PDF/HTML Page 1 of 29
single page version
PDF/HTML Page 2 of 29
single page version
વર્ષ ૧૯ અંક ૯) તંત્રી જગજીવન બાઉચંદ દોશી (અષાઢ: ૨૪૮૮
–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
નથી ત્યાં સુધી પરમાં અને શુભાશુભમાં
અજ્ઞાનીજીવ પવનથી ડામાડોળ સમુદ્રથી જેમ અનેક
સ્વભાવની અરુચિ વડે દુઃખી જ થાય છે.
PDF/HTML Page 3 of 29
single page version
આવશે. લખો–શ્રી દિ. જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ, સોનગઢ–સૌરાષ્ટ્ર
સંસ્થા તરફથી થશે. આવવાની ભાવના હોય તેમણે અગાઉથી લખી જણાવવું
ભાવના છે. માટે જેઓ લાભ લેવા ઈચ્છતા હોય તે ભાઈઓએ અગાઉથી સંસ્થાને લખી જણાવવું.
(ગુજરાત) તથા દાહોદમાં મુમુક્ષુ મંડળમાંથી પણ મળશે.)
વિદ્વાનો, કવિઓ અને લેખકો દ્વારા લખાયેલા છે લેખ હિન્દી ભાષામાં છે.
PDF/HTML Page 4 of 29
single page version
પર્યાયો સહિત પ્રતિબિમ્બિત થાય છે. ભાવાર્થ–શુદ્ધ
લોઢાની સોય ચુંબક પાષાણ પાસે સ્વયમેવ જાય છે તેમ દર્પણ
દર્પણમાં પેસતા નથી. અને જેમ કોઈ પુરૂષ કોઈને કહે કે
એવો જ સંબંધ છે કે જેવો તે પદાર્થનો આકાર છે તે જ
છે, ઉપકારી છે, રાગ કરવા લાયક છે. દર્પણને સર્વ પદાર્થોમાં
સ્તુતિ કરવા યોગ્ય છે. (શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્ય વિરચિત પુરૂષાર્થ
PDF/HTML Page 5 of 29
single page version
મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે નહી. આ નિયમને જેઓ માનતા
કાર્યકારી છે; બેઉ નય સમકક્ષી છે; ઉપાદેય છે એમ
ભિન્ન લક્ષણ શું છે કેમ છે તે જાણતા જ નથી.)
PDF/HTML Page 6 of 29
single page version
આત્મા તો સદાય અતીન્દ્રિય જ્ઞાનમય છે છતા તેને મૂર્તિક કહેવો; પરનો કર્તા, હર્તા કે સ્વામી કહેવો તે સ્થૂળ
ઉત્તર:– સંયોગને દેખનાર બે દ્રવ્યની એકતા બુદ્ધિથી એમ માને છે પણ તેનો એ મિથ્યા પ્રતિભાસ છે.
PDF/HTML Page 7 of 29
single page version
મેં એટલા દ્રવ્ય છોડયા લીલોતરી છોડી, આટલી વસ્તુ ખપે છે એનો અર્થ–એ તરફના આલંબનરૂપ રાગ
PDF/HTML Page 8 of 29
single page version
દરેક દ્રવ્ય ત્રણે કાળ પરથી ભિન્ન અને પોતાના ત્રિકાળી ભાવોથી અભિન્ન છે, પરરૂપ થયા વિના પરનું
કાંઈપણ કરે એમ માનનારા બે દ્રવ્યને ભિન્ન માનવાથી કોઈને સ્વતંત્ર સત્રૂપ માનતા નથી. એક દ્રવ્ય
બીજાનું કાંઈ ન કરી શકે એ વાત સાંભળીને કેટલાંક તો જૈનધર્મનો (વસ્તુ સ્વભાવનો) નિષેધ કરે છે.
અથવા આ વાત એકાંત નિયતિવાદ છે એમ કહી, શકડાલ કુંભારની કથા દ્વારા મહાવીરભગવાને પુરુષાર્થથી
પરનું થઈ શકે અમે કહ્યું હતું, એમ પોતાની માનેલી વાત મહાવીરને નામે ચડાવે છે. પણ તે સર્વજ્ઞભગવાને
શું કહ્યું અને જીવનો પુરુષાર્થ શું? જીવ શેમાં પુરુષાર્થ કરી શકે તેની તેને કાંઈ ખબર નથી. આત્મા શું કરી શકે
છે, વસ્તુ નિરન્તર નિજશક્તિથી પોતાની નવી નવી પર્યાયની પ્રાપ્તિરૂપઉત્પતિ અને પૂર્વની પર્યાયનો વ્યય
કર્યા જ કરે છે તેને કોઈના ટેકાની જરૂર નથી. આ સત્યની સંયોગી દ્રષ્ટિવાનને જરાય ખબર પડતી નથી.
