PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
સાક્ષાત્ જ્ઞાનથી જાણેલું કહ્યું છે અને જે ત્રણ કાળમાં ન ફરે એવું પરમ
સત્ય છે તેનો બરાબર અભ્યાસ કરી જાણે અનેઅંતરમાં તેનો મેળ કરે
તો પૂર્ણ સ્વભાવનું યથાર્થ મહાત્મ્ય આવી અંતરની સમૃદ્ધિ બરાબર
જાણી લે. પછી શાસ્ત્રજ્ઞાનની સૂક્ષ્મતામાં ઊંડો ઉતરે ત્યારે કેવળજ્ઞાનના
દરોડા થાય એવો આનંદ અનુભવે. જેમ ચોપડાનું પાનું ફરે અને સોનું
ઝરે તેમ અહીં સમયસારના પાને પાને કેવળજ્ઞાનની સમ્યક્કળા ઉઘડે
એવું છે. તે જાતની પાત્રતા બધામાં ભરી છે. તૈયાર થાય તો વસ્તુ દુર
નથી.
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
પ્રવચનમાં સવારે મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક, બપોરે સમયસારજી શાસ્ત્ર ગાથા
દૌલતરામજી કૃત) સ્વાધ્યાયમાં લેવામાં આવેલ.
અષ્ટાહ્નિકા મહોત્સવમાં શ્રી નંદીશ્વર પૂજા વિધાન તથા શ્રી
જિનેન્દ્ર ભગવાનને કળશાભિષેક ઉત્સવ સહિત થઈ.
છે. તેમના અગ્રેસરપણામાં ધાર્મિક દિવસો દરમિયાન કોઈ પ્રસિદ્ધ સિદ્ધક્ષેત્રની
યાત્રાર્થે મોટી સંખ્યામાં ગુજરાતીઓનો યાત્રા સંઘ નીકળે છે. તેમાં હંમેશા ત્રણ
કલાક પ્રવચન તથા તત્ત્વચર્ચા ઉપરાંત શ્રી જિનેન્દ્ર પૂજન ભક્તિ આદિનો
કાર્યક્રમ હોય છે.
બડવાનીજી, ખંડવા, સનાવદ, ઉન–પાવાગીર, બીકન, ઉદયપુર, જાંબુડી મુકામે
તેમનો સંઘ જતાં ઘણી સારી પ્રભાવના થઈ.
બાબુભાઈ ધર્મપ્રભાવનામાં જે સુંદર ફાળો આપી રહ્યા છે, તેના ઉત્સાહભર્યા
સમાચાર દરેક ગામથી ખૂબખૂબ વિસ્તારથી આવેલા છે. સિદ્ધવરકૂટમાં
સિદ્ધચક્ર મંડલવિધાન કરવામાં આવ્યું હતું, આઠ દિવસ સુધી શ્રી
બાબુભાઈદ્વારા દિવસમાં ત્રણવાર પ્રવચન થતાં; તત્ત્વચર્ચા, અનુપમ ભક્તિ,
પૂજાનો કાર્યક્રમ પણ રાખવામાં આવ્યો હતો, આ બધું પ્રત્યક્ષ જોઈને સોનગઢ
પ્રત્યે જેમણે જૂઠી કલ્પનાઓ કરી રાખેલ હતી તે દૂર થવા પામી છે.
થયેલા, યાત્રા સંઘ કાઢનાર જાંબુડીવાળા શ્રી છબાલાલ મલુકચંદ કોટડિયા
હતા, સિદ્ધવરકૂટ સિદ્ધક્ષેત્રને ગુજરાતના
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
સમજાય તેવી આ વાત છે. બધા આત્મા જાણનાર સ્વભાવી છે,
ભગવાન છે, અવિનાશી જ્ઞાન તેનું સ્વરૂપ છે. કોઈ આત્મા સ્ત્રી, પુરુષ કે
પશુ આદિ રૂપે નથી, રાગદ્વેષ મોહરૂપે નથી, ક્ષણિક સ્વાંગ જેટલો નથી
ભગવાન! તારી વાત તને ન સમજાય એમ માનીશ નહીં. જે જે સર્વજ્ઞ
પરમાત્મા થયા તેમણે પ્રથમ સાચી ઓળખાણ કરી, પછી અંતરમાં પૂર્ણ
સ્વભાવના આશ્રયે એકાગ્રતા કરીને પૂર્ણ નિર્મળદશા–પરમાત્મદશા પ્રગટ
કરી છે. એમ અનંતા સિદ્ધ પરમાત્મા થયા છે. તીર્થંકર પરમાત્માએ
સાક્ષાત્ કેવળજ્ઞાનથી જગતને જન્મ મરણ ટાળવાનો–પવિત્ર મુક્ત દશા
પ્રગટ કરવાનો સત્ય ઉપાય બતાવ્યો છે. તેમણે અકષાય કરુણાથી જે
નિર્દોષ ઉપદેશ આપ્યો તે જગતના પ્રાણી સમજી શકે એવો જ આપ્યો
છે. સમજી ન શકે, પુરુષાર્થથી ન કરી શકે, જડકર્મ નડી શકે એવું તેઓએ
કાંઈ બતાવ્યું નથી. ભગવાને તો સર્વત્ર વીતરાગતા, યથાર્થતા અને
વિશ્વતત્ત્વોની સ્વતંત્રતા સ્વીકારવાનું બતાવ્યું છે.
