PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
रसयतु रसिकानां रोचनं ज्ञानमुद्यत्।
इह कथमपि नात्मानात्मना साकमेकः
किल कलयति काले क्वापि तादात्म्यवृत्तिम्।।
રહેલું જે જ્ઞાન તેને આસ્વાદો; કારણ કે આ જગતમાં આત્મા છે તે ખરેખર કોઈ
પ્રકારે અનાત્મા (પર દ્રવ્ય) સાથે કોઈ કાળે પણ તાદાત્મ્યવૃત્તિ (એક પણું)
પામતો નથી, કેમકે આત્મા એક છે તે અન્ય દ્રવ્ય સાથે એકતારૂપ થતો નથી.
ભેદ વિજ્ઞાન કરાવ્યું છે અને પ્રેરણા કરી છે કે એ એકપણારૂપ મોહને હવે છોડો
અને જ્ઞાનને આસ્વાદો. મોહ છે તે વૃથા છે, જૂઠો છે, દુઃખનું કારણ છે.
વાર્ષિક લવાજમ
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
૧–અનાદિથી માંડીને આજ સુધી કોઈ પર જીવને કે જડને કિંચિત્ માત્ર લાભ કે નુકશાન તેં કર્યું જ નથી.
૨–આજ સુધી કોઈ પર જીવે કે જડે તને કિંચિત્ માત્ર લાભ કે નુકશાન કર્યું જ નથી.
૩–આજ સુધી તેં તારા માટે સતત્ એકલો નુકશાનનો જ ધંધો કર્યો છે, અને જ્યાં સુધી તું સાચી સમજણ નહિ
પ–તારી ચૈતન્ય વસ્તુ ધ્રુવ અવિનાશી છે, તે સ્વભાવ તરફ લક્ષ કર તો શુદ્ધતા પ્રગટે અને અશુદ્ધતા ટળે–એટલે
રાખવા જોઈએ–અને તેનું સ્વરૂપ બરાબર સમજવું જોઈએ. શ્રી જૈન સ્વાધ્યાય મંદિરમાં જે સિદ્ધાંત–સૂત્રો ચોડેલાં છે તેમાં
હાથમાં ક્યાંથી હોય? જ્ઞાનીને અજ્ઞાનીમાં આકાશ–પાતાળના અંતર જેવડો મહાન તફાવત છે, અને તે એ
છે કે–અજ્ઞાની પરદ્રવ્યોનો તથા રાગ–દ્વેષનો કર્તા થાય છે. અને જ્ઞાની પોતાને શુદ્ધ અનુભવતો થકો તેમનો
કર્તા થતો નથી. તે કર્તૃત્વપણાની માન્યતા છોડવાનો મહા પુરુષાર્થ દરેક જીવે કરવાનો છે. તે કર્તૃત્વ બુદ્ધિ
સમ્યકજ્ઞાન વિના છૂટશે નહિ–માટે તમે જ્ઞાન કરો! ”
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
આત્માઓ ધર્મી જીવનો (તે પુણ્ય હીન હોય તો
પણ તેનો) આદર કરે છે; તો હવે વિચારો કે
આમાં મહિમા કોનો થયો? ધર્મનો કે પુણ્યનો?
ધર્મનો જ મહિમા થયો છે. આથી સિદ્ધ થાય છે કે
જે ભાવે ઈન્દ્રપદ કે ચક્રવર્તીપદ મળ્યું તે
શુભભાવનો પણ ધર્મમાં આદર નથી, હેય છે.
પ્રાણીઓ ધર્મી જીવનો આદર કરે છે. પુણ્ય ઉપરથી
ધર્મીનું માપ પણ નથી પણ ધર્મીનું માપ કઈ રીતે
છે તેનું સ્વરૂપ કહેવાય છે.
હોય છતાં ઈન્દ્ર આવીને ધર્માત્મા મુનિને નમસ્કાર
કરે કે–“અહો! ધન્ય ધર્માત્મા! ધન્ય મુનિ! તારા
નમસ્કાર ધર્મ દ્રષ્ટિએ છે. વંદન કરનારની દ્રષ્ટિ જો
પુણ્ય–પાપ ઉપર હોત તો તે ધર્માત્મા મુનિને વંદન
કરત નહિ. ધર્માત્મા મુનિને પાપનો ઉદય વર્તે છે
અને ઈંદ્રને પુણ્યનો ઉદય વર્તે છે પરંતુ ઈન્દ્રની દ્રષ્ટિ
પુણ્ય–પાપ ઉપર નથી પણ ધર્મ ઉપર છે, તેથી
મુનિને અંતરમાં વિશેષ ધર્મ પ્રગટયો છે તે ધર્મને
નમસ્કાર કરે છે.
જંકશન
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
કોઈ ચીજ છે કે જે પુણ્ય કરતાં ઊંચી છે–તેને લીધે જ તે ધર્માત્મા વંદનીય છે. આ રીતે ધર્મ પાસે પુણ્ય હેય છે, અને
ધર્મીને પુણ્યનો આદર નથી. જો શ્રદ્ધામાં પુણ્યનો આદર હોય તો તે ધર્મી નથી. શ્રદ્ધામાં પુણ્યનો આદર ક્યારે ટળે?
પુણ્યનો આદર ટળે એટલે જેને આત્માની ઓળખાણ હોય તે ધર્મી છે અને તે જ વંદનીય છે. કોઈ જીવ બાહ્યમાં
ત્યાગી હોય પરંતુ શ્રદ્ધામાં પુણ્યભાવનો આદર હોય તો તે ધર્મી નથી અને તેથી તે વંદનીય નથી.
હોય તો તે ત્યાગી જ નથી–ધર્મી નથી, પણ તારા જેવો જ છે. ધર્મી તો તે કહેવાય કે જેને સામગ્રી કે સામગ્રીનું
કારણ જે પુણ્ય–પાપ તેનો આદર ન હોય. ભવ અને ભવનું કારણ પુણ્ય પાપના વિકાર ભાવ તેનો આદર
ધર્માત્માને ન હોય. આ રીતે પરીક્ષાથી ધર્માત્માને ઓળખ્યા વગર, માત્ર બાહ્ય સામગ્રીનો ત્યાગ જોઈને જે
આદર કરે છે તે ધર્મનો આદર નથી પણ બાહ્ય ત્યાગનો આદર કરે છે, તેને ધર્મના સ્વરૂપની ઓળખાણ નથી.
આદર કરી રહ્યો છે. પરંતુ અંદરમાં શું ફેર છે તે જાણતો નથી. બાહ્યમાં ત્યાગ હોવા છતાં જે શુભભાવથી લાભ
થવો માને છે તેને અંદરમાં જે ભાવે બાહ્ય સામગ્રી મળે તે પુણ્યભાવનો આદર છે–અને જેને પુણ્યનો આદર છે
તેને પુણ્યના ફળનો પણ આદર હોય જ. માટે તે જીવ ધર્માત્મા નથી.
