PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
જુન ૧૯૬૨ : અંક: ૮) તંત્રી : જગજીવન બાઉચંદ દોશી (જેઠ : ૨૪૮૮
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
સ્વભાવથી જ પદાર્થોને જાણનાર–દેખનાર છે. પરંતુ અન્ય
દ્રવ્યોમાં ઉત્તમ છે.
વસ્તુસ્તવન છે.
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
લેખ હિન્દીમાં છે. તેની કિંમત બે રૂપીઆ છે તો પણ એક ગૃહસ્થ તરફથી ધર્મ
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
પ્ર શં સા પા ત્ર
હોય, કર્ણહીન હોય, કદ્રુપો હોય અથવા નકટો,
ખુંધો, કર્કશવાણીવાળો, ઠીંગણો, પાંગળો, ઠુંઠો,
નેત્રહીન, મૂંગો, લગંડો, નિર્ધન, અભણ બહેરો
કે કોઢ વગેરે રોગયુક્ત હોય તોપણ નિર્મળ
જોતાં તેના અદ્ભૂત અનુપમ આત્મચિંતનરૂપ
પુરુષાર્થ તરફ દ્રષ્ટિ દેતાં તેને જ પ્રશંસાપાત્ર
ગણે છે. બીજો મનુષ્ય સર્વાંગે સુંદર રૂપવાળી
મધુર વાણીવાળો, ઘણાં શાસ્ત્રોનો અભ્યાસી
ચિદ્રૂપચિંતનથી રહિત છે તો તેને કોઈ જ્ઞાની
કદી પ્રસંશાપાત્ર ગણતા નથી.
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
નિઃસંદેહભાન થઈ શકે છે.
જાણવાની જિજ્ઞાસા થઈ. જ્યારે લોકો સ્મશાનભૂમિમાં તેના શરીરને અગ્નિસંસ્કાર કરતા હતા, તે વખતે
ત્યાંથી દૂર આવેલા એક બાવળના ઝાડ ઉપર ચડીને તે દ્રશ્ય જોતાં જોતાં શ્રી રાજચંદ્ર એવા વિચારમાં ચડી
ગયા કે આ શરીરમાંથી એવું ક્યું તત્ત્વ ચાલ્યું ગયું કે જેથી તેના શરીરને આ લોકો બાળી નાખે છે. આવા
વિચારને પરિણામે વિક્રમ સં. ૧૯૩૧ માં તેમની સાત વર્ષની ઉંમરે તેમને જાતિસ્મરણ જ્ઞાન થયું. એટલે કે
આત્મા (જીવ) આ દેહ પહેલાં ક્યાં હતો તેનું સ્મરણ થઈ આવ્યું. વિચારધારાની નિર્મળતાથી પૂર્વે હું ક્યાં
હતો એ જાણી શકવાની તાકાત દરેક જીવમાં છે.
માનવારૂપ જે અજ્ઞાનરૂપી ભાવનિદ્રા છે તેને સમ્યગ્જ્ઞાનવડે ટાળી શકાય છે. આ આત્મા સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ
છે, દેહમાં રહેલો હોવા છતાં દેહથી જુદો અતીન્દ્રિય જ્ઞાનમય–આનંદમય છે. તે ભૂલી દેહમાં આત્મબુદ્ધિ
કરવાથી દુઃખી થાય છે.
આંખ ન મળી તેથી શું? મનુષ્ય અવતાર તો મળ્યો છે ને! તે ઘણા પુણ્યથી મળ્યો છે. શરીરમાં
સંબંધી વિકાસ હોવા છતાં તેનો ઉપયોગ નથી, આત્માના ખરાં નેત્ર તો અંતરંગના જ્ઞાન–દર્શન છે,
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
જો ચૈતન્યનેત્ર ખોલી આ આત્મા પોતાની અનંત ચૈતન્યમય શક્તિનું અવલોકન કરે, નિત્યચિદાનંદ સ્વરૂપ તે
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
અતીન્દ્રિય આનંદસ્વરૂપની રુચિ કરે, તેનો આશ્રય કરે, તો સ્વાશ્રય સ્થિરતાના બળવડે ક્રમે–ક્રમે વિકાર
૧૪. જેમ નાળીએરમાં ઉપરનાં છાલાં અંદરની કાચલી અને રાતડથી જુદો ટોપરાનો ગોળો છે
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
આજ ભગવાન મહાવીરનો જન્મકલ્યાણક દિવસ છે. તેઓ ભરતક્ષેત્રના છેલ્લા તીર્થંકર હતા, તેમના
તેમનામાં એવી મહાનયોગ્યતા હતી કે તેઓ પોતાના ઉન્નતિ ક્રમમાં આગળ વધતાં છેલ્લે પુરુષાર્થ ઉગ્ર કરીને
પરમાત્મા થયા.