રાગનો ત્યાગ અને સ્વભાવનું ગ્રહણ કરેલ છે.
નિમિત્ત નૈમિત્તિકનો મેળ દેખી એ પ્રકારનો વિકલ્પ હોય તેને ઉપચારથી કર્તા બોલાય છે પણ ખરેખર
શરીરની ક્રિયા મેં કરી મેં રોકી એમ માનનાર મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. નિમિત્ત નૈમિત્તિકનો તેના કાળે મેળ કેવો હોય છે
એ બતાવવા વ્યવહારનયના કથન શાસ્ત્રમાં ઘણાં આવે છે પણ કે કથનના કારણે ભ્રમ નથી, પોતે સંયોગી
દ્રષ્ટિથી બે દ્રવ્યની એકતા માને છે, બે દ્રવ્યની સ્વતંત્ર જુદી ક્રિયા માનતો નથી, સંયોગને જ દેખે છે તેથી ભ્રમ
છે.
પ્રતિજ્ઞામાં દ્રઢતા હોય છે, ભાવલિંગી મુનિ હોય તેને દરેક પ્રતિજ્ઞામાં દ્રઢતા હોય છે, આહાર લેવાનો વિકલ્પ
ઊઠે, જવાનું બને, સંકલ્પ–પ્રતિજ્ઞા કરે કે આહાર દેનારના હાથમાં અમુક વસ્તુ હોય, આવી ચેષ્ઠા હોય,
પ્રાર્થના કરે તો આહાર લઉં નહીંતર ન લઉં પણ તેનો અર્થ પરને ગ્રહી શકે છે એવ૦ નથી. કેમકે પરના ગ્રહણ
ત્યાગનું કથન વ્યવહારનું છે. શરીર, આહાર અને તેની ક્રિયા, સંયોગનું મળવું રાગનું થવું એ દરેકનું તેના
આશ્રિત સ્વતંત્ર છે, કોઈ બીજાના કારણે કોઈની ક્રિયા થઈ નથી. સંયોગથી કોઈની ક્રિયા થઈ નથી છતાં
બીજાના કારણે બીજામાં કાર્ય બતાવવું તે માત્ર વ્યવહારનયની રીત છે. વ્યવહારનું કથન કથન અપેક્ષાએ
વ્યવહારમાં સાચું ક્્યારે કહેવાય કે નિશ્ચયથી જે હકીકત છે તેનો સ્વિકાર કરી તેને તે રૂપે માને, પણ જે
બેઉનયના કથનને સમાન અને સત્યાર્થ માને તેને બે નયો નથી પણ મિથ્યાત્વ જ છે.
નવાની શ્રદ્ધા છોડવી અને નિશ્ચયનયનો વિષય સત્યાર્થ છે એમ શ્રદ્ધા કરવી–વ્યવહારનયનો વિષય છે ખરો
તેને જ્યાં જેમ હોંય તેમ જાણવું પ્રયોજનવાન છે પણ સર્વત્ર વ્યવહારનય અભૂતાર્થ– અસત્યાર્થ દર્શીત છે એમ
શ્રદ્ધા કરવી અને વ્યવહારથી જેટલા કથન હોય તેનો નિશ્ચયનય પ્રમાણે અર્થ સમજવો.
PDF/HTML Page 9 of 29
single page version
વિરૂદ્ધતા સહિત લક્ષણ કેમ રહ્યા છે.
ઉત્તર:–લખે કોણ, બોલે કોણ માત્ર એ જાતની ઈચ્છા હતી, જો વાણી અને લખાણ થાય તો ઈચ્છા
પુદ્ગળથી જ થઈ છે એમ નિશ્ચયનયથી ખરો અર્થ જાણો તો નિમિત્તના વ્યવહાર કથનને–“એનો અર્થ એમ
નથી પણ નિમિત્તાદિ બતાવવા માટે ઉપચારથી તેમ કહ્યું છે” એમ વ્યવહારનું જાણવું વ્યવહારે સાચું ગણાય
પણ તેનો અર્થ વ્યવહારથી પરનું કાંઈ કરી શકાય છે એવો થતો નથી.