જીવ ઉપર તિરસ્કાર નથી તેમ જ પુણ્યવંત જીવને દેખીને ધર્મી રાજી થતા નથી–કેમકે તે બંને વિકારનું ફળ છે;
ધર્માત્માએ પુણ્ય–પાપને વિકારી તરીકે અંતરમાં જાણ્યા છે, તેથી વિકાર ભાવના કરનાર અને તેના ફળને
ભોગવનાર બંને ઉપર સમભાવ છે. તેમ જ અસ્થિરતાના કારણે પોતાને પુણ્ય–પાપના ભાવ થઈ જાય તેનો પણ
આદર નથી. આ જ ધર્મીનું લક્ષણ છે કે તેઓ પુણ્ય–પાપ રહિત આત્માના શુદ્ધ જ્ઞાયક સ્વભાવને જાણતા હોવાથી
પુણ્ય કે પાપ ભાવનો તેમને આદર હોતો નથી.
તેને વંદન કેવી રીતે કરે?
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
આ સમ્યગ્દર્શન જ આત્માના સર્વ સુખનું કારણ છે. ‘હું જ્ઞાન સ્વરૂપ આત્મા છું, બંધ રહિત છું’ આવો વિકલ્પ
કરવો તે પણ શુભરાગ છે, તે શુભરાગનું અવલંબન પણ સમ્યગ્દર્શનને નથી; તે શુભ વિકલ્પને અતિક્રમતાં
સમ્યક્દર્શન થાય છે. સમ્યક્દર્શન પોતે રાગ અને વિકલ્પ રહિત નિર્મળ ગુણ છે તેને કોઈ વિકારનું અવલંબન
‘હું જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છું, અબદ્ધસ્પૃષ્ટ છું’ એ વગેરે વિકલ્પો પણ સ્વરૂપની શુદ્ધિ માટે કાર્યકારી નથી. એકવાર
અખંડ જ્ઞાયક સ્વભાવનું લક્ષ કર્યું પછી જે વૃત્તિ ઊઠે તે વૃત્તિઓ અસ્થિરતાનું કાર્ય કરે પરંતુ તે સ્વરૂપને રોકવા
સમર્થ નથી, કેમકે શ્રદ્ધામાં તો વૃત્તિ–વિકલ્પ રહિત સ્વરૂપ છે તેથી વૃત્તિ ઊઠે તે શ્રદ્ધા ફેરવી શકે નહિ... જો
વિકલ્પમાં જ અટકી જાય તો તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. વિકલ્પ રહિત થઈને અભેદનો અનુભવ કરવો તેજ સમ્યગ્દર્શન છે
અને તેજ સમયસાર છે–એમ ગાથામાં કહે છે:–
पक्खातिक्कंतो पुण भण्णदि जो सो समयसारो।।
પણ પક્ષથી અતિક્રાંત ભાખ્યો તે ‘સમયનો સાર’ છે. ૧૪૨.
પક્ષને ઓળંગે તો સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે. “હું બંધાયેલો છું અથવા હું બંધ રહિત મુક્ત છું” એવી વિચાર શ્રેણીને
ઓળંગી જઈને જે આત્માનો અનુભવ કરે છે તે જ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે અને તે જ સમયસાર અર્થાત્ શુદ્ધાત્મા છે.
રાગમાં રોકાય
થાય છે કે–હું આત્મા કર્મના સંબંધવાળો છું કે કર્મના સંબંધ વગરનો છું, આમ બે નયોના બે વિકલ્પ ઉઠે છે;
પરંતુ... ‘કર્મના સંબંધવાળો કે કર્મના સંબંધ વગરનો એટલે કે બદ્ધ છું કે અબદ્ધ છું’ એવા બે પ્રકારના ભેદનો
પણ એક સ્વરૂપમાં ક્યાં અવકાશ છે? સ્વરૂપ તો નય પક્ષની અપેક્ષાઓથી પાર છે. એક પ્રકારના સ્વરૂપમાં બે
પ્રકારની અપેક્ષાઓ નથી. હું શુભાશુભ ભાવરહિત છું એવા વિચારમાં અટકવું તે પણ પક્ષ છે, તેનાથી પણ પેલે
પ્રગટ થાય છે, તે સિવાય બીજો કોઈ સમ્યગ્દર્શનનો ઉપાય નથી.
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
ભેદના વિચારમાં અટક્યો છે, પરંતુ સ્વરૂપ તો જ્ઞાતાદ્રષ્ટા છે તેનો અનુભવ તે જ સમ્યગ્દર્શન છે. ભેદના
વિચારમાં અટકવું તે સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ નથી.
આત્મસ્વભાવ તો અબંધ જ છે, પરંતુ ‘હું અબંધ છું’ એવા વિકલ્પને પણ છોડીને નિર્વિકલ્પ જ્ઞાતાદ્રષ્ટા નિરપેક્ષ
સ્વભાવનું લક્ષ કરતાં જ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે.
સુખ નથી અને ‘શુભરાગ રહિત મારૂં સ્વરૂપ છે’ એવા ભેદના વિચારમાં પણ તારૂં સુખ નથી, માટે તે ભેદના
વિચારમાં અટકવું તે પણ અજ્ઞાનીનું કાર્ય છે. અને તે નય–પક્ષના ભેદનું લક્ષ મૂકી દઈને અભેદ જ્ઞાતા સ્વભાવનું
લક્ષ કરવું તેજ સમ્યગ્દર્શન છે અને તેમાં જ સુખ છે. અભેદ સ્વભાવનું લક્ષ કહો, જ્ઞાતા સ્વરૂપનો અનુભવ કહો,
સુખ કહો, ધર્મ કહો કે સમ્યગ્દર્શન કહો–તે આ જ છે.
લઈ જાય પણ છેવટે તો મોટરમાંથી ઉતરીને જાતે અંદર જવું પડે. તેવી રીતે નય–પક્ષના વિકલ્પો રૂપી મોટર ગમે
તેટલી દોડાવે, ‘હું જ્ઞાયક છું, અભેદ છું, શુદ્ધ છું’ એવા વિકલ્પ કરે તો પણ તે વિકલ્પ સ્વરૂપના આંગણા સુધી
લઈ જવાય, પરંતુ સ્વરૂપનો અનુભવ કરવા ટાણે તો તે બધા વિકલ્પ છોડી જ દેવા પડે. વિકલ્પ રાખીને
સ્વરૂપનો અનુભવ થઈ શકે નહિ. નય પક્ષોનું જ્ઞાન તે સ્વરૂપના આંગણે આવવા માટે જરૂરનું છે. “હું સ્વાધીન
જ્ઞાન સ્વરૂપી આત્મા છું, કર્મો જડ છે, જડ કર્મો મારા સ્વરૂપને રોકી શકે નહિ, હું વિકાર કરૂં તો કર્મોને નિમિત્ત
કાંઈ ન કરૂં, જડ મારૂં કાંઈ ન કરે, રાગ–દ્વેષ થાય છે તે કર્મ કરાવતું નથી તેમ જ પર વસ્તુમાં થતા નથી પણ
મારી અવસ્થામાં થાય છે, તે રાગદ્વેષ મારો સ્વભાવ નથી, નિશ્ચયથી મારો સ્વભાવ રાગ રહિત જ્ઞાન સ્વરૂપ
છે.” આ પ્રમાણે બધાં પડખાંનું (નયોનું) જ્ઞાન પહેલાંં કરવું જોઈએ, પરંતુ આટલું કરે ત્યાં સુધી પણ ભેદનું લક્ષ
છે, ભેદના લક્ષથી અભેદ આત્મ સ્વરૂપનો અનુભવ થતો નથી, છતાં પહેલાંં તે ભેદ જાણવા જોઈએ. એટલું જાણે
ત્યારે તે સ્વરૂપના આંગણાં સુધી આવ્યો છે. પછી જ્યારે અભેદનું લક્ષ કરે ત્યારે ભેદનું લક્ષ છૂટી જાય અને
સ્વરૂપનું અનુભવન થાય એટલે કે અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે. આ રીતે જો કે સ્વરૂપમાં ઢળતા પહેલાંં નય–પક્ષના
વિચારો હોય છે ખરા, પરંતુ તે નય–પક્ષના કોઈપણ વિચારો સ્વરૂપના અનુભવમાં મદદગાર પણ નથી.