હતી.
બેહદ સામર્થ્ય છે તેનું અંતરમાં વેદન કરનારનો જન્મ થયો. અંતરમાં ભગવાન આત્માની કિંમત કરી, પૂર્વે
અનંતકાલમાં આત્માની કિંમત કરી નહોતી, પણ સંયોગ અને પુણ્યપાપના વિકારની જ કિંમત કરી તેનાં
ગાણાં ગાયાં હતાં. ગુલાટ મારી અંતર અવલોકન કરવામાં વીર્ય ફોરવ્યું કે આ આત્મા અનંતજ્ઞાનમય પૂર્ણ
સામર્થ્યવાળો છે, પરમાત્મા થવાને લાયક છે, સ્વભાવદ્રષ્ટિએ જોતાં અત્યારે જ હું પરમાત્મા છું. એવા સમ્યક્–
શ્રદ્ધાન–જ્ઞાનપૂર્વક ઉગ્ર પુરુષાર્થ વડે આત્મામાં સ્થિર થતાં અનંતજ્ઞાન–દર્શન–સુખ–વીર્ય પ્રગટ થયાં.
વજ્રકાય(વજ્ર જેવું મજબૂત શરીર) હોય છે. જન્માભિષેક વખતે ક્ષીરસાગરના હજારો મણ પાણીથી ભરેલા
હજારો ઘડાથી સ્નાન કરાવે છે તોપણ તેમને જરાય બાધા થતી નથી.
અસંખ્ય દેવો સહિત ઈન્દ્રો ઊજવે છે. અહો! કેવો આત્મા! ધન્ય અવતાર! એમ તેઓ પ્રશંસા કરે છે.
જુદો અને સ્વભાવમાં પરિપૂર્ણ થઈ, અંદરમાં એકાગ્રતા કરી પૂર્ણ સ્વરૂપ જોવામાં વીર્યને ફોરવ્યું તે પૂર્ણ
પરમાત્મા થઈ ગયા. એવા ભગવાન મહાવીરનો જન્મ કલ્યાણક મહોત્સવ ઈન્દ્રો દ્વારા ઉજવાય છે.
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
ભવે સાદિ અનંત પરમાનંદને પૂર્ણ કરવાનું કામ કરશે.
ભક્તિનો ઉલ્લાસ ઈન્દ્રને આવી જાય છે.
છીએ.
ધન્ય ભાગ્ય. એમ ઈન્દ્ર–ઈન્દ્રાણીને પણ ભક્તિ–ઉત્સાહ આવે છે.
અમાસના દિને, ચૌદશની પાછલી રાત્રે પાવાપુરીથી નિર્વાણ પામ્યા.
પાંચ બોલ થયા.
સ્વભાવ જ્ઞાનવડે જ જણાય એવો આત્મા છે.
કિંમત નથી.
ભેદજ્ઞાનને આત્મધર્મ કહેલ છે.
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
વિધિ–નિષેધસે વસ્તુ યોં વરતે સહજ સ્વરૂપ.
મોક્ષના શ્રદ્ધાનને સમ્યગ્દર્શન કહીને જીવાજીવ અધિકાર પછી કર્તૃકર્મ અધિકાર લખ્યો છે. તેનું કારણ એ જ
છે. તથા પૂજ્યપાદ આચાર્યે સર્વાર્થસિદ્ધિમાં ‘
છે.
નથી. તે આ પુસ્તકનો વિષય પણ નથી. અહીં તો ફકત જૈનદર્શનના આધારે વિચાર કરવાનો છે.
તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં દ્રવ્યનું લક્ષણ સત્ કહીને તેને ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય સ્વભાવવાળું બતાવ્યું છે. ગુણઅન્વય
સ્વભાવ હોવાથી ધ્રૌવ્યનો અવિનાભાવી અને પર્યાય વ્યતિરેક સ્વભાવ હોવાથી ઉત્પાદ અને વ્યયને
અવિનાભાવી છે. તેથી બીજા પ્રકારે ત્યાં દ્રવ્યને ગુણ, પર્યાયવાળું પણ કહેવામાં આવ્યું છે. દ્રવ્યને ગુણ
પર્યાયવાળું કહો કે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રૌવ્યસ્વભાવવાળું કહો બન્ને કથનનો અભિપ્રાય એક જ છે.
અનંતાગુણા છે, ધર્મ, અધર્મ અને આકાશ દ્રવ્ય એક એક છે તથા કાળ દ્રવ્ય અસંખ્યાત છે. છતાં પણ દ્રવ્યના
આ બધા ભેદ પ્રભેદોમાં દ્રવ્યનું પૂર્વોક્ત એક લક્ષણ લાગું પડતું હોવાથી તે બધા એક દ્રવ્ય શબ્દથી કહેવામાં
આવે છે.
વિનાશ પામે છે. કર્મે જીવને બાંધ્યો છે કે જીવ પોતે કર્મથી બંધાયો છે? એવી જ રીતે કર્મ જીવને ક્રોધાદિરૂપે
પરિણમાવે છે કે જીવ પોતે ક્રોધાદિરૂપે પરિણમે છે? આ બન્ને પક્ષોમાંથી ક્્યો પક્ષ જૈનધર્મમાં તત્ત્વરૂપે ગ્રાહ્ય
છે એ
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
વિષયની મીમાંસા કુન્દકુન્દાચાર્યે પોતે સમયસારમાં કરી છે. તેમનું કહેવું છે કે જીવ દ્રવ્ય જો કર્મથી સ્વયં
सो अण्णमसंकंतो कह तं परिणामए दव्वं।।
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
સમયમાં બદલી ગયું તો તેને પ્રથમ સમયવાળું માનવું કેવી રીતે સંગત ગણાય? તેથી કાં તો એમ કહેવું
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
अगोरसव्रतो नोभे तस्मात्तत्वं त्रयात्मकम्।। ६०।।
છે કે તત્ત્વ ઉત્પાદ–વ્યય અને ધ્રૌવ્ય આ ત્રણ રૂપવાળું છે. ૬૦
अनादिपारिणामिकस्वभावेन व्ययोदयाभावाद् धु्रवति स्थिरीभवतीति धु्रवः। धु्रवस्य भावः कर्म वा ध्रोव्याम्।
यथा मृत्पिण्डघटाद्यवस्थासु मृदाद्यन्वयः तैरुत्पादव्यय ध्रौव्यैर्युक्तं उत्पाद–व्यय–ध्रौव्ययुक्तं सत्।
જ રીતે આ ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યથી યુક્ત અર્થાત્ તાદાત્મ્યને પામેલું એવું સત્ છે.
વિશેષતાઓનું સમુચ્યરૂપ (સ્વભાવનું મિલન) દ્રવ્ય અથવા સત્ છે એ ઉકત કથનનું તાત્પર્ય છે. (ચાલુ)
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
૧ એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યને પરિણમાવતું નથી. અન્યથા (બીજી રીતે) પ્રત્યેક નિરન્તર પરિણમન
મહાપ્રયત્નથી મધુર જળ સમાન સુતત્ત્વોનું જ્ઞાની પાસેથી શ્રવણ કરે.
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
લોકમાં ક્ષોભ ઉત્પન્ન કરવાવાળી તીર્થંકર નામનીમહાપુણ્ય પ્રકૃતિનો બંધ કર્યો હતો.