રીત છે. કોઈ વારંવાર પ્રશ્ન પૂછે, સાંભળે છતાં તત્ત્વ ન સમજાય તો તેણે શું કરવું? તેનો જવાબ આવે કે
પોતાના હિતરૂપ પ્રયોજન સહિત ઘણા દિવસ શ્રવણ કરવા આવો, પરિચય કરો તો સમજાશે તેનો અર્થ શું કે
બીજાથી સમજાશે એમ નથી પણ તમે સાચી જિજ્ઞાસાથી તત્ત્વજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરો તો તમારાથી જ
સમજાશે. પોતે સમજે તો જ બીજાને નિમિત્તમાત્ર કારણ કહેવાય, પછી વિનયથી નમ્રતામાં એમ બોલાય કે
આપનાથી સમજ્યો, ત્યાં એમ નથી પણ વ્યવહારનયની એ રીત છે.
કથન એ રીતે આવે છે.
આવે છે. ઈચ્છા થઈ માટે વાણી ધીમેથી બોલાય છે એમ નથી. ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં ઈચ્છાથી વાણી બોલાતી
નથી. વાણી ઉત્પન્ન થાય તો ઈચ્છાને નિમિત્ત કહેવાય.
વ્યવહારનય અસત્ય અર્થને બતાવનાર છે.
કરાવે તો તે પોતાપણે ન રહે. કોઈ પરમાણુ બીજાને આધીન નથી. શરીર અને તેની ક્રિયા એટલે તેની
અવસ્થાનું બદલવું તેનાથી છે બીજાને આધીન નથી. જીવ અજીવ દરેક નિરાલંબી તત્ત્વ છે કોઈના આધારે
નથી છતાં કહેવું તે કથનમાત્ર વ્યવહાર છે.
વીતરાગતાનો વૈરી થાય છે.
પોતામાં પરિપૂર્ણ છે. હું દેહાદિનો કર્તાભોક્તા કે સ્વામી નથી, હું તો ત્રિકાળ જ્ઞાનાનંદમય આત્મા છું એવો
PDF/HTML Page 10 of 29
single page version
અનુભવરૂપ નિશ્ચય થયા પછી અંતરમાં એકાગ્રતાના બળથી સ્થિર થતાં રાગ છૂટતો જાય છે ત્યાં
(૨) નયાર્થ–નિશ્ચયનય અથવા વ્યવહારનય એમાંથી કઈ દ્રષ્ટિથી નિરૂપણ છે?
PDF/HTML Page 11 of 29
single page version
જેઓ શબ્દને જ પકડે પણ શાસ્ત્રના ગુઢ અર્થને સમજવાનો પ્રયત્ન ન કરે તેનો શ્રમ વ્યર્થ જાય છે.
તેહ શુભાશુભ છેદતા ઉપજે મોક્ષસ્વભાવ.
ઉત્તર:– વ્રતાદિનું નિરૂપણ બે પ્રકારે છે. ખરેખર તો વીતરાગીદ્રષ્ટિ અને ચારિત્રવડે
PDF/HTML Page 12 of 29
single page version
૧૪માં ગુણસ્થાન સુધી વ્યવહાર કારણ છે; અને અંતરંગમાં પ્રગટ અતિસૂક્ષ્મ ચૈતન્યસ્વભાવ–કારણ પરમાત્મા
અભેદ તથા સ્વાશ્રય અપેક્ષાએ તે જ નિશ્ચયકારણ છે. ૧૪માં ગુણસ્થાનના છેલ્લા સમયની શુદ્ધપર્યાયને પણ
હોય છે તે તો અસદ્ભૂતવ્યવહારનયથી ઉપચાર કારણ છે. ખરૂં કારણ નથી, શાસ્ત્રના અર્થ નહીં
નિશ્ચયની જેમ સત્યાર્થ માને છે તેથી તેને શાસ્ત્રમાં કહેલ વ્યવહારનયની પણ ખબર નથી. વ્યવહાર રત્નત્રય
રાગભાવને ભૂતાર્થ મોક્ષમાર્ગ માને છે.
તેને જે ખરેખર સાધન અર્થાત્ મોક્ષનું કારણ માને છે તે મિથ્યામાન્યતાનો નિષેધ છે.