સાથે રહેતું જે સમ્યગ્જ્ઞાન છે તેનો સંબંધ નિશ્ચય–વ્યવહાર બંને સાથે છે એટલે કે નિશ્ચય–અખંડ સ્વભાવને તથા
વ્યવહારમાં પર્યાયના જે ભંગ–ભેદ પડે છે તે બધાને સમ્યગ્જ્ઞાન જાણી લે છે.
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
થઈ જાય છે) સમ્યગ્દર્શન રૂપ જે પર્યાય છે તેને પણ સમ્યગ્દર્શન સ્વીકારતું નથી. એક સમયમાં અભેદ પરિપૂર્ણ
દ્રવ્ય તે જ સમ્યગ્દર્શનને માન્ય છે, એકલા આત્માને સમ્યગ્દર્શન પ્રતીતમાં લ્યે છે... પરંતુ સમ્યગ્દર્શન સાથે
પ્રગટયું સમ્યગ્જ્ઞાન સામાન્યવિશેષ સર્વને જાણે છે. સમ્યગ્જ્ઞાન છે તે પર્યાયને અને નિમિત્તને પણ જાણે છે.
શ્રદ્ધા સમ્યક્ થઈ, પરંતુ જ્ઞાન સમ્યક ક્યારે થયું? જ્ઞાનનો સ્વભાવ સામાન્ય–વિશેષ સર્વને જાણવાનો છે. જ્યારે
જ્ઞાને આખા દ્રવ્યને, ઉઘડેલી પર્યાયને અને વિકારને જેમ છે તેમ જાણીને, ‘પરિપૂર્ણ સ્વભાવ તે હું, વિકાર રહ્યો તે હું
નહિ’ એમ વિવેક કર્યો ત્યારે તે સમ્યક થયું છે. સમ્યગ્દર્શનરૂપ ઉઘડેલી પર્યાયને (૧) અને સમ્યગ્દર્શનના
વિષયભૂત પરિપુર્ણ વસ્તુને (૨) અને અવસ્થાની ઊણપને (૩) એ ત્રણેને જેમ છે તેમ સમ્યગ્જ્ઞાન જાણે છે.
અવસ્થાનો સ્વીકાર જ્ઞાનમાં છે. આ રીતે સમ્યક્ દર્શન તો એક નિશ્ચયને જ
છે અને દ્રષ્ટિ વ્યવહારનું લક્ષ છોડીને નિશ્ચયને અંગીકાર કરે તો તે સમ્યક્ છે.
સમ્યગ્જ્ઞાન જાણે છે.
કહેવું તે પણ વ્યવહાર છે કેમકે તે સાધક અવસ્થાનો પણ જ્યારે અભાવ થાય છે ત્યારે મોક્ષદશા પ્રગટે છે, એટલે
તે પણ અભાવરૂપ કારણ છે માટે વ્યવહાર છે.
આવે છે તેથી તે પણ વ્યવહાર છે; છતાં વ્યવહારપણે પણ કાર્ય–કારણ એવા ભેદ છે ખરા, જો કાર્ય–કારણ ભેદ
સર્વથા ન જ હોય તો મોક્ષ દશા પ્રગટાવવાનું પણ કહી શકાય નહિ. એટલે અવસ્થામાં સાધક–સાધ્યના ભેદ છે,
પરંતુ અભેદના લક્ષ વખતે વ્યવહારનું લક્ષ હોય નહિ કેમકે વ્યવહારના લક્ષમાં ભેદ આવે છે અને ભેદના લક્ષે
પરમાર્થ–અભેદ સ્વરૂપ લક્ષમાં આવતું નથી; તેથી સમ્યગ્દર્શનના લક્ષ્યમાં ભેદ આવતાં નથી, એકરૂપ અભેદ
વસ્તુ જ સમ્યગ્દર્શનનો વિષય છે.
સ્વભાવ દ્રષ્ટિના જોરે એકવાર બધાને નિરસ બનાવી દે. શુભવિકલ્પ ઊઠે તે પણ મારી શાંતિનું સાધન નથી,
સહજાનંદ સ્વરૂપના અમૃતરસની અપૂર્વ શાંતિનો અનુભવ પ્રગટ થશે. તેનો ઉપાય સમ્યગ્દર્શન જ છે.
ગ્રહણ કર્યો નથી. હવે સિદ્ધનો પક્ષ કરીને, પોતાના સિદ્ધસ્વરૂપને જાણીને સંસારનો અભાવ કરવાના ટાણાં
આવ્યાં છે... અને તેનો ઉપાય એક માત્ર સમ્યગ્દર્શન જ છે.
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
સુખરૂપ અવસ્થા પોતે પ્રગટ કરી શકે છે; આટલું તો, જે સત્ સમજવા માટે આવ્યો તેણે સ્વીકારી જ લીધું છે.
આત્માએ પોતાના ભાવમાં પુરુષાર્થ કરી વિકાર રહિત સ્વરૂપનો નિર્ણય કરવો જોઈએ. વર્તમાન વિકાર હોવા છતાં
વિકાર રહિત સ્વભાવની શ્રદ્ધા કરી શકાય છે એટલે કે આ વિકાર અને દુઃખ મારૂં સ્વરૂપ નથી એમ નક્કી થઈ શકે છે.
જ કહ્યું છે. કુદેવ–કુગુરુ અને કુશાસ્ત્ર તરફનો આદર અને તે તરફનું વલણ તો ખસી જ જવું જોઈએ તથા વિષયાદિ પર
વસ્તુમાં સુખબુદ્ધિ ટળી જવી જોઈએ, બધા તરફથી રુચિ ટળીને પોતાની તરફ રુચિ વળવી જોઈએ અને દેવ, ગુરુ,
શાસ્ત્રને યથાર્થપણે ઓળખી તે તરફ આદર કરે અને આ બધું જો સ્વભાવના લક્ષે થયેલ હોય તો તે જીવને પાત્રતા થઈ
કહેવાય. આટલી પાત્રતા તે હજી સમ્યગ્દર્શનનું મૂળ કારણ નથી, સમ્યગ્દર્શનનું મૂળ કારણ તો ચૈતન્ય સ્વભાવનું લક્ષ
કરવું તે છે, પરંતુ પ્રથમ તો કુદેવાદિનો સર્વથા ત્યાગ તથા સત્દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર અને સત્સમાગમનો પ્રેમ તો પાત્ર જીવોને
લાવીને જેણે મતિજ્ઞાન તત્ત્વને આત્મસન્મુખ કર્યું છે એવો, તથા નાના પ્રકારના પક્ષોના આલંબનથી થતાં અનેક
વિકલ્પો વડે આકુળતા ઉત્પન્ન કરનારી શ્રુતજ્ઞાનની બુદ્ધિઓને પણ મર્યાદામાં લાવીને શ્રુતજ્ઞાન–તત્ત્વને પણ
આત્મસન્મુખ કરતો, અત્યંત વિકલ્પ રહિત થઈને, તત્કાળ...પરમાત્મારૂપ સમયસારને જ્યારે આત્મા અનુભવે
વસ્તુને ‘સ્વપણે છે અને પરપણે નથી’ એમ જે વસ્તુને સ્વતંત્ર સિદ્ધ કરે છે તે શ્રુતજ્ઞાન છે.
