, માટે પહેલાંં સત્ અસત્નો વિવેક કરીને સત્ સમજવું.......
એવો તો ગુણ છે કે એને જે સ્પર્શે તે સાચો સુખી થઈ જાય છે. એથી સાચા સુખના શોધકોને વિનતિ
છે કે, તેઓ એ મહામૂલી માળાના મોતીઓને દેખે, સ્પર્શે.
(ટ. ખ. જુદું) :– પ્રાપ્તિસ્થાન:– શ્રી જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ, સુવર્ણપુરી–સોનગઢ–કાઠિયાવાડ.
દિવસે ફરિયાદ કરે છે તો કૃપા કરી બહાર ગામ જતી વખતે અંક સાચવી રાખવાની કાળજી રખાવો.
મોકલી આપે. જો આટલો સહકાર આપવાનું નક્કી કરે તો આત્મધર્મના ૨૫૦૦ ઉપરાંત ગ્રાહક થઈ જાય અને
એથી સનાતન જૈન ધર્મની મહાન પ્રભાવના થાય.
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
મિથ્યાત્વ જ છે.
ઉત્તર:– બાહ્યમાં પરદ્રવ્યનો ત્યાગ થયો તેનું ફળ આત્માને નથી. પરંતુ ‘હું આ પરદ્રવ્યને છોડું’ એમ
કોઈ જીવ બહારમાં ત્યાગી ન દેખાય પરંતુ જો તેણે સાચી સમજણ દ્વારા અંતરમાં પરદ્રવ્યની કર્તા બુદ્ધિનું
અનંત પાપ ત્યાગ્યું હોય તો તે ધર્મી છે અને તેના તે ત્યાગનું ફળ મોક્ષ છે. પ્રથમના નામધારી સાધુ કરતાં
બીજો–મિથ્યાત્વનો ત્યાગી અનંતગુણો ઉત્તમ છે. પહેલાને મિથ્યાત્વનો અત્યાગ હોવાથી તે સંસારમાં
રખડશે અને બીજાને મિથ્યાત્વનો ત્યાગ હોવાથી તે અલ્પકાળમાં જરૂર મોક્ષ પામવાનો છે.
ઉત્તર:– એ પ્રશ્નનો ઉત્તર ઉપરમાં જ આવી જાય છે. ‘ત્યાગ ન કરવો’ એમ ઉપરમાં ક્યાંય પણ કહ્યું
મિથ્યાત્વનો કે પરવસ્તુનો? મિથ્યાત્વના જ ત્યાગનું ફળ મોક્ષ છે. પર વસ્તુનું ગૃહણ ત્યાગ કોઈ જીવ કરી
શકતો જ નથી પછી પર વસ્તુના ત્યાગનો પ્રશ્ન ઊઠે જ ક્યાંથી? બાહ્યમાં પર દ્રવ્યનો ત્યાગ થયો તેનું ફળ
આત્માને નથી. પ્રથમ સાચી સમજણ દ્વારા પર દ્રવ્યમાં કર્તાપણાની બુદ્ધિ છોડવી તે સમજણમાં જ અનંત
પર દ્રવ્યના સ્વામીત્વનો ત્યાગ થયો છે. પરમાં કર્તાપણાની માન્યતાનો ત્યાગ. કર્યા પછી જે જે પ્રકારનાં
રાગભાવનો ત્યાગ કરે તે તે પ્રકારના બાહ્ય નિમિત્તો તેની મેળે ટળી જ જાય છે; બહારના નિમિત્તો ખસ્યાં
તેનું ફળ આત્માને નથી, પણ અંદર જે રાગભાવનો ત્યાગ કર્યો તે ત્યાગનું ફળ આત્માને છે.
થાય છે. જ્યાં સુધી આવી દ્રષ્ટિ ન થાય અને મિથ્યાત્વનો ત્યાગ ન થાય ત્યાંસુધી સાચો ત્યાગ જરાપણ
હોઈ શકે નહિ. અને સાચી દ્રષ્ટિપુર્વક મિથ્યાત્વનો ત્યાગ કર્યા પછી, ક્રમેક્રમે જેમ જેમ સ્વરૂપની
સ્થિરતાવડે રાગનો ત્યાગ કરે તેમ તેમ તે અનુસાર બાહ્ય સંયોગો સ્વયં છૂટતાં જાય છે. પર દ્રવ્ય ઉપર
આત્માનો પુરુષાર્થ ચાલતો નથી તેથી પરદ્રવ્યનું ગ્રહણ–ત્યાગ આત્માને નથી, પણ પોતાના ભાવ ઉપર
પોતાનો પુરુષાર્થ ચાલી શકે છે અને પોતાના ભાવનું જ ફળ આત્માને છે.