ઉપશાંત મોહ (૧૧મું ગુણસ્થાન) ગુણસ્થાને પ્રાપ્ત થયાં. સંપૂર્ણ મોહનીય કર્મના ઉપશાંતપૂર્વક તેમણે
અતિશય વિશુદ્ધ ઔપશમિક ચારિત્ર પ્રાપ્ત કર્યું. ત્યાર પછી અંતર્મુહૂર્ત બાદ તેઓશ્રી ફરી પણ સ્વસ્થાન
અપ્રમત નામના સાતમા ગુણસ્થાન અંતર્મુહૂર્ત સ્થિર થઈને તેઓ ઉત્કૃષ્ટ તપને જાણતા હતાં, ઉત્કૃષ્ટ
પૂજાને જાણતાં હતા, અને ઉત્કૃષ્ટપદને (સિદ્ધપદને) જાણતાં હતા.
પ્રાયોપગમન સંન્યાસ ધારણ કરી વજ્રનાભિ મુનિરાજ પોતાના શરીરનો ન તો સ્વયં ઉપચાર કરતા
હતા અને ન બીજા કોઈ પાસે ઉપચાર કરાવવાની ઈચ્છા રાખતાં હતાં. તેઓ શરીરથી મમત્વ છોડીને
આ પ્રકારે નિરાકુલ થઈ ગયા હતા કે જેમ કોઈ શત્રુના મરેલા શરીર છોડીને નિરાકુલ થઈ જાય છે.
જો કે એ સમયે એમના શરીરમાં ચામડી અને હાડકાં જ બાકી રહી ગયાં હતાં. તેમનું પેટ પણ અત્યંત
કૃશ થઈ ગયું હતું. તો પણ તેઓ પોતાના સ્વાભાવિક ધૈર્યનું અવલંબન લઈ ઘણાં દિવસો સુધી
નિશ્ચલ ચિત્ત થઈ બેસી રહ્યાં. મુનિમાર્ગથી ચ્યુત ન થવાં અને કર્મોની વિશાલ નિર્જરા થવાની ઈચ્છા
કરતાં થકા વજ્રનાભિ મુનિરાજે ક્ષુધા, તૃષા, શીત, ઉષ્ણ, દંશમશક, નાગન્ય, અરતિ, સ્ત્રી, ચર્યા,
શય્યા, નિષધા, આક્રોશ, વધ, યાચન, અલાભ, અદર્શન, રોગ, તૃણસ્પર્શ, પ્રજ્ઞા, અજ્ઞાન, મળ અને
સત્કાર પુરસ્કાર એ બાવીશ પરિષહ સહન કર્યા હતા.
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
વજ્રનાભિમુનિએ ઉત્તમ ક્ષમા, માર્દવ, આર્જવ, શૌચ, સત્ય, સંયમ, તપ ત્યાગ, આકિંચન્ય અને બ્રહ્મચર્ય
એ દશ ધર્મ ધારણ કર્યા હતાં.
અનિત્ય છે. તથા મૃત્યુ, ઘડપણ અને જન્મનો ભય ઉત્પન્ન થતાં મનુષ્યોને જરાપણ શરણ નથી દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર,
કાળ, ભવ અને ભાવરૂપ વિચિત્ર પરિવર્તનોને કારણે આ સંસાર અત્યંત દુઃખરૂપ છે. જ્ઞાનદર્શન સ્વરૂપી
આત્મા સદા એકલો રહે છે. શરીર, ધન, ભાઈ અને સ્ત્રી વગેરેથી આ આત્મા સદા જુદો રહે છે. આ
શરીરના નવ દ્વારોથી સદા મળ ઝર્યા કરે છે. તેથી આ (શરીર) અપવિત્ર છે. આ જીવને પુણ્ય–પાપરૂપી
કર્મોનો આસ્રવ થયા કરે છે. આત્મ પરિણામોની શુદ્ધિ અનુસાર ગુપ્તિ, સમિતિ આદિ કારણોથી એ કર્મોનો
સંવર થાય છે. સમ્યક્ તપથી નિર્જરા થાય છે.
ધર્મથી જ જીવોનું કલ્યાણ થઈ શકે છે. આ પ્રકારે તત્ત્વોનું ચિંતવન કરતા થકાં તેઓએ બાર ભાવનાઓ
ભાવી. એ સમયે શુભ ભાવોને ધારણ કરવાવાળાં તે મુનિરાજ લેશ્યાઓની અત્યંત વિશુદ્ધિને ધારણ કરી
રહ્યાં હતાં.