વિરૂદ્ધ બે શક્તિઓને પ્રકાશીને વસ્તુ સ્વરૂપને જે બતાવે તે અનેકાન્ત છે અને તે જ શ્રુતજ્ઞાનનું લક્ષણ છે. વસ્તુ
સ્વપણે છે અને પરપણે નથી–એમાં વસ્તુ કાયમ સિદ્ધ કરી છે.
જુદી વસ્તુ છે એમ પ્રથમ શ્રુતજ્ઞાનથી નક્કી કરવું જોઈએ.
સ્વરૂપપણે વિકાર નથી––આમ વિકાર રહિત સ્વભાવની સિદ્ધિ પણ અનેકાંતવડે જ થાય છે. ભગવાનના કહેલાં
સત્શાસ્ત્રોની મહત્તા અનેકાંતથી જ છે. ભગવાને પર
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
શાસ્ત્રને ઓળખવાનું ખરૂં લક્ષણ નથી.
સમજનારની પાત્રતા કહેવાય છે.
પ્રભાવના કરવાનો વિકલ્પ ઉઠે તે પણ પરના કારણે નથી, બીજા માટે કાંઈ પણ પોતામાં થાય એમ કહેવું તે જૈન
શાસનની મર્યાદામાં નથી. જૈનશાસન તો વસ્તુને સ્વતંત્ર સ્વાધીન પરિપૂર્ણ સ્થાપે છે.
કરશે? ભગવાનના શ્રુતજ્ઞાનમાં તો એમ કહે છે કે–તું તારાથી પરિપૂર્ણ વસ્તુ છો. દરેક તત્ત્વો પોતાથી જ સ્વતંત્ર
છે, કોઈ તત્ત્વને બીજા તત્ત્વનો આશ્રય નથી–આ પ્રમાણે વસ્તુના સ્વરૂપને છૂટું રાખવું તે અહિંસા છે અને એક
બીજાનું કરી શકે એમ વસ્તુને પરાધીન માનવી તે હિંસા છે.
એ આનંદ એવો જોઈએ કે જે સ્વાધીન હોય–જેના માટે પરનું અવલંબન ન હોય... આવો આનંદ પ્રગટાવવાની
જેને યથાર્થ ભાવના હોય તે જિજ્ઞાસુ કહેવાય. પોતાનો પુર્ણાનંદ પ્રગટાવવાની ભાવનાવાળો જિજ્ઞાસુ પહેલાંં એ
પ્રગટ હોય તો પ્રગટાવવાની ભાવના ન હોય. એટલે પોતાને હજી તેવો આનંદ પ્રગટ્યો નથી પણ પોતાને જેની
ભાવના છે તેવો આનંદ બીજા કોઈકને પ્રગટ્યો છે અને જેમને તે આનંદ પ્રગટ્યો છે એવાઓના નિમિત્તથી પોતે
તે આનંદ પ્રગટાવવાનો સાચો માર્ગ જાણે–એટલે આમાં સાચાં નિમિત્તોની ઓળખાણ પણ આવી ગઈ. આટલું
કરે ત્યાં સુધી હજી જિજ્ઞાસુ છે.
પરિપુર્ણ સુખ પ્રગટાવવા માગું છું, તો તેવું પરિપુર્ણ સુખ કોઈને પ્રગટ્યું હોવું જોઈએ; જો પરિપુર્ણ સુખ–આનંદ
પ્રગટ ન હોય તો દુઃખી કહેવાય. જેને પરિપુર્ણ અને સ્વાધીન આનંદ પ્રગટ્યો હોય તે જ સંપુર્ણ સુખી છે; તેવા
સર્વજ્ઞ છે... આ રીતે જિજ્ઞાસુ પોતાના જ્ઞાનમાં સર્વજ્ઞનો નિર્ણય કરે છે. પરનું કરવા–મૂકવાની વાત તો છે જ
નહિ–જ્યારે પરથી જરા છૂટો પડ્યો ત્યારે તો આત્માની જિજ્ઞાસા થઈ છે. આ તો પરથી ખસીને હવે જેને પોતાનું
હિત કરવાની ઝંખના જાગી છે એવા જિજ્ઞાસુ જીવની વાત છે. પર દ્રવ્ય પ્રત્યેની સુખ બુદ્ધિ અને રુચિ ટાળી તે
પાત્રતા, અને સ્વભાવની રુચિ અને ઓળખાણ થવી તે પાત્રતાનું ફળ છે.
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
કરવા માટે, જેઓને પુર્ણ કલ્યાણ પ્રગટ્યું છે તે કોણ છે, તેઓ શું કહે છે, તેઓએ પ્રથમ શું કર્યું હતું–એનો
પોતાના જ્ઞાનમાં નિર્ણય કરવો પડશે; એટલે કે સર્વજ્ઞનું સ્વરૂપ જાણીને તેમના કહેલા શ્રુતજ્ઞાનના અવલંબનથી
પોતાના આત્માનો નિર્ણય કરવો જોઈએ, એ જ પ્રથમ કર્તવ્ય છે. કોઈ પરના અવલંબનથી ધર્મ પ્રગટતો નથી.
છતાં જ્યારે પોતે પોતાના પુરુષાર્થથી સમજે છે ત્યારે સામે નિમિત્ત તરીકે સત્દેવ–ગુરુ જ હોય છે.
સમજે ત્યારે સાચા દેવ–ગુરુ શાસ્ત્રો જ નિમિત્તરૂપ હોય છે. જેને સ્ત્રી, પુત્ર, પૈસા, વગેરેની એટલે કે સંસારના
નિમિત્તો તરફની તીવ્ર રુચિ હશે તેને ધર્મનાં નિમિત્તો–દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પ્રત્યેની રુચિ નહિ થાય એટલે તેને
શ્રુતજ્ઞાનનું અવલંબન ટકશે નહિ અને શ્રુતજ્ઞાનના અવલંબન વગર આત્માનો નિર્ણય થાય નહિ. કેમકે
આત્માના નિર્ણયમાં સત્ નિમિત્તો જ હોય પરંતુ કુદેવ–કુગુરુ–કુશાસ્ત્ર એ કોઈ આત્માના નિર્ણયમાં નિમિત્ત રૂપ
થાય જ નહિ. જે કુદેવાદિને માને તેને આત્મનિર્ણય હોય જ નહિ.
કરવાનો ઉદ્યમી થાય. ધર્મની કળા જ જગત સમજ્યું નથી. જો ધર્મની એક કળા પણ શીખે તો તેનો મોક્ષ થયા
વગર રહે નહિ.
સાંસારિક રુચિથી પાછો નહિ હઠે તો શ્રુતના અવલંબનમાં ટકી શકશે નહિ.