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
પરિપૂર્ણ શક્તિવાન આ આત્મામાં દ્રષ્ટિ દઈ ને એકાગ્ર થવાથી સુખ
અને સુખના ઉપાયની શરૂઆત થાય છે. તેને જ સ્વાધિનતાનો માર્ગ
કહેવાય છે.)
ચૌદમી અકાર્યકારણત્વ શક્તિ પણ અનંત શક્તિની સાથે જ ભગવાન આત્મામાં સદા વિદ્યમાન
આત્મામાં છે, પણ રાગ વડે અથવા નિમિત્ત વડે જીવનું કાર્ય થાય, પરાશ્રય–વ્યવહારથી નિર્મળ શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપી કાર્ય થાય અને જીવ વડે રાગના કાર્ય–પરદ્રવ્યના કાર્ય થાય–એવીય શક્તિ આત્મામાં
નથી–એવી અનેકાન્તમય જૈનધર્મની નીતિ છે.
આદિ બાહ્ય સામગ્રી હોય તો આત્મામાં ધર્મરૂપી કાર્ય થાય એમ નથી. વ્યવહારરત્નત્રયરૂપ શુભ ભાવ
હોય તો આત્મામાં વીતરાગતા પ્રગટે એમ નથી, કેમકે અકાર્યકારણત્ત્વ ગુણ આત્મામાં છે, પણ તેનાથી
વિરુદ્ધગુણ આત્મામાં નથી.
પરથી નિરપેક્ષ નિશ્ચય ચૈતન્યદેવનું સ્વયં જાગ્રત થાય, સ્વસન્મુખ થાય તે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શનનું નામ
દેવદર્શન છે. આત્મામાં નિશ્ચયદશારૂપી કાર્ય પ્રગટ કર્યું તો ત્યાં નિમિત્ત કોણ હતું તે બતાવવા તેને
વ્યવહાર સાધન કહેવાય છે. નિશ્ચય વિના વ્યવહાર કોનો?
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
આપવો; શુભરાગરૂપ વ્યવહાર કરતાં કરતાં હળવે હળવે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપી કાર્ય
થશે એમ સ્થાપન કરવું એ મિથ્યા માન્યતા છે અને એનો ઉપદેશ સમ્યગ્દર્શનનું ભેદન કરનારી વિકથા
છે. મિથ્યા માન્યતા સમાન બીજું કોઈ મોટું પાપ નથી–તેની લોકોને ખબર જ નથી.
માને મનાવે, શુભ રાગને કરવા જેવો માને તો તે જીવો મિથ્યાત્વ તથાઅનંતાનુબંધીનું મહાપાપ બાંધે
છે. અજ્ઞાન તે બચાવ નથી.
છે.
ધર્મોના સમૂહને સ્પર્શે છે, તોપણ જેઓ પરસ્પર એક બીજાને અડતા નથી, અત્યંત નિકટ એક આકાશ
ક્ષેત્રે રહ્યા છે છતાં પોતાનું અંશમાત્ર પણ સ્વરૂપ છોડતા નથી ને પરરૂપે પરિણમતા નથી.
અરૂપી છે તે જડ શરીરને સ્પર્શતો નથી. સર્વ પદાર્થ પોતામાં, પોતા વડે, પોતાનું કાર્ય પોતાના આધારે,
પોતાથી જ કરે છે. અન્યનો આશ્રય કરવો, કારકાન્તરની અપેક્ષા માનવી, પોતાથી ભિન્ન પદાર્થની
જરૂર માનવી તે વ્યર્થ ખેદ છે.
જ્ઞાતા સ્વભાવની દ્રષ્ટિ સહિત સાચી સમતા થાય છે.
તે તેનું શું કરે? કાંઈ પણ ન કરે તેથી કોઈ પણ દ્રવ્ય કોઈ પણ પ્રકારે બીજાને સ્પર્શ કરી શકતો નથી.
તારૂં કામ તારામાં છે, તારે આધીન છે–આવો દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનો સ્વતંત્ર સ્વભાવ ત્રણેકાળે છે..
સત્યની ખબર નથી, સાચું સમજવું પણ નથી અને ધર્મ કરવો છે. શું ધર્મ પરથી આવે છે?
કે એક દ્રવ્ય બીજાનું કાંઈ ન કરે, ન કરાવી શકે એવો ગુણ આત્માની અનંત શક્તિનું રૂપ (સ્વસામર્થ્ય)
રાખીને પડ્યો છે.