શુભઆસ્રવ છે તેને ધર્મ માનવારૂપ મિથ્યાશ્રદ્ધાનો નિષેધ કરી, સત્યાર્થ ધર્મ શું છે તે બતાવવામાં આવે છે.
શુભ વા અશુભ વૃત્તિ ઊઠે છે તે રાગ છે–દોષ છે.
પુણ્યપાપ ધર્મ અધર્મ નથી, દયા દાન, સત્ય આદિનો શુભભાવ આવ્યો તે આસ્રવ તત્ત્વ છે–આત્માનો ધર્મ
હોવાથી હિતરૂપ નથી ધર્મ નથી એમ પ્રથમથી શ્રદ્ધા કરવી જોઈએ. દયા–દાનાદિના શુભભાવ આવે ખરા પણ
હોવાથી કાયરને કંપાવી દે છે.
વ્યવહારમાં વિમુઢ છે તેથી તેઓ પ્રૌઢ વિવેકવાળા નિશ્ચયમાં અનારૂઢ છે–અર્થાત્ આત્મહિતરૂપ સ્વકાર્યમાં
વ્યવહારથી, મોક્ષમાર્ગ કહ્યો હોય ત્યાં એમ સમજવું કે એમ નથી. કેમકે તે
PDF/HTML Page 13 of 29
single page version
મલીન ભાવ આસ્રવતત્ત્વ છે. તેને જે ધર્મ માને–મનાવે તે હિંસા કરનાર મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, અધર્મી છે, રાગને
શ્રી કુન્દકુન્દાચાર્ય તથા શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યે પણ એમ જ કહ્યું છે. વ્યવહારનય અભૂતાર્થદર્શી છે.
પ્રશ્ન:– શુભ રાગથી કલ્યાણ થતું નથી છતાં ધર્માત્મા ભક્તિ પૂજા દયા દાન વ્રતાદિ કેમ કરે છે?
ઉત્તર:– શ્રદ્ધામાં તેને કર્તવ્ય માનતા નથી છતાં અશુભથી બચવા શુભ આવે છે. ઈન્દ્રો પણ
આત્મહિતની શુદ્ધિ નહીં, તેથી ભમે સદૈવ.
PDF/HTML Page 14 of 29
single page version
મલિન છે, તેનાથી વિરોધી સંવરભાવ શુદ્ધ છે. તેનું ફળ નિર્જરા અને મોક્ષ છે. સંવર નિર્જરા સાથે જ હોય છે.
ભેદજ્ઞાનમાં અંશે વિભાવથી મુક્તિરૂપદશા ચોથા ગુણસ્થાનથી શરૂ થાય છે.
મલિનભાવ છે, આસ્રવતત્ત્વ છે તે આત્મા (જીવતત્ત્વ) નથી.
પરાશ્રય વિનાનો, ત્રિકાળ અવિકાર જ્ઞાનમય આત્માને જોવો એટલે કે આ હું છું, એમ નિર્વિકલ્પ શ્રદ્ધાવડે
તેનો આશ્રય કરવો તેનું નામ ભેદજ્ઞાન છે.
સમજવું. અનંત અનંત પદાર્થ અને તેના કાર્યથી હું જુદો છું, તેનો કર્તા–પ્રેરક હું નથી. શુભાશુભભાવ આસ્રવ
છે, મલિનતારૂપ હોય છે; તે આત્મા નથી. કેમકે તે ક્ષણિક દોષ જેટલો ને જેવડો આત્મા નથી. અને તે ભાવો
આત્માના નથી. સ્વભાવમાં સંયોગ અને વિકારનો અત્યંત અભાવ છે. એવું અનુભવ સહિતનું ભેદજ્ઞાન કદી
કર્યું નથી. અર્થાત્ તેના અભાવના કારણે એકેન્દ્રિયથી માંડીને પંચેન્દ્રિય–નિગોદથી માંડીને નવગૈ્રવેયિક સુધીના
અનંતાભવ આ સંસારી જીવે અનંતવાર કર્યા છે. પોતાને ભૂલી જવો ને પરને પોતાનું માનવું તે મિથ્યાત્વ જ
મોટામાં મોટો અપરાધ છે અને તે વડે જ જીવ દુઃખને ભોગવે છે.
PDF/HTML Page 15 of 29
single page version
તેઓ બધા ભેદજ્ઞાનથી જ પામ્યા છે. કોઈપણ પ્રકારનો રાગ તે અપરાધ છે. દયા, દાન, વ્રત, તપ, પૂજા,
ભક્તિના શુભભાવ હો કે હિંસા, જુઠ, ચોરી આદિના અશુભ (પાપ) ભાવ હો તે બંને આસ્રવ છે.