આત્માનો ધર્મ નથી. ધર્મ તો પોતાનો સ્વભાવ છે, ધર્મ પરાધીન નથી, કોઈના અવલંબને ધર્મ થતો નથી, ધર્મ
કોઈનો આપ્યો અપાતો નથી, પણ પોતાની ઓળખાણથી જ ધર્મ થાય છે. જેને પોતાનો પુર્ણાનંદ જોઈએ છે તેણે
પુર્ણઆનંદનું સ્વરૂપ શું છે, તે કોને પ્રગટ્યો છે તે નક્કી કરવું જોઈએ. જે આનંદ હું ઈચ્છું છું તે પુર્ણ અબાધિત
ઈચ્છું છું એટલે કોઈ આત્માઓ તેવી પુર્ણાનંદ દશા પામ્યા છે અને તેઓને પુર્ણાનંદ દશામાં જ્ઞાન પણ પુર્ણ જ છે;
કેમકે જો જ્ઞાન પુર્ણ ન હોય તો રાગ–દ્વેષ રહે અને રાગ–દ્વેષ રહે તો દુઃખ રહે, જ્યાં દુઃખ હોય ત્યાં પુર્ણાનંદ ન
હોઈ શકે. માટે જેમને પુર્ણાનંદ પ્રગટ્યો છે એવા સર્વજ્ઞ ભગવાન છે તેમનો, અને તેઓ શું કહે છે તેનો
જિજ્ઞાસુએ નિર્ણય કરવો જોઈએ. તેથી જ કહ્યું છે કે પ્રથમ, શ્રુત–જ્ઞાનના અવલંબન વડે આત્માનો નિર્ણય
કરવો... આમાં ઉપાદાન–નિમિત્તની સંધિ રહેલી છે. જ્ઞાની કોણ છે, સત્ વાત કોણ કહે છે–એ બધું નક્કી કરવા
માટે નિવૃત્તિ લેવી જોઈએ. જો સ્ત્રી–કુટુંબ–લક્ષ્મીનો પ્રેમ અને સંસારની રુચિમાં ઓછપ નહિ થાય તો તે
સત્સમાગમ માટે નિવૃત્તિ લઈ શકશે નહિ. શ્રુતનું અવલંબન લેવાનું કહ્યું ત્યાં જ તીવ્ર અશુભ ભાવનો તો ત્યાગ
આવી ગયો, અને સાચા નિમિત્તોની ઓળખાણ કરવાનું પણ આવી ગયું...
ન થાય. સર્વજ્ઞ ભગવાનના કહેલા શ્રુતજ્ઞાનના અવલંબન વડે એ નિર્ણય થાય છે અને તે નિર્ણય કરવો એ જ
પ્રથમ ધર્મ છે. જેને ધર્મ કરવો હોય તે ધર્મીને ઓળખી તેઓ શું કહે છે તેનો નિર્ણય કરવા માટે સત્સમાગમ કરે.
સત્સમાગમે જેને શ્રુતજ્ઞાનનું અવલંબન થયું કે અહો! પરિપુર્ણ આત્મવસ્તુ, આ જ ઉત્કૃષ્ટ મહિમાવંત છે, આવું
પરમ સ્વરૂપ મેં અનંતકાળમાં
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
સંસાર પ્રત્યેની રુચિ તો હોય જ નહિ.
ઓળખાણ કરાવે છે. પોતાનું સ્વરૂપ સાંભળતા કયા ધર્મીને ઉલ્લાસ ન આવે? આવે જ. આત્મસ્વભાવની વાત
સાંભળતાં જીજ્ઞાસુ જીવોને મહિમા આવે જ... અહો! અનંતકાળથી આ અપૂર્વ જ્ઞાન ન થયું, સ્વરૂપની બહાર
પરભાવમાં ભમીને આ અનંતકાળ દુઃખી ગયો, આ અપૂર્વ જ્ઞાન પુર્વે જો કર્યું હોત તો આ દુઃખ ન હોત... આમ
સ્વરૂપની ઝંખના લાગે, રસ આવે, મહિમા જાગે... અને એ મહિમાને યથાર્થપણે ઘૂંટતાં સ્વરૂપનો નિર્ણય કરે.
આ રીતે જેને ધર્મ કરીને સુખી થવું હોય તેણે પ્રથમ શ્રુતજ્ઞાનનું અવલંબન લઈને આત્માનો નિર્ણય કરવો.
ભગવાનની શ્રુતજ્ઞાનરૂપી દોરીને દ્રઢપણે પકડીને તેના અવલંબનથી સ્વરૂપમાં પહોંચી જવાય છે, શ્રુતજ્ઞાનનું
અવલંબન એટલે શું? સાચા શ્રુતજ્ઞાનનો જ રસ છે, અન્ય કુશ્રુતજ્ઞાનનો રસ નથી, સંસારની વાતોનો તીવ્રરસ
ટળી ગયો છે અને શ્રુતજ્ઞાનનો તીવ્ર રસ લાગ્યો છે–આ રીતે શ્રુતજ્ઞાનના અવલંબન વડે જ્ઞાનસ્વભાવી
હૃદયમાં ઘોળાતો હોય તેને તો આ પરમ શાંત સ્વભાવની વાત સમજવાની પાત્રતા નહિ જાગે... અહીં જે ‘શ્રુતનું
અવલંબન’ મૂકયું છે તે અવલંબન તો સ્વભાવના લક્ષે છે, પાછા ન ફરવાના લક્ષે છે. સમયસારજીમાં અપ્રતિહત
શૈલિથી જ વાત છે. જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય કરવા માટે જેણે શ્રુતનું અવલંબન ઉપાડ્યું તે
આત્મસ્વભાવનો નિર્ણય કરે જ કરે. પાછો ફરે એવી વાત જ સમયસારમાં લીધી નથી.
તેમ અહીં દીર્ઘ સંસારીની વાત જ નથી. અહીં તો એક–બે ભવમાં અલ્પકાળે મોક્ષ જનાર જીવોની જ વાત છે.
બધી વાતની હા જી હા ભણે અને એકેય વાતનો પોતાના જ્ઞાનમાં નિર્ણય કરે નહિ એવા ‘ધજાની પૂંછડી’ જેવા
જીવોની વાત નથી લીધી. ટંકણખાર જેવી વાત છે. જે અનંતકાળના સંસારનો અંત લાવવા માટે પુર્ણ સ્વભાવના
લક્ષે શરૂઆત કરવા નીકળ્યો છે એવા જીવોની શરૂઆત પાછી નહિ ફરે–એવાની જ અહીં વાત છે. આ તો
અપ્રતિહત માર્ગ છે. પૂર્ણતાના લક્ષે શરૂઆત તે જ વાસ્તવિક શરૂઆત છે. પૂર્ણતાના લક્ષે ઉપડેલી શરૂઆત પાછી
ન ફરે.. પૂર્ણતાના લક્ષે પૂર્ણતા થાય જ.
ભવ્યજીવોને આત્માની રુચિ થઈ અને આત્માનું કરવા માટે નીકળ્યા તે વારંવાર રુચિપૂર્વક દરેક વખતે–ખાતાં,
પીતાં, ચાલતાં, સૂતાં, બેસતાં, બોલતાં, વિચારતાં–નિરંતર શ્રુતનું જ અવલંબન. સ્વભાવના લક્ષે કરે છે; તેમાં કોઈ
કાળ કે ક્ષેત્રની મર્યાદા કરતો નથી. શ્રુતજ્ઞાનની રુચિ અને જિજ્ઞાસા એવી જામી છે કે ક્યારેય પણ તે ખસતી નથી.