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
પુરૂષાર્થ કરે તો કેવળી, શ્રુતકેવળીને નિમિત્ત કહેવાય છે. નિમિત્ત છે માટે ઉપાદાનમાં કાર્ય છે એમ નથી.
પરને કારણ કહેવું તે ઉપચાર છે, વ્યવહાર છે, તેથી તે ખરૂં કારણ કહેવું તે ઉપચાર છે, વ્યવહાર છે,
તેથી તે ખરૂં કારણ નથી. અનંતગુણસંપન્ન સ્વદ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ દેવાથી નિર્મળ પર્યાયરૂપી કાર્ય છે એવી
શક્તિ આત્મામાં છે: પણ પરનું અને રાગનું કારણ–કાર્ય થાય એવી કોઈ શક્તિ આત્મામાં નથી.
શુભરાગ કારણ, વ્યવહાર રત્નત્રય કારણ અને નિશ્ચયરત્નત્રય કાર્ય એવું આત્મામાં નથી. અહો! તારી
સ્વાધીનતાની અજબ લીલા છે. જો મુક્તિના ઉપાયની શરૂમાં જ સ્વાધીનતાની શ્રદ્ધા અને સવળો
પુરૂષાર્થ ન હોય તો તેને મુક્તિ શું, સ્વતંત્રતાશું, હિતનું ગ્રહણ અને અહિતનો ત્યાગ શું, સર્વજ્ઞ
વિતરાગે શું કહ્યું તેની કાંઈ ખબર નથી. સંયોગદ્રષ્ટિવાળો સ્વતંત્રતા માની શકે નહીં. આત્મા ઈચ્છા કરે
તો શરીર ચાલે, શુભરાગ કરે તો વીતરાગતા થાય–એવી કોઈ શક્તિ આત્મામાં નથી.
પરપદાર્થ કારણ અને સમ્યગ્દર્શન કાર્ય એમ નથી. પરદ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને પરભાવ કારણ
અનેઆત્મામાં શુદ્ધતા અથવા અશુદ્ધતા થવી તે કાર્ય એમ નથી. વ્યવહાર શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ
શુભરાગ કારણ અને નિશ્ચય રત્નત્રય કાય એવું કારણ–કાર્ય આત્મામાં ત્રણકાળમાં નથી. પ્રથમ
વ્યવહાર પછી નિશ્ચય એમ નથી. લસણ ખાતાં ખાતાં કસ્તુરીનો ઓડકાર આવે એમ ન બને, તેમ રાગ
કરતાં કરતાં વીતરાગતા ન બને.
અને શરીરમાં, પરપદાર્થમાં હલનચલન આદિ ફેરફાર થાય, જીવના કારણે બીજામાં પર્યાય ઉત્પન્ન થાય
એવો કોઈ ગુણ આત્મામાં નથી. પોતાથી જ પોતાના આધારે પોતાનું કાર્ય થાય, પરથી પોતાનું કાંઈ ન
થાય, પોતે પરનું કાંઈ કરવા સમર્થ ન થઈ શકે એવી શક્તિ આત્મામાં છે. આ ઉપરથી એમ સમજવું કે
આત્માને ત્રણેકાળ પરવસ્તુના કારણ વગર જ ચાલી રહ્યું છે, પોતાના કાર્ય માટે પરદ્રવ્ય, પરક્ષેત્ર,
પરકાળની જરૂર પડે એવું એનું સ્વરૂપ નથી. છતાં તેનાથી વિરૂદ્ધ માને તો તેનો મિથ્યા અભિપ્રાય જ
અનંત દુઃખરૂપ સંસારનું કારણ થાય છે. જ્યાં મિથ્યાત્વ છે ત્યાં પરાશ્રયની રુચિ રાગની રુચિ હોય જ
છે, તેથી તેને કોઈ રીતેરાગનો અભાવ થાય નહિં. અભિપ્રાયમાં નિરંતર તીવ્ર રાગદ્વેષ રહે છે આમ
યુક્તિથી, પરીક્ષાવડે, વસ્તુની મર્યાદા જાણી, પર સાથે મારે કોઈ પ્રકારે કારણ–કાર્ય નથી. હું તો પરથી
ભિન્ન અને પોતાની અનંત શક્તિથી અભિન્ન છું–એમ નિર્ણય વડે પરમાં કર્તા, ભોકતા, સ્વામીપણાની
શ્રદ્ધા છોડી, સર્વથા રાગની અપેક્ષા કરનાર જ્ઞાયક સ્વભાવ સન્મુખ દ્રષ્ટિ કરવી. સ્વસંવેદન જ્ઞાન અને
સ્વમાં લીનતા કરવી તે જ સુખી થવાનો સાચો ઉપાય છે.
સદાય વિદ્યમાન છે, જેથી પોતાના કાર્ય માટે અન્ય કારણોની અપેક્ષા નથી, આત્મા પરને કારણ થાય
તો પરદ્રવ્ય પરિણમન કરે એમ પણ નથી. વસ્તુ સચ્ચિદાનંદ પ્રભુ દેહથી ભિન્ન છે. મન, વાણી,
શુભાશુભ વિકલ્પથી રહિતઅને જ્ઞાનાનંદ પરિપૂર્ણ છું એમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિની
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
અવલોકે છે.