અનાત્મા છે. હું તેનાથી જુદો છું, અસંગ, અવિકારજ્ઞાનમય છું એવું ભાન કરીને અંતર્મુખ થવું–એ સંવર
નિર્જરા છે. એ વિના વ્રત આદિના શુભભાવને વ્યવહાર ધર્મનો આરોપ પણ આવતો નથી. બહારમાં
શુભભાવ તથા દેહની ક્રિયાથી અથવા તેના આધારે ધર્મ થાય એમ જે માને તેને અભવ્ય સમાન
અનાદિનો મિથ્યા અભિપ્રાય જ છે.
ખતવણી, ઊંધી માન્યતાનું પાપ કેવી રીતે છે તે બતાવવામાં આવે છે. હિત–અહિતરૂપ પોતાના જ ભાવ છે.
તેને જે જાણતો નથી તેથી જીવ તો સર્વત્ર ભય અને દુઃખનો અનુભવ કરે છે. જ્ઞાનીને ભય હોતો નથી, કારણ
કે તેઓ સદાય સર્વ પ્રકારનાં પુણ્ય–પાપ અને તેના ફળ પ્રત્યે નિરભિલાષ હોવાથી કર્મ પ્રત્યે (શુભાશુભ
આસ્રવ પ્રત્યે) અત્યંત નિરપેક્ષ વર્તે છે. નિત્ય જ્ઞાતા સ્વભાવની અપેક્ષા અને સમસ્ત વિભાવ વ્યવહારથી
ઉપેક્ષારૂપ આત્મભાવમાં બળવાનપણું છે. તેથી ખરેખર તેઓ અત્યંત નિઃશંક, દ્રઢ નિશ્ચયવાળા હોવાથી
અત્યંત નિર્ભય હોય છે.
સંગ અને વિકાર વિનાનો માત્ર ચિત્તસ્વરૂપ જ્ઞાનાનંદથી પરિપૂર્ણ જ્ઞાયક તે જ મારો ચિત્તસ્વરૂપ લોક છે. તેમાં
જ એકત્વને અનુભવતો જ્ઞાની વિચારે છે કે આ અવિનાશી, સમસ્ત પરદ્રવ્યરૂપ લોકથી જુદો જ્ઞાનસ્વરૂપ લોક
કે જે સદા અંતરંગમાં પ્રગટ છે તે જ મારો લોક છે, તેનાથી બીજો કોઈ લોક કે પરલોક મારો નથી. આમ
સાવધાનતાથી જાણે છે, તેથી જ્ઞાનીને આ લોક કે પરલોકનો ભય ક્્યાંથી હોય? ભૂમિકાને યોગ્ય શુભાશુભ
રાગ આવે છે. તેથી મારું ભેદજ્ઞાન નાશ થઈ જશે એવો ભય પણ જ્ઞાનીને હોતો નથી. તે તો પોતે
જ્ઞાનસ્વભાવની અધિકતાથી નિરંતર, નિશંક–નિર્ભય વર્તતો થકો સહજ જ્ઞાનને જ સદા અનુભવે છે. વર્તમાન
દશામાં જ્ઞાન છે. તે દ્વારા સ્વસન્મુખ થઈને સ્વજ્ઞેય તરીકે પોતાના આત્માને જાણે છે કે આ મારો સ્વલોક છે,
તે જ મારું અવિચલ ધુ્રવ જ્ઞાનધામ છે, શાશ્વત શરણ છે. તેના આશ્રયથી સર્વ સમાધાન અને નિઃશંકતા–
નિર્ભયતા હોય છે.
સ્થાન) માં એકલો દુઃખ ભોગવતો હતો. પુણ્ય–પાપના વેદનમાં આખો ખોવાઈ ગયો હતો. ભેદજ્ઞાન
વિના પ્રાણ ધારણરૂપ દીનતાવડે અનંત કાળથી રખડે છે. પાપમાં હાર્યો ને જરા પુણ્યની સામગ્રી મળી,
શુભભાવ થયા તો હું જીતી ગયો–એમ અજ્ઞાની એ માની લીધું. મિથ્યાત્વરૂપી યોદ્ધાએ મોટા મોટા પંડિત,
ત્યાગી બધાને
PDF/HTML Page 16 of 29
single page version
પછાડયા છે. એ મિથ્યાત્વને સમ્યગ્દર્શનરૂપી સંવર જીતે છે. એમાં વિશેષ શુદ્ધિરૂપ નિર્જરા ફેલાય છે.