અમુક કાળ અવલંબન કરવું–પછી મૂકી દેવું એમ નથી કહ્યું પરંતુ શ્રુતજ્ઞાનના અવલંબન વડે આત્માનો નિર્ણય
કરવાનું કહ્યું છે. જેને સાચા તત્ત્વની રુચિ થઈ છે તે બીજા સર્વ કામોની પ્રીતિને ગૌણ જ કરે છે.
નિરંતર આત્માની જ ધગશ અને ઝંખના હોય. માત્ર ‘શ્રુતજ્ઞાન સાંભળ્યા જ કરવું’ એમ કહ્યું નથી, પરંતુ
શ્રુતજ્ઞાન દ્વારા આત્માનો નિર્ણય કરવો, શ્રુતના અવલંબનની ધૂન ચડતાં ત્યાં દેવ, ગુરુ, શાસ્ત્ર, ધર્મ, નિશ્ચય,
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
કેવાં અને તેઓ શું કહે છે એ બધાનું અવલંબન એમ નિર્ણય કરાવે છે કે તું જ્ઞાન છો, આત્મા જ્ઞાન સ્વરૂપી જ
છે, જ્ઞાન સિવાય બીજું કાંઈ તું કરી શકતો નથી.
કરવું કે પુણ્ય–પાપના ભાવ કરવા તે તારૂં સ્વરૂપ નથી’ આમ જે બતાવતા હોય તે સાચાં દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર છે,
અને આ પ્રમાણે જે સમજે તે જ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રના અવલંબને શ્રુતજ્ઞાનને સમજ્યો છે. પણ જે રાગથી ધર્મ
મનાવતા હોય, શરીરાશ્રિત ક્રિયા આત્મા કરે એમ મનાવતા હોય, જડ કર્મ આત્માને હેરાન કરે એમ કહેતા હોય
તે કોઈ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર સાચાં નથી.
ધર્મ બતાવે, શરીરની ક્રિયાનો કર્તા આત્મા છે એમ બતાવે અને રાગથી ધર્મ બતાવે તે બધા કુદેવ, કુગુરુ,
કુશાસ્ત્ર છે. કેમકે તેઓ જેમ છે તેમ વસ્તુ સ્વરૂપના જાણકાર નથી અને તેથી ઊલ્ટું સ્વરૂપ બતાવે છે. વસ્તુ
પહેલાંંની વાત છે. જેણે સ્વભાવના લક્ષે શ્રુતનું અવલંબન લીધું છે તે અલ્પકાળમાં આત્મઅનુભવ કરશે જ. પ્રથમ
વિકલ્પમાં એમ નક્કી કર્યું કે પરથી તો હું જુદો, પુણ્ય–પાપ પણ મારૂં સ્વરૂપ નહિ, મારા શુદ્ધ સ્વભાવ સિવાય દેવ–
અનુભવ થયા વગર રહેશે જ નહિ. અહીં શરૂઆત જ એવી જોરદાર ઉપાડી છે કે પાછા પડવાની વાજ જ નથી.
અલ્પકાળમાં પુણ્ય–પાપ રહિત સ્વભાવનો નિર્ણય કરીને અને તેની સ્થિરતા કરીને વીતરાગ થઈ પૂર્ણ થઈ જશે.
પૂર્ણની જ વાત છે–શરૂઆત અને પૂર્ણતા વચ્ચે આંતરો પાડયો જ નથી. શરૂઆત થઈ છે તે પૂર્ણતાને લક્ષમાં
લઈને જ થઈ છે. સંભળાવનાર અને સાંભળનાર બંનેની પૂર્ણતા જ છે. જેઓ પૂર્ણ સ્વભાવની વાત કરે છે તે
દેવ–ગુરુ અને શાસ્ત્ર એ ત્રણે તો પવિત્ર જ છે, તેના અવલંબને જેણે હા પાડી તે પણ પૂર્ણ પવિત્ર થયા વગર રહે
જ નહિ... પૂર્ણની હા પાડીને આવ્યો છે તે પૂર્ણ થશે જ... આ રીતે ઉપાદાન–નિમિત્તની સંધિ સાથે જ છે.
છો? ના, ના. તું તો જ્ઞાન કરનાર જ્ઞાનસ્વભાવી છો. પરને ગ્રહનાર કે છોડનાર તું નથી, જાણનાર જ તું છો.
આવો નિર્ણય તે જ ધર્મની પહેલી શરૂઆતનો (સમ્યગ્દર્શનનો) ઉપાય છે. શરૂઆતમાં એટલે કે સમ્યગ્દર્શન
પહેલાંં આવો નિર્ણય ન કરે તો તે પાત્રતામાં પણ નથી. મારો સહજ સ્વભાવ જાણવાનો છે–આવો શ્રુતના
અવલંબને જે નિર્ણય કરે છે તે પાત્ર જીવ છે. જેને પાત્રતા પ્રગટી તેને અંતર અનુભવ થવાનો જ છે. સમ્યગ્દર્શન
જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય કરે છે.
જ્ઞાનસ્વભાવી છું તેમ જગતના બધા આત્માઓ જ્ઞાનસ્વભાવી છે, તેઓ પોતે પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય
ચૂકયા છે તેથી દુઃખી છે, તેઓ જાતે નિર્ણય કરે તો તેઓનું દુઃખ ટળે. હું કોઈને ફેરવવા સમર્થ નથી. પર જીવોનું
દુઃખ હું ટાળી
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
તેની વાત મૂકે છે. “... પછી આત્માની પ્રગટ પ્રસિદ્ધિને માટે પર પદાર્થની પ્રસિદ્ધિનાં કારણો જે ઈન્દ્રિય અને
અપ્રગટરૂપ નિર્ણય થયો હતો તે હવે પ્રગટરૂપ કાર્ય લાવે છે. જે નિર્ણય કર્યો હતો તેનું ફળ પ્રગટે છે.
અનાદિથી પોતાની દરકાર કરી નથી. ભાઈરે! તું કોણ વસ્તુ છો તે જાણ્યા વિના તું કરીશ શું? પહેલાંં આ જ્ઞાન
સ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય કરવો જોઈએ. એ નિર્ણય થતાં અવ્યક્તપણે આત્માનું લક્ષ આવ્યું પછી પરનું લક્ષ
અનુભવ થવો તે જ સમ્યગ્દર્શન છે અને સમ્યગ્દર્શન એ જ ધર્મ છે.
ધર્મ છે. ધર્મ વડે જ સંસારનો અંત છે, શુભભાવથી ધર્મ થાય નહિ અને ધર્મ વગર સંસારનો અંત આવે નહિ.
ધર્મ તો પોતાનો સ્વભાવ છે, માટે પહેલાંં સ્વભાવ સમજવો જોઈએ.
પણ જડ વસ્તુની ક્રિયા અને રાગની ક્રિયાને જીવ પોતાની માને ત્યાં સુધી સાચી સમજણના માર્ગે નથી.