નથી. ગુણ સામાન્ય એકરૂપ નિત્ય રહે છે તેના વિશેષરૂપ કાર્યને પર્યાય કહે છે, તે તેનાથી છે; પરદ્રવ્ય,
પરક્ષેત્ર, પરકાળ, પર ભાવથી નથી, પરના કારણ કાર્યપણે નથી. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ શરૂઆતથી જ સ્વ–
પરને આ રીતે સ્વતંત્ર જાણે છે અને પોતાની અકારણકાર્યત્વ આદિ અનંત શક્તિઓને ધારણ કરનાર
પોતાના આત્મદ્રવ્યને પોતાપણે માને છે, તેને જ ઉત્કૃષ્ટ–ધ્રુવ અને શરણરૂપ માને છે. સ્વદ્રવ્યને
કારણપણે અંગીકાર કરવાથી તેનું કાર્ય નિર્મળશ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આનંદપણે પ્રગટ થવા લાગે છે, તેમાં કોઈ
સંયોગ કે શુભવિકલ્પ–વ્યવહારને કારણ બનાવે તો શુદ્ધતા થાય એમ નથી.
આત્મામાં અનાદિ અનંતપણે એક સાથે છે. તેથી તેનો આદિઅંત નથી. તેમાં અકાર્યકારણત્વ શક્તિ
એમ બતાવે છે કે આત્મામાં જ્ઞાન, દર્શન, સુખ, વીર્ય, સ્વચ્છતા, પ્રભુત્વ આદિ ગુણો અને તેમની
તેમના વિકાસરૂપ પર્યાય દરેક સમયે ઉત્પાદ વ્યયરૂપ–તેનાથી જ થયા કરે છે. છે તે તેનાથી કરવામાં
આવતા હોવાથી પરદ્રવ્ય પરક્ષેત્ર પરકાળાદિ વડે કરવામાં આવતા નથી. જ્ઞાનીને નીચલી દશામાં રાગ
હોય પણ તે શુભરાગ વડે આત્માના ગુણની પર્યાયનું ઉપજવું–વધવું કે ટકવું નથી. આત્મા સ્વયંનિજ
શક્તિથી અખંડ અભેદ છે, તેના આશ્રયથી સ્વ સન્મુખતારૂપ પુરુષાર્થથી ભૂમિકાનુસાર નિર્વિકલ્પ
વીતરાગ પરિણામરૂપે અનંતગુણની પર્યાયોનો ઉત્પાદ પ્રત્યેક સમયે થયા જ કરે છે; તેનું હોવાપણું,
ઉપજવા, બદલવા અને ટકવાપણું આત્મદ્રવ્યના આશ્રયે જ છે, પરના લીધે ત્રણકાળમાં નથી.
વ્યવહારથી (–શુભરાગના આશ્રયે) ત્રણ કાળમાં નથી. રાગ તો ચૈતન્યની જાગ્રતીને રોકનાર વિરુદ્ધ
ભાવ છે, આસ્રવ છે. આસ્રવ તો બંધનું જ કારણ છે; બંધનું કારણ તે મોક્ષનું કારણ થઈ શકતું જ નથી.
વ્યવહાર સાધન અને નિશ્ચય સાધ્ય એવું કથન હોય ત્યાં એમ સમજવું કે એનો અર્થ એમ નથી પણ
સ્વદ્રવ્યના આશ્રયે વીતરાગતા પ્રગટે ત્યાં નિમિત્તરૂપે કઈ જાતનો રાગ હતો, તેનાથી વિરુદ્ધ જાતનો
રાગ નિમિત્તપણે નહતો એમ બતાવવા તેને વ્યવહાર સાધન કહેવાય છે તથા આ જાતના રાગરૂપ
નિમિત્તનો અભાવ કરીને જીવ વીતરાગતા પ્રગટ કરે છે એમ બતાવવા માટે તે જાતના શુભરાગને–
વ્યવહાર રત્નત્રયને પરંપરા મોક્ષનું કારણ કહેવામાં આવે છે પણ ખરેખર રાગ તે વીતરાગતાનું ખરું
કારણ થઈ શકે નહીં એમ પ્રથમથી જ નિર્ણય કરવો જોઈએ.
અકારણ કાર્યત્વ શક્તિ પણ દ્રવ્યમાં, ગુણમાં અને પર્યાયમાં વ્યાપે છે; એની સ્વાધીનતાની દ્રષ્ટિ,
સ્વાધીનતાનું જ્ઞાન અને આચરણ ન કરતાં પરાશ્રયની રુચિ રાખીને દ્રવ્યલિંગી મુનિ અનંતવાર થયો
તેથી શું? “દ્રવ્ય સંયમસે ગ્રૈવેયક પાયો, ફેર પીછે પટક્યો’ . એકલા શુભમાં–પુણ્યમાં વધુ વખત કોઈ
જીવ રહે નહીં, પુન્યની પાછળ પાપ આવેજ છે.