નિર્જરાના ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) અંશે શુદ્ધિની વૃદ્ધિરૂપભાવ, (૨) અંશે અશુદ્ધિની હાનિ, અને (૩) જડ
કર્મોની અંશે હાનિ.
અધિકપણે વર્તે તે જ્ઞાની છે. કર્મનું જોર હોય તે આત્મામાં ન વર્તી શકે એવું કોઈ કાળે બનતું નથી, પણ
અજ્ઞાન વડે આ જીવ જ ઊંધી માન્યતા કર્યા કરે છે. રાગ, દ્વેષ, પુણ્ય, પાપ મારાં અને હું એનો કર્તા, એમ
આસ્રવની ભાવનારૂપ અપરાધ જીવ પોતે જ કરે છે. એકેન્દ્રિય નિગોદ દશામાં પણ જીવ પોતાના દોષથી રખડે
છે. ગોમ્મટસાર શાસ્ત્રમાં લખ્યું છે કે “ભાવ કલંક સુપ્રચુરા નિગોદ વાસં ન મુંચતિ” ત્યાં પોતાના મલિન
ભાવોની ઉગ્રતાથી નિગોદસ્થાનને જીવ છોડતો નથી. એમ કહ્યું છે. કોઈ એમ માને છે કે અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય
સુધીના જીવને જડકર્મનું જોર છે. ત્યાં સ્વતંત્ર નથી, પુરુષાર્થ નથી. તો એ વાત ત્રણે કાળે જૂઠ છે.
વિરુદ્ધ જાતિ છે–તેમ નહિ માનતાં તેમાં એકત્વબુદ્ધિ કરવી, પરાશ્રયથી લાભ માનવો એ સંસારમાં રખડવાનું
કારણ છે, કોઈ બીજાએ રખડાવ્યો છે એમ નથી.
છે. સર્વત્ર હિતનો ઉપાય એક જ પ્રકારે છે. હિતનું કારણ પોતે જ છે. અહિતનું અર્થાત્ રખડવાનું કારણ પોતે
જ છે. કાંઈ જડકર્મ અને કુગુરુથી રખડયો એમ નથી.
અને રાગાદિ પરભાવો પરપણે–વિરુદ્ધપણે જણાય છે.
શબ્દોની ધારણા રાખી માને કે અમને સાચું જ્ઞાન છે તો તે ભ્રમ છે. (યુક્તિ–નય–પ્રમાણદ્વારા)
પોતામાં એકમેક વર્તે છે. પુણ્ય–પાપ, વ્રત–અવ્રતના ભાવ બધા આસ્રવતત્ત્વ છે, ચૈતન્ય તેનાથી ભિન્ન છે.
વર્તમાન ભૂમિકાના (દશાના) પ્રમાણમાં ભિન્ન ભિન્ન વિકલ્પ આવે છે તે રૂપે થનારો હું નથી, પણ તેને
જાણનાર હું છું, સ્વાશ્રયે વર્તતું જ્ઞાન સર્વ રાગાદિથી અધિક છે અને સ્વભાવમાં અભેદતા–એકતાને અભિનંદે
છે.
તેના જ્ઞાનમાં ત્રણકાળ–ત્રણલોકવર્તી સમસ્ત દ્રવ્ય–ગુણપર્યાય એક સાથે અત્યંત સ્પષ્ટપણે જણાય છે, એવો
આત્મા અત્યારે પણ પોતાના સકલ વ્યક્ત સ્વભાવ સહિત છે. આનો નિર્ણય કરવામાં ક્રમબદ્ધ પર્યાયનું જ્ઞાન
અને જ્ઞાતાપણાનો સાચો પુરુષાર્થ આવે જ
PDF/HTML Page 17 of 29
single page version
છે. સર્વજ્ઞ ભગવાનના જ્ઞાનમાં બધું વસ્તુ તરીકે અને પર્યાય તરીકે સકલ વ્યક્ત છે. સર્વજ્ઞ ભગવાને
જેવું જોયું તેવું વિશ્વ (છ દ્રવ્ય સ્વરૂપ છે તે) ક્રમસર દરેક દ્રવ્યની પર્યાયમાં વ્યક્ત થાય છે. ભેદજ્ઞાનીને
સકલપ્રત્યક્ષ કેવલજ્ઞાનની પ્રતીતિ વર્તે છે. જેની જે કાળે જે અવસ્થા થવાની છે તે સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં
અને તેમાં ક્રમમાં નિયતપણે થાય છે. એવો જેને પોતાના સર્વજ્ઞ સ્વભાવના આલંબનથી નિર્ણય થાય છે
તેને જ પરથી વિભક્ત અને સ્વથી એકત્વ આત્માની સ્પષ્ટ પ્રતીતિ અને ભેદજ્ઞાન થાય છે.