યોગે પણ સત્ય ન સમજે તો ફરી આવા ટાણાં સત્યના મળતાં નથી. હું કોણ છું તેની જેને ખબર નથી અને અહીં
જ સ્વરૂપ ચૂકીને જાય છે તે જ્યાં જશે ત્યાં શું કરશે? શાંતિ ક્યાંથી લાવશે? આત્માના ભાન વગર કદાચ
શુભભાવ કર્યા હોય તો પણ તે શુભનું ફળ જડમાં જાય છે, આત્મામાં પુણ્યનું ફળ આવતું નથી. આત્માની
દરકાર કરી નથી. અને અહીંથી જ જે મૂઢ થઈ ગયો છે તેણે કદાચ શુભભાવ કર્યા તો રજકણો બંધાણા અને તે
રજકણોના ફળમાં પણ રજકણોનો જ સંયોગ મળવાનો, રજકણોનો સંયોગ મળે તેમાં આત્માને શું? આત્માની
શાંતિ તો આત્મામાં છે પરંતુ તેની તો દરકાર કરી નથી.
બોલે, પણ એ તો જડની ક્રિયા છે, તેનો ધણી થયો પણ અંતરમાં સાધ્ય જે જ્ઞાનસ્વરૂપ તેની જેને ખબર નથી તે
અસાધ્ય
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
જ ‘શુદ્ધ આત્મા’ એવું નામ મળે છે, અને શુદ્ધાત્મા એ જ સમ્યકદર્શન તથા સમ્યગ્જ્ઞાન છે. ‘હું શુદ્ધ છું’ એવો
વિકલ્પ છૂટીને એકલો આત્મઅનુભવ રહી જાય તે જ સમ્યક્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન છે, સમ્યગ્દર્શન અને
સમ્યગ્જ્ઞાન એ કાંઈ આત્માથી જુદાં નથી.
વસ્તુનું સ્વરૂપ શુદ્ધ છે તેનો બરાબર નિર્ણય કર્યો અને વૃત્તિ છૂટી જતાં જે અભેદ શુદ્ધ અનુભવ થયો તે જ સમયસાર
છે, અને તેજ ધર્મ છે. આવો ધર્મ કેવી રીતે થાય, ધર્મ કરવા માટે પ્રથમ શું કરવું? તે સંબંધી આ કથન ચાલે છે.
પ્રમાણે સત સમજવામાં જે કાળ જાય છે તે પણ અનંતકાળે નહિ કરેલો એવો અપૂર્વ અભ્યાસ છે. જીવને સત્
તરફની રુચિ થાય એટલે વૈરાગ્ય જાગે અને આખા સંસાર તરફની રુચિ ઊડી જાય. ચોરાશીના અવતારનો
મનુષ્યનાં જીવન છે? તિર્યંચ વગેરેનાં દુઃખની તો વાત જ શી, પરંતુ આ મનુષ્યમાં પણ આવા જીવન? અને
મરણ ટાણે સ્વરૂપના ભાન વગર અસાધ્ય થઈને મરવું? ’ આ પ્રમાણે સંસારનો ત્રાસ થતાં સ્વરૂપ સમજવાની
રુચિ થાય. વસ્તુ સમજવા માટે જે કાળ જાય તે પણ જ્ઞાનની ક્રિયા છે, સત્નો માર્ગ છે.
સ્વભાવ નથી––એમ શ્રુતજ્ઞાનવડે આત્માનો પ્રથમ નિર્ણય કરવો તે જ પ્રથમ ઉપાય છે.
કારણ છે અને શ્રુતનું અવલંબન તે નિમિત્ત છે. શ્રુતના અવલંબનથી જ્ઞાનસ્વભાવનો જે નિર્ણય કર્યો તેનું ફળ,
તે નિર્ણય અનુસાર આચરણ અર્થાત્ અનુભવ કરવો તે છે. આત્માનો નિર્ણય તે કારણ અને આત્માનો અનુભવ
તે કાર્ય–એ રીતે અહીં લીધું છે, એટલે જે નિર્ણય કરે તેને અનુભવ થાય જ એમ વાત કરી છે.
માટે પર પદાર્થની પ્રસિદ્ધિના કારણને છોડી દેવા જોઈએ. પ્રથમ ‘હું જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપી આત્મા છું’ એમ નિશ્ચય કર્યા
પછી આત્માના આનંદનો પ્રગટ ભોગવટો કરવા
તરફનું લક્ષ તથા મનના અવલંબને પ્રવર્તતી બુદ્ધિ અર્થાત્ મતિજ્ઞાન તેને સંકોચીને–મર્યાદામાં લાવીને પોતા તરફ
વાળવું તે અંતર અનુભવનો પંથ છે, સહજ શીતળ સ્વરૂપ અનાકુળ સ્વભાવની છાયામાં પેસવાનું પગથિયું છે.
પરંતુ પહેલાંં તે પર તરફ વળતાં, હવે તેને આત્મ સન્મુખ કરતાં સ્વભાવનું લક્ષ થાય છે. આત્માના સ્વભાવમાં
એકાગ્ર થવાના આ ક્રમસર પગથિયા છે.
જ્ઞાનસ્વભાવનો અસ્તિભાવ છે. આવી સમજણ અને આવું જ્ઞાન કરવું
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
રહેતી નથી. જ્યાં ભવની શંકા છે ત્યાં સાચું જ્ઞાન નથી અને જ્યાં સાચું જ્ઞાન છે ત્યાં ભવની શંકા નથી–આ રીતે
‘જ્ઞાન’ અને ‘ભવ’ ની એક બીજામાં નાસ્તિ છે.
વૃત્તિઓ આકુળતામય–આત્મશાંતિની વિરોધીની છે. નયપક્ષોના અવલંબનથી થતા મન સંબંધી અનેક પ્રકારના
વિકલ્પો તેને પણ મર્યાદામાં લાવીને અર્થાત્ તે વિકલ્પોને રોકવાના પુરુષાર્થ વડે શ્રુતજ્ઞાનને પણ આત્મસન્મુખ
કરતાં શુદ્ધાત્માનો અનુભવ થાય છે; આ રીતે મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનને આત્મ સન્મુખ કરવા તે જ સમ્યગ્દર્શન છે.
ઈન્દ્રિય અને મનના અવલંબને મતિજ્ઞાન પર લક્ષે પ્રવર્તતું તેને, અને મનના અવલંબને શ્રુતજ્ઞાન અનેક પ્રકારના
નય પક્ષોના વિકલ્પોમાં અટકતું તેને–એટલે કે પરાવલંબને પ્રવર્તતા મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનને મર્યાદામાં લાવીને–
અંતર સ્વભાવ સન્મુખ કરીને, તે જ્ઞાનોદ્વારા એક જ્ઞાન સ્વભાવને પકડીને
રહિત છે. લક્ષમાંથી પુણ્ય–પાપનો આશ્રય છૂટીને એકલો આત્મા જ અનુભવરૂપ છે, કેવળ એક આત્મામાં પુણ્ય–
પાપના કોઈ ભાવો નથી. જાણે કે આખાય વિશ્વ ઉપર તરતો હોય એટલે કે સમસ્ત વિભાવોથી જુદો થઈ ગયો
હોય તેવો ચૈતન્ય સ્વભાવ છૂટો અખંડ પ્રતિભાસમય અનુભવાય છે. આત્માનો સ્વભાવ પુણ્ય–પાપની ઉપર
તરતો છે, તરતો એટલે તેમાં ભળી જતો નથી, તે રૂપ થતો નથી પરંતુ તેનાથી છૂટો ને છૂટો રહે છે. અનંત છે
એટલે કે જેના સ્વભાવમાં કદી અંત નથી, પુણ્ય–પાપ તો અંતવાળા છે, જ્ઞાનસ્વરૂપ અનંત છે; અને વિજ્ઞાનઘન
છે–એકલા જ્ઞાનનો જ પિંડ છે. એકલા જ્ઞાનપિંડમાં રાગ–દ્વેષ જરાપણ નથી. રાગનો અજ્ઞાનભાવે કર્તા હતો પણ
સ્વભાવ ભાવે રાગનો કર્તા નથી. અખંડ આત્મસ્વભાવનો અનુભવ થતાં જે જે અસ્થિરતાના વિભાવો હતા તે
બધાથી છૂટીને જ્યારે આ આત્મા, વિજ્ઞાનઘન એટલે જેમાં કોઈ વિકલ્પો પ્રવેશ કરી શકે નહિ એવા જ્ઞાનનો
તે વ્યવહાર છે, અને અખંડ આત્મસ્વભાવ તે નિશ્ચય છે. જ્યારે મતિ–શ્રુતજ્ઞાનને સ્વ તરફ વાળ્યા અને આત્માનો
અનુભવ કર્યો તે જ વખતે આત્મા સમ્યકપણે દેખાય છે–શ્રદ્ધાય છે. આ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટવા વખતની વાત કરી છે.