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
ઉપર દ્રષ્ટિ કરે તો શુદ્ધ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર દશા પ્રગટે છે. ત્રણે કાળે એ રીતે જ શુદ્ધિરૂપી કાર્યનું
ઉપજવું, વધવું ને ટકવું સ્વદ્રવ્યથી જ થાય છે; રાગથી, નિમિત્તથી થતું નથી. આ વાતનો સર્વ પ્રથમ
નિર્ણય કરવો જોઈએ. પરીક્ષા કર્યા વિના પરપદમાં પોતાનું ભલું–ભૂંડું માની દુઃખી થાય છે. દુઃખી
થવાના ઉપાયને ભ્રમથી સુખનો ઉપાય માની લે છે. ભૂલને સમજે તે ભૂલને ટાળે. ભૂલ અર્થાત્
અશુદ્ધરૂપી કાર્ય આત્મ દ્રવ્યના આશ્રયે થાય નહીં, તેથી અશુદ્ધતારૂપી કાર્યને આત્મદ્રવ્યનું કાર્ય કહેતા જ
નથી. અહીં દ્રવ્યદ્રષ્ટિથી આત્મદ્રવ્યનું વર્ણન ચાલે છે. દ્રવ્યદ્રષ્ટિ તે સમ્યદ્રષ્ટિ, એટલે પુણ્યપાપની રુચિ
છોડી–અનંત ગુણનો ધારણ કરનાર હું આત્મદ્રવ્ય છું તેમાં એકમેકપણે દ્રષ્ટિ દેતાં જ્ઞાનદર્શનાદિ તથા
અકાર્યકારણત્વશક્તિ પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયમાં ત્રણેમાં વ્યાપે છે, તેમાં અન્ય કારણ નથી. વ્યવહાર
કારણ અને નિશ્ચય કાર્ય એમ નથી. નિશ્ચયરત્નત્રય તો નિર્મળભાવ છે. તે અન્યથી કરવામાં આવે
એવો ભાવ નથી. નિર્મળ પર્યાયરૂપી કાર્યનો હું કર્ત્તા અને તે મારું કાર્ય છે પણ શુભરાગવડે તે કાર્ય થાય
એવો કોઈ ગુણ આત્મામાં નથી અને આત્મા રાગની ઉત્પત્તિમાં કારણ થાય એવો કોઈ પણ ગુણ
આત્મામાં નથી. જો એવો ગુણ હોય તો રાગાદિ કદી ટળે જ નહીં. શું પરને કારણ માનવું જ નહીં?
સૂક્ષ્મ વાત છે. વ્યવહારકારણ તે કથનમાત્ર કારણ છે, ખરૂં કારણ નથી. જે કોઈ નિમિત્તથી કાર્ય થવું
ખરેખર માને છે તે નિમિત્તને નિમિત્તપણે ન માનતા તેને જ નિશ્ચય, ઉપાદાન માને છે, જે બે દ્રવ્યને
એક માનવારૂપ મિથ્યાત્વ છે.
તાકાત) રાગમાં નથી; અને શુભરાગદ્વારા એટલે કે વ્યવહાર રત્નત્રય દ્વારા આત્મામાં નિશ્ચય
રત્નત્રરૂપી કાર્ય થાય એવો કોઈ ગુણ આત્મામાં નથી. પુણ્યથી, રાગથી, વ્યવહારથી, ભગવાનની
મુર્તિથી કે સાક્ષાત્ તીર્થંકર ભગવાનના દર્શનથી–વાણીથી–આત્માને શાન્તિ અથવા ભેદજ્ઞાન થાય એવો
કોઈ ગુણ કોઈ આત્મામાં નથી. અહો! આવું સ્પષ્ટ કથન સાંભળી રાગની રુચિવાળા રાડ નાખી જાય,
પણ અરે પ્રભુ! ... સાંભળ, તારામાં પૂર્ણ સામર્થ્ય સહિત અકાર્યકારણત્વ નામે ગુણ છે તે એમ પ્રસિદ્ધ
કરે છે કે અન્યથી તારું કોઈ કાર્ય કિંચિત્ પણ થઈ શકતું નથી. પરથી મારામાં અને મારાથી પરમાં કાર્ય
થતું જ નથી; પણ સ્વથી જ સ્વનું કાર્ય થાય છે–એ ત્રિકાળ અબાધિત નિયમ છે. સંયોગમાં
એકતાબુદ્ધિથી જોનારો, બે દ્રવ્ય જુદા છે, સ્વતંત્ર છે એ વાત માની શકતો નથી. દરેક દ્રવ્ય સ્વશક્તિથી
જ ટકીને તેની પર્યાયના કારણકાર્યભાવવડે નવી નવી પર્યાયરૂપ કાર્યને કરે છે. માની લ્યો કે જો
તારામાં પરના કાર્યનું કારણ થવાની શક્તિ હોય તો સદાય તેના કાર્યમાં તારે ત્યાં હાજર રહેવું પડશે;
અને પરથી તથા રાગથી તારું કાર્ય થાય એ વાત સાચી હોય તો પરનો સંયોગ અને રાગ તારા કોઈ
કાર્યથી કદી પણ છૂટા પડી શકે નહીં.