જ્યારે પુણ્યપાપના વિકલ્પથી પાર, સમસ્ત રાગાદિનો અકર્તા ત્રિકાળી જ્ઞાયક છું, તેમાં ઢળીને
સ્વભાવમાં જ એકતા બુદ્ધિ થાય. સર્વજ્ઞની સત્તાનો અંતરમાં નિશ્ચય થાય ત્યારે જ સંયોગ અને
વિકારમાંથી કર્તૃત્વ–મમત્વ છૂટી ક્રમબદ્ધ પર્યાયનો નિર્ણય થાય છે. અને મારો શાશ્વત ચૈતન્ય સ્વભાવ જ
નિર્મળ પર્યાયનો આધાર છે. તેની અપેક્ષાએ થાય છે. આવું જાણતો જ્ઞાની પરનો કર્તા થતો નથી, પણ
જ્ઞાતા જ રહે છે.
નથી. પરની વ્યવસ્થા રાખું, ફેરફાર કરું, આમ બોલું, આમ ન બોલું, એ માન્યતામાં જ પરના
કર્તાપણાનું અભિમાન છે. તે અભિમાન સર્વજ્ઞસ્વભાવને સ્વીકારે તો જ ટળે. સર્વજ્ઞનું સ્વરૂપ અને
ત્રિકાળવર્તી પદાર્થનું સ્વરૂપ જાણે તો દરેકની ક્રમબદ્ધ પર્યાય છે. એમ સમજે, કોઈ કોઈનો કર્તા નથી,
સહુ પોતાના પરિણામોરૂપે થનાર હોવાથી પોતાના પરિણામોના જ કર્તા છે. એમ માનનારને પરનું
અકર્તાપણું, રાગનું અકર્તાપણું અને જ્ઞાતા સ્વભાવમાં એકતા બુદ્ધિ પૂર્વક સમ્યક્ભેદજ્ઞાન થાય છે.
જ હોઈ શકે, નીચલી ભૂમિકામાં શુભાશુભભાવ જ્ઞાનીને પણ હોય છતાં તેને હું અનુસરનારો નથી. એમ
તે માને છે. પ્રથમ શ્રદ્ધામાંથી વિકાર અને સંયોગનું કર્તૃત્વ–સ્વામીત્વ સર્વથા ટળે જ છે. પછી સ્વપર
પ્રકાશક જ્ઞાન ચારિત્રના દોષને હેયપણે જાણે છે. પણ શુભરાગને હિતરૂપ જાણતો નથી. શુભ વ્યવહારના
આશ્રયથી હળવે હળવે કલ્યાણ થશે એમ જ્ઞાની માનતો નથી. મોક્ષમાર્ગ તો વીતરાગભાવ છે. તેને
શુભરાગરૂપ વ્યવહાર મદદગાર છે, એમ માને તેને ભેદજ્ઞાન નથી. અને ભેદજ્ઞાન વિના જૈન નામ
ધરાવી સાધુ થાય, શાસ્ત્ર ભણે તો પણ આત્મ કલ્યાણ નથી.
મેળવું, રક્ષણ કરું, ટાળું; શુભરાગ ધર્મમાં મદદ કરે છે; શરીરની ક્રિયા વ્યવહારનયથી હું કરી શકું છું,
એમ જેને પરમાં કર્તૃત્વ–મમત્વ છે તેઓ ભલે દ્રવ્યલિંગી મુનિ હોય તો પણ અનંતભવમાં ભ્રમણ કરે
એવો સંસારતત્ત્વ છે.