છે. બધાથી શ્રેષ્ઠ છે, અને બધાથી ઉત્કૃષ્ટ છે. આની લંબાઈ, પહોળાઈ (૪પ લાખ યોજન છે) જંબુદ્વીપ
બરાબર છે. આ સ્વર્ગના તેસઠ પટલોના અંતમાં તે ચુડામણિ સમાન સ્થિત છે. આ વિમાનમાં ઉત્પન્ન
થવાવાળાં જીવોના બધાં મનોરથ અનાયાસ જ સિદ્ધ થઈ જાય છે એથી તે સ્વાર્થસિદ્ધિ એ સાર્થંક નામને
ધારણ કરે છે. આ વિમાન ઘણું જ ઊંચુ છે. તથા ફરકતી ધજાઓથી શોભાયમાન છે, તેથી એવું માલૂમ પડે
છે કે જાણે સુખ દેવાની ઈચ્છાથી મુનિઓને બોલાવી રહ્યું હોય. જેના પર અનેક ફૂલો પથરાયેલાં એવી
ત્યાંની નીલમણિથી બનેલી ભૂમિને દેખીને દેવલોકોને તારાઓથી વ્યાપ્ત આકાશનું સ્મરણ થઈ આવે છે.
દેવોના પ્રતિબિંબને ધારણ કરવાવાળી ત્યાંની રત્નમય દીવાલો એવી માલૂમ પડે છે કે જાણે કોઈ નવા
સ્વર્ગની સુષ્ટિ જ કરવા ઈચ્છતી હોય. ત્યાં રત્નોનાં કિરણોએ અંધકારને દૂર કરી દીધો છે. તે બરાબર જ
છે, ખરેખર નિર્મળ પદાર્થ મિલન પદાર્થની સાથે સંગતિ કરતો નથી. આ પ્રકારે અકૃત્રિમ અને શ્રેષ્ટ
રચનાઓથી શોભાયમાન રહેતાં એ વિમાનમાં ઉપપાદ શય્યા પર તે દેવ ક્ષણભરમાં પૂર્ણ શરીરને પ્રાપ્ત
થઈ ગયો. દોષ, ધાતુ અને મળના સ્પર્શથી રહિત, સુંદર લક્ષણોથી યુક્ત તથા પૂર્ણ યૌવન અવસ્થાને પ્રાપ્ત
થતું એમનું શરીર ક્ષણ ભરમાં પ્રગટ થઈ ગયું હતું. જેની શોભા કદી કરમાતી નથી, જે સ્વભાવથી જ
સુંદર છે અને જે આંખોને આનંદ આપવાવાળું છે એવું એમનું શરીર એવું સુશોભિત હતું કે જાણે
અમૃતવડે બનાવ્યું હોય. આ સંસારમાં જે સારાં, સુગંધિત અને ચિકણા પરમાણું હતા, પુણ્યોદયને કારણે
એ પરમાણુઓથી એમના શરીરની રચના થઈ હતી. પર્યાપ્તિ પૂર્ણ થયા પછી ઉપપાદ શપ્યા પર પોતાના
શરીરની કાંતીરૂપી ચાંદનીથી ઘેરાએલા તે અહમિન્દ્ર એવા સુશોભિત હતા કે જાણે ગંગાનદીની રેતીના
ટેકરા પર એકલો બેઠેલો જુવાન હંસ શોભાયમાન હોય છે. ઉત્પન્ન થયાં પછી તે અહમિન્દ્ર પાસેના
સિંહાસન પર બિરાજ્યા હતા. એ સમયે તેઓ એવા શોભાયમાન થતાં હતા કે જેમ અતિ
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
ઉત્તમ નિષેધ પર્વત પરનાં મધ્યમાં આશ્રય પામેલો સૂર્ય શોભાયમાન હોય છે. તે અહમિન્દ્ર પોતાના
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
ધારાધોરણને આજની સભા સર્વાનુમતે બહાલી આપે છે.
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
જોડી દેવામાં આવ્યો છે.
૧. શ્રી જગજીવનદાસ બાઉચંદ દોશી
૧. શ્રી હિંમતલાલ છોટાલાલ
કરવામાં આવી.
સર્વાનુમતે નિમણૂંક કરવામાં આવી.
હતી