ભેદજ્ઞાનપૂર્વક
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
કે પરદ્રવ્યના કારણે તારું કાર્ય થાય.
ધર્મ એટલે કે સુખી થવાનો ઉપાય કરી શકે.
શક્તિ પ્રસિદ્ધ કરે છે.
ઔપાધિક ભાવોનો નાશ થઈ શક્તિમાં શુદ્ધતા હતી તે પ્રાપ્ત થાય છે.
લાયક નથી. સમયસારજી ગા. ૩૭૨ અને તેની ટીકામાં એ વાત આચાર્યદેવે અત્યંત સ્પષ્ટ કહી છે.
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
પાસે કોઈનું કલ્યાણ રાખી મુકયું છે કે આપી દે? સર્વજ્ઞ કાંઈ આત્માને હાથમાં પકડીને બતાવે
એવું નથી. જો સર્વજ્ઞ ભગવાનથી કલ્યાણ થતું હોય તો એક જ્ઞાની બધાને તારી દે, પણ એવું કદી
બનતું જ નથી. ભગવાન તો પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન દ્વારા જોઈને કહે છે કે તું મારા જેવી પૂર્ણ બેહદ શક્તિનો
સ્વામી છો. તારામાં અકાર્ય કારણત્વશક્તિ પડી છે, તે દરેક સમયે તારી સ્વતંત્રતા બતાવે છે. દેવ,
શાસ્ત્ર, ગુરુ અને શરીર બધા પરદ્રવ્ય છે. ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ શ્રદ્ધાગુણની પર્યાય તારાથી છે,
પરદ્રવ્યને કારણે નથી. રાગરૂપી કાર્યમાં સમ્યગ્દર્શન કારણ નથી. સ્વદ્રવ્યના આલંબન અનુસાર
જેટલી વીતરાગ પરિણતિ પ્રગટ થઈ તે પણ રાગની ક્રિયાનું કારણ નથી. અન્ય તો નિમિત્ત માત્ર
છે. ઉપાદાન નિમિત્તના ઝગડા અજ્ઞાનમાં ચાલે છે. વસ્તુની કોઈ શક્તિ અન્ય કારણોની અપેક્ષા
રાખતી નથી, તથા અન્યનું કાર્ય કરે એવી શક્તિ (યોગ્યતા) વસ્તુમાં નથી. એમ નિર્ણય કરે તો
જ સ્વદ્રવ્યને ઓળખી શકે અને સ્વાશ્રિત દ્રષ્ટિવડે સમ્યગ્દર્શન થાય. નિર્મળ પર્યાયરૂપી કાર્ય
સ્વદ્રવ્યથી જ થાય છે; શરીરથી મન, વિકલ્પ, વાણીથી નહીં–એવી સ્વતંત્ર વસ્તુસ્થિતિ ખ્યાલમાં ન
આવે તો સમ્યગ્દર્શન થાય નહીં.
અનંતવાર કર્યા તો પણ આત્મહિતરૂપ કાર્ય કદી થયું નથી. સાચી વાત કાને પડે તેથી શું? મજુર લોકોને
ત્યાં બારોટ આવે છે તે તેના સેંકડો હજારો વર્ષ જુની પેઢીના વંશનું વર્ણન વાંચી સંભળાવે છે પણ
આખા દિવસના શ્રમથી થાકેલા તે મજુર લૌક હુકા બીડી અને વાતોમાં મશગુલ રહે છે ત્યારે બારોટ
તેને કહે છે કે તમારા વડીલો મહાન પ્રતાપી થઈ ગયા તેના વખાણ સંભળાવું છું, સાંભળો તો ખરા. તો
તે કહે છે કે “લવતી ગલા” અર્થાત્ તમે તમારું બોલતા જાઓ, અમે અમારું કરીએ છીએ. એમ
આચાર્યદેવ સંસારી દુઃખી પ્રાણીને સત્ય સંભળાવે છે કે તારા કૂળમાં જ સર્વજ્ઞ પિતા દ્રવ્ય છે તેમાં કેટલી
શક્તિ છે, તેનું સ્વરૂપ શું છે, તે આચાર્યદેવ તને સમજાવે છે. અરે! તારી અપાર શક્તિની મહિમા
બતાવવામાં આવે છે.
નહીં, તો એમ માનનારનો અમૂલ્ય સમય ‘લવતીગલા’ કહેનારની માફક તત્ત્વનો અનાદર કરવામાં
જાય છે.