હજારોવાર છઠ્ઠા–સાતમાં ગુણસ્થાનમાં ઝૂલતા હોય છે, અતીન્દ્રિય આનંદમાં મોજ કરતાં હોય છે. એવા
મુનિને ક્રોડવાર વંદન–નમસ્કાર કરીને માનીએ છીએ. પ્રવચનસારજીમાં એવા સાધુને મોક્ષતત્ત્વ કહેલ
છે. “સાધુ હુવા તો સિદ્ધ હુવા.” અહો! ચાર જ્ઞાનના ધારક શ્રી ગણધરદેવ, ધર્મના વજીર છે. તેઓ પણ
નમસ્કાર મંત્ર બોલતી વેળા
PDF/HTML Page 18 of 29
single page version
કહે છે. કે “નમો લોએ સવ્વસાહૂણં.” હે સંત! તમારા ચરણમાં મારા નમસ્કાર હો!
પોતે પણ નહિ માને.
તફાવત નથી, પુણ્યપાપનો ફેર તે સંસારખાતામાં છે.
જાણેલા પ્રયોજનવાન છે એમ જ્ઞાની માને છે.
તેને અનુસરતો નથી.
આવે છે હું એવો ને એવડો નથી. મારે અને પરદ્રવ્યને કાંઈ સંબંધ નથી.
નામ “સયાજીરાવ” પાડે તેથી તે રાજા ન થઈ જાય.
કરવા યોગ્ય છે, એમ તે માનતો નથી.
PDF/HTML Page 19 of 29
single page version
અશુદ્ધિનો વ્યય અને શુદ્ધિની વૃદ્ધિરૂપ નિર્જરા થાય છે.
દુઃખી છે. રાગથી, પુણ્યથી, શરીરની ક્રિયાથી લાભ માને તેને ભેદજ્ઞાન નથી. તેને શુદ્ધજ્ઞાન રહિત
અંધબુદ્ધિ કહ્યો છે. જડકર્મ રાગાદિ કરાવે છે, કર્મમાં માંડયું હોય તો ધર્મ થાય–એમ માનનાર વિવેક
રહિત છે, તેને આત્માનું ભાન નથી.
ઈચ્છાના કર્તા નથી–સ્વામી નથી, પણ વ્યવહારે તેના જ્ઞાતા છે!
નિર્ગ્રથપદ ધારણ કરે તે સાચા સાધુ કહેવાય.
ધર્મના ફળમાં સ્વર્ગનો પ્રેમ છે. અને જેને અનુકૂળતાનો પ્રેમ છે. તેને તેટલો જ તે જ સમયે
પ્રતિકૂળતાનો તીવ્ર દ્વેષ છે.
ઉત્તર:– શરીરનું ભાગવું–ન ભાગવું પોતાને આધીન નથી. જ્ઞાનીને ચારિત્રમાં નબળાઈ હોય તો
તો ભય ન કરતાં, સ્થિરતા વધારે પણ નીચલી દશા હોય ત્યાં ચારિત્રની નબળાઈ વશ ભયથી ભાગે
છતાં અંદરમાં નિત્યજ્ઞાયક છું–એવાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં સ્થિર છે, નિર્ભય છે. તેથી અજ્ઞાન દશામાં ભયને
લીધે જે બંધ થતો હતો તે કદી થતો નથી, પણ નિરંતર નિર્જરા (શુદ્ધિની વૃદ્ધિ) થાય છે.
अचलितमखिलान्यद्रव्य दूरेस्थितानां भवति सति च तस्मिन्नक्षयः कर्ममोक्षः।।१२८।।
દ્રવ્યોથી દૂર વર્તતા એવા તેમને અક્ષય કર્મમોક્ષ થાય છે
PDF/HTML Page 20 of 29
single page version
ભવમાં નિર્ગ્રંથમુનિપદ ધારણ કરી આયુના અંતભાગમાં
ઉપશાંતમોહ નામે ૧૧ મા ગુણસ્થાને પ્રાણ ત્યાગ કરી
સર્વાર્થસિદ્ધિવિમાન નામે દેવલોકમાં ઊપજ્યા ત્યાં
સમ્યક્ભેદ વિજ્ઞાનના બળ વડે તત્ત્વજ્ઞાન પૂર્વક
વૈરાગ્યભાવનાનું ચિન્તન પણ કરતા હતા તેમાં
આચાર્યદેવ કહે છે કે, સંસારમાં લોકો જેને સુખ માને છે
તે સુખ નથી કારણ કે જેના ચિત્ત અનેક પ્રકારની
આકુળતાથી વ્યાકુળ થઈ રહ્યા છે.)