અનુભવવામાં આવે છે; એ અપૂર્વ સુખનો રસ્તો સમ્યગ્દર્શન જ છે. ‘હું ભગવાન આત્મા સમયસાર છું’ એમ જે
નિર્વિકલ્પ શાંતરસ અનુભવાય છે તે જ સમયસાર અને સમ્યગ્દર્શન તથા સમ્યગ્જ્ઞાન છે. અહીં તો સમ્યગ્દર્શન
અને આત્મા બંને અભેદ લીધા છે. આત્મા પોતે સમ્યગ્દર્શન સ્વરૂપ છે.
ઓળખીને તેનો પરિચય કરવો, સત્શ્રુતના પરિચયથી જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય કર્યા પછી મતિ–શ્રુતજ્ઞાનને
તે જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ વાળવાનો પ્રયત્ન કરવો, નિર્વિકલ્પ થવાનો પુરુષાર્થ કરવો. આ જ પ્રથમનો એટલે કે
સમ્યક્ત્વનો માર્ગ છે. આમાં તો વારંવાર જ્ઞાનમાં એકાગ્રતાનો અભ્યાસ જ કરવાનો છે, બહારમાં કાંઈ કરવાનું ન
આવ્યું પણ જ્ઞાનમાં જ સમજણ અને એકાગ્રતાનો પ્રયાસ કરવાનું આવ્યું. જ્ઞાનમાં અભ્યાસ કરતાં કરતાં જ્યાં
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
અનુભવ થયા પહેલાંં આવો નિશ્ચય કરવો જોઈએ. આ સિવાય બીજું માને તો વ્યવહારે પણ આત્માનો નિશ્ચય
જ્ઞાનસ્વભાવની પક્કડથી જ જ્ઞાન થાય. આત્મા તરફ લક્ષ અને શ્રદ્ધા કર્યા વગર સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન થાય
ક્યાંથી? પહેલાંં દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રના નિમિત્તોથી અનેક પ્રકારે શ્રુતજ્ઞાન જાણે અને તે બધામાંથી એક આત્માને તારવે
પછી તેનું લક્ષ કરી પ્રગટ અનુભવ કરવા માટે, મતિ–શ્રુતજ્ઞાનની બહાર વળતી પર્યાયોને સ્વસન્મુખ કરતાં તત્કાળ
નિર્વિકલ્પ નિજસ્વભાવરસ આનંદનો અનુભવ થાય છે. પરમાત્મ સ્વરૂપનું દર્શન જે વખતે કરે છે તે જ વખતે
આત્મા પોતે સમ્યગ્દર્શનરૂપ પ્રગટ થાય છે; આત્માની પ્રતીત જેને આવી ગઈ છે તેને પાછળથી વિકલ્પ આવે ત્યારે
પણ જે આત્મદર્શન થઈ ગયું છે તેનું તો ભાન છે, એટલે કે આત્માનુભવ પછી વિકલ્પ ઊઠે તેથી સમ્યગ્દર્શન ચાલ્યું
જતું નથી. કોઈ વેશમાં કે વાડામાં સમ્યગ્દર્શન નથી પણ સ્વરૂપ એજ સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન છે.
પણ ટળતા જાય છે. બહારના લક્ષે જે વેદન થાય તે બધું દુઃખરૂપ છે, અંદરમાં શાંતરસની જ મૂર્તિ આત્મા છે
તેના લક્ષે જે વેદન તે જ સુખ છે. સમ્યગ્દર્શન તે આત્માનો ગુણ છે, ગુણ તે ગુણીથી જુદો ન હોય. એક અખંડ
પ્રતિભાસમય આત્માનો અનુભવ તે જ સમ્યગ્દર્શન છે.
તત્ત્વની શ્રદ્ધા વગર અંદરના વેદનની રમઝટ નહિ જામે. પ્રથમ અંતરથી સતનો હકાર આપ્યા વગર સત
સ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય નહિ અને સત સ્વરૂપના જ્ઞાન વગર ભવબંધનની બેડી તૂટે નહિ. ભવબંધનના અંત
વગરનાં જીવન શા કામના? ભવના અંતની શ્રદ્ધા વગર કદાચ પુણ્ય કરે તો તેનું ફળ રાજપદ કે ઈન્દ્રપદ મળે
પરંતુ તેમાં આત્માને શું? આત્માના ભાન વગરના તો એ પુણ્ય અને એ ઈન્દ્રપદ બધાંય ધૂળધાણી જ છે, તેમાં
આત્માની શાંતિનો અંશ પણ નથી. માટે પહેલાંં શ્રુતજ્ઞાનવડે જ્ઞાનસ્વભાવનો દ્રઢ નિશ્ચય કરતાં પ્રતીતમાં ભવની
શંકા જ રહેતી નથી. અને જેટલી જ્ઞાનની દ્રઢતા થાય તેટલી શાંતિ વધતી જાય છે.
પોતાના ગાણાં ગાયા નહિ; ભગવાનની પ્રતિમા સામે કહે કે ‘હે નાથ, હે ભગવાન! આપ અનંત જ્ઞાનના ધણી
છો’ ત્યાં સામો પણ એવો જ પડઘો પડે કે ‘હે નાથ, હે ભગવાન! આપ અનંતજ્ઞાનના ધણી છો’ ... અંતરમાં
ઓળખાણ હોય તો એ સમજેને! ઓળખાણ વગરના અંતરમાં સાચો પડઘો
કહેવાય છે. કેવળીપદ, સિદ્ધપદ કે સાધુ પદ એ બધા એક આત્મામાં જ સમાય છે. સમાધિમરણ આરાધના એ
વગેરે નામો પણ સ્વરૂપની સ્થિરતા જ છે. આ પ્રમાણે આત્મસ્વરૂપની સમજણ એ જ સમ્યગ્દર્શન છે અને એ
સમ્યગ્દર્શન જ સર્વ ધર્મનું મૂળ છે, સમ્યગ્દર્શન જ આત્માનો ધર્મ છે...
ભેટ પુસ્તક મળી જાય.