આનંદના અનુભવ સહિત પ્રગટ થાય છે–ને તેમાં વિશેષ આનંદ ઊછાળવો તે ચારિત્ર છે.
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
આત્મા, જ્ઞાનને દેહ જ નથી, તો તેને પુદ્ગલમય આહાર કેમ હોય એવા અર્થને સ્પષ્ટ કરવા ગાથા
કહે છે.
અહીં વાત નથી.) આહાર તો મૂત્તિક છે કારણ કે પુદ્ગલમય છે. જે પરદ્રવ્ય છે તે ગ્રહી–છોડી
શકાતું નથી. આત્મામાં ભલે પ્રાયોગિક એટલે અશુદ્ધભાવ હો કે વૈસ્ત્રસિક (સ્વાભાવિક શુદ્ધ)
ભાવહો, એવો જ આત્માનો ગુણ છે એટલે કે પરનું કાંઈ કરી શકે, ગ્રહે છોડે એવો કોઈ ગુણ
આત્મામાં નથી.
આત્મા સમજવો કેમકે અભેદ અપેક્ષાથી લક્ષણમાં જ લક્ષ્યનો વ્યવહાર કરાય છે. એ રીતે આત્માને
જ્ઞાન જ કહેતા આવ્યા છે.
ગ્રહવું તથા છોડવું અશક્્ય છે. અમૂર્ત્તિકને મૂત્તિક આહાર હોય નહીં; તેથી જ્ઞાન (આત્મા) આહારક
નથી. માટે જ્ઞાનને દેહની શંકા ન કરવી. વળી જડકર્મ–નોકર્માદિરૂપ આહાર મૂર્ત્તિક છે; આત્મા સદા
અમૂર્ત્તિક છે, અરૂપી, અતીન્દ્રિય જ્ઞાનમય છે તેથી નિશ્ચયથીય કે વ્યવહારથી જીવ પરનું કાંઈ કરી શકે
નહીં. મેં ખાધું, પીધું, લીધું, દીધું, મેં આહાર છોડયો–એ અસદ્ભૂત વ્યવહારનયનું કથન છે. પણ
તેનોઅર્થ–એના કાર્યને અને પરદ્રવ્યને જીવ ગ્રહી શકતો જ નથી કે છોડે. જીવ હું જ્ઞાનમય છું એ ભાન
ભૂલીને મમતા કરે, હું તેને લઈ શકું છું વગેરે માને અર્થાત્ જ્ઞાનને ભૂલીને ઈચ્છા કરે પણ કોઈ જીવ
પરનું કાંઈપણ કરી શકતો નથી; માત્ર એ જાતનો રાગ રાગીજીવને આવે છે. એમ બતાવવા પરના
ગ્રહણ–ત્યાગનો કર્ત્તા કહેવો તે કહેવામાત્ર છે. જેમ ભીંત ઉપર ભેંસ, ગાય આદિ પશુનું ચિત્ર છે તે
ચિત્રની ગાય નિશ્ચયથી કે વ્યવહારથી
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
હલાવવાનું, પરવસ્તુને પકડવાનું, પ્રેરણા, પ્રભાવ પાડવાનું આદિ કોઈ કામ કરી શકતો નથી. ભાષા
વર્ગણાથી ભાષા થાય છે. ઈચ્છા નિમિત્ત માત્ર છે. કોઈ રીતે ભાષાનું કાર્ય જીવનું નથી. પણ અમે
પ્રત્યક્ષ જોઈએ છીએ કે માણસો ડુંગરા તોડી નાખે છે, નદીના પ્રવાહને આડાઅવળા કરી નાખે છે ને?
તે તેની સંયોગ તરફથી જોવાની દ્રષ્ટિ જ વિપરીત છે. પરદ્રવ્યમાં પ્રત્યક્ષ નથી. જ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ પરોક્ષ છે.
સંયોગી દ્રષ્ટિવાળો બે જુદા દ્રવ્યને જુદા એટલે સ્વતંત્ર માનતો નથી, બેને એક માનીને દેખે છે; તેથી તે
શાસ્ત્રના અર્થ પણ વિપરીત કરે છે ને સર્વત્ર ઊંધુંં જ દેખે છે.
એનો અર્થ એમ નથી, પણ આવું કાર્ય થવા કાળે ક્યા જીવને કેવી જાતનો રાગ હતો, તેમાં નિમિત્ત
કોણ હતું તે બતાવવા વ્યવહારનું કથન છે.
જ છે. સ્ત્રી, પુત્ર, મકાન, વસ્ત્ર, પુસ્તક આદિ કોઈના કાર્ય તેમજ નજીકમાં એક ક્ષેત્રે રહેલ શરીરના
કાર્ય પણ આત્મા કરી શકતો જ નથી.
પરને જાણી શકે છે પણ પરનું કાંઈ કરે ને પર પોતાનું કાંઈ કરે એવો કોઈગુણ અર્થાત્ યોગ્યતા
આત્મામાં નથી. સંયોગદ્રષ્ટિ, સ્થૂલ દ્રષ્ટિવાળાને આ વાત બહુ કઠણ પડે છે; કેમકે દરેક દ્રવ્ય તેના ગુણ
પર્યાયથી સત્ છે, પરથી નથી–એ અનેકાન્ત સિદ્ધાંત તેઓએ જાણ્યો જ નથી.
સમય પણ કોઈની રાહ જોવી પડતી નથી. આ પરમ સત્ય અને સ્વતંત્ર સત્તાની વાત સંયોગ તરફથી
જોનારને સંયોગમાં એક્તા બુદ્ધિવાળાને બેસતી જ નથી, વસ્તુના સત્સ્વ્રૂપને નહીં માનનાર સ્વસન્મુખ
થઈ શકતો નથી, નિજ શક્તિનો મહિમા જોઈ શકતો નથી, તેથી દુઃખી થાય છે. સુખદુઃખનું ખરૂં સ્વરૂપ
અને કારણ જાણે નહીં, તો દુઃખ મટે નહીં.
અર્થ એમ નથી કે સત્ય ન સમજવું અને સ્વચ્છંદમાં, પાપમાં વર્તવું.
માને કે હું છું તો તેનું કાર્ય થયું વગેરે. પણ એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કોઈ રીતે કાંઈ કરી શકે નહીં.
ખરેખર પરના કાર્યનો કર્તા થઈ શકતો હોય તો બે
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
દ્રવ્યસ્વભાવ, ગુણસ્વભાવ અને પર્યાય સ્વભાવથી સતપણે છે–એ સિદ્ધાંત જાણે તો બધા વિવાદ મટી જાય.
ઉત્તર:– ના, નિજશક્તિથી પરતંત્રભાવે પોતે જ પરિણમે છે. જીવ સંસારદશામાં વિકારી પર્યાય પણે
સ્થાનમાં હોય છે, પણ તેનાથી ઉપાદાનમાં કાર્ય માનનારને બે દ્રવ્યની એકતાબુદ્ધિરૂપ મોટો ભ્રમ છે.
પરવડે કોઈનું કાર્ય બની શકતું નથી.
ઉપાદાનની યોગ્યતાથી નિયમિતપણે વર્તે છે.
છતાં કર્ત્તા કહેવો તે વ્યવહારનયનું કથન છે.
નામનું જડ કર્મ બંધાય
માટે શાસ્ત્રનું કથન નથી.
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
ઉત્તર: પરનું કરવું, ન કરવું જીવને આધીન નથી પણ આત્મા પોતે જ પુણ્ય પાપના ભાવ કરી,
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
ઉત્પાદ–વ્યય ધ્રુવરૂપ સતપણાનો નાશ થાય અથવા તેનો સ્વભાવ બીજા નિમિત્તમાં આવી જવો
જોઈએ. સમયસારજી ગા. ૩૭૨માં આચાર્યદેવે સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે કોઈ રીતે અન્ય દ્રવ્યથી અન્ય
દ્રવ્યના કાર્યની (પર્યાયની) ઉત્પતિ કરી શકાતી જ નથી, તેથી એ સિદ્ધાંત છે કે સર્વ દ્રવ્યો
પોતપોતાના સ્વભાવથી દરેક સમયે ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ પોતાના કાર્યને (પરિણમન) કરે છે, તેમાં
અન્યને કર્તા કહેવો તે તો કહેવા માત્ર જ છે. ટીકાજીવને પર દ્રવ્ય રાગાદિ અથવા જ્ઞાનાદિ ઉપજાવે
છે એમ શંકા ન કરવી; કારણ કે અન્ય દ્રવ્યવડે અન્ય દ્રવ્યના પર્યાયોનો ઉત્પાદ કરાવવાની
અયોગ્યતા છે, જડકર્મ જીવને રાગાદિ કરાવવામાં નાલાયક છે કેમકે દરેક દ્રવ્ય પોતપોતાની શક્તિ
સહિત હોવાથી પોતાના સ્વભાવથી જ –પર્યાય ધર્મથી જ ઊપજે છે.
દ્રવ્યના આધારે કામ કર્યું છે. જીવને ઈચ્છા થઈ માટે પુસ્તક લખાણું એમ નથી, પણ તેમાં તેના
કારણે કાર્ય થયું ત્યારે તેમાં ઈચ્છાવાન જીવ નિમિત્ત હોય છે એમ જ્ઞાન કરાવવા વ્યવહારથી કર્તા
કહેવાની રીત છે.
દરેક દ્રવ્ય દરેક સમયે ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ નિજ પર્યાયના કર્તા છે. અન્ય તો બીજાના કાર્ય માટે
નાલાયક જ છે. એજ રીતે આત્મા ભાષાની પર્યાય માટે અલાયક છે. આ વખતે આવિકલ્પને
(રાગને) લાવું એને માટે પણ આત્મા અલાયક છે, પંગુ છે.
જીવમાં બીજા દ્રવ્યની પર્યાય રચવાની તાકાત ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં નથી.