PDF/HTML Page 1 of 31
single page version
PDF/HTML Page 2 of 31
single page version
નિજમેં નિજકૂં નાહિં પીછાની પરપરણતિમેં ખોએ;
સુત્ખમેં દુઃખકું દુઃખમેં સુખકું માનિ મતિભ્રમ હોએ. યે.
ચાહ દાહમેં દહ્યા રહ્યા નિત મિથ્યામત બહુ ઢોએ;
સદ્ગુરુ શીખ એક ન માની, મોહ રજનિમેં સોએ. યે.
સમ્યગ્જ્ઞાન સુધા નવિ ચાખ્યો, હર્ષ વિષદમેં પોએ;
સુખ માનિ કરતા દુઃખ અનુભવ તઉ વિષય–સુખ જોએ. યે.
તીન લોકકો રાજ છાઁડિકે ભીક માંગિકે રોએ;
દુર્લભ અવસર પાયા અબતો, આસ્રવ મલકો ઘોલે યે.
અને પરમેષ્ઠી શ્રી અર્હંત–સિદ્ધોને તે પ્રગટ થયા છે. હું અને
તેઓ શક્તિ અપેક્ષાએ ખરેખર સમાન જ છીએ પ્રગટ
દશામાં જ ભેદ છે. જ્યાં સુધી જ્ઞાન સમુદ્રમાં મારું
અવગાહન–સ્નાન કરતો નથી ત્યાં સુધી હું જ પરમાં
કર્તૃત્વ–મમત્વ જનિત દાહથી મને પીડિત કરું છું.
PDF/HTML Page 3 of 31
single page version
નામો નોંધવાનો અવકાશ છે. જેમના નામો નોંધવામાં વિલંબ થશે તેઓને
વૈશાખ માસનો ખાસ અંક સિલકમાં હશે તો જ મળશે.
PDF/HTML Page 4 of 31
single page version
મંગળ છે. પુણ્ય–પાપ રહિત ચિદાનંદમૂર્તિ આત્માનુ સમ્યક્ભાન કરતાં અંતરમાં
નિર્વિકલ્પ અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન થાય તે અપૂર્વ ધર્મ છે, ને તે ઉત્કૃષ્ટ મંગલ
છે. એવા ધર્મવંત જીવોને દેવો પણ નમસ્કાર કરે છે. દેવોને પુણ્યના ઠાઠ છે પણ
તેનો આદર છોડીને તેઓ ધર્મનો આદર કરે છે એટલે એવા ધર્મના આરાધક
જીવોનો દેવો પણ આદર કરે છે. આવું ઉત્કૃષ્ટ મંગળ આત્મામાં કેમ પ્રગટે તેની
આ વાત છે. બપોરે સમયસાર ગા. ૭ર ઉપર પ્રવચન થયું તેનો સાર અહીં
આપવામાં આવ્યો છે.
ભાઈ, આ તારા આત્માની વાત છે, તારા આત્માની ધર્મકથા છે. આત્માની ધર્મકથા વાસ્તવિક
ઓશીયાળ નથી તેથી તે સુલભ છે. પણ અનંતકાળથી તે નથી કર્યુ તેથી દુર્લભ કહેવાય છે. (સુલભ તે
નિશ્ચય છે, ને દુર્લભ કહેવું તે વ્યવહાર છે.) અને બહારની વસ્તુનો સંયોગ (રાજપદ કે સ્વર્ગપદ પણ)
જીવ અનંતવાર પૂર્વે મેળવી ચૂક્્યો છે તેથી તેમાં કાંઈ અપૂર્વતા નથી એટલે તેને સુભલ પણ કહેવાય
છે; અને આત્માના પ્રયત્નથી બહારનો સંયોગ આવતો નથી તે અપેક્ષાએ તેને દુર્લભ પણ કહેવાય છે.
પણ તે સંયોગમા કાઈ અપૂર્વતા નથી. અપૂર્વતા તો આ ચૈતન્યબિંબ આત્માનું ભાન કરવું તેમાં છે.
અરે, આ ચૈતન્યની કથા સાંભળવા સ્વર્ગના દેવો પણ સ્વર્ગલોકમાંથી આ મનુષ્યલોકમાં ઊતરે છે;
ચૈતન્યના મહિમા પાસે સ્વર્ગની ઋદ્ધિ અત્યંત તૂચ્છ છે. એવા ચૈતન્યની ઓળખાણ કરતાં આત્માને
ભવબંધન અટકે છે, ને મુક્તિનો માર્ગ હાથમાં આવે છે.
PDF/HTML Page 5 of 31
single page version
PDF/HTML Page 6 of 31
single page version
નથી. (૧)
કોઈ પણ મિત્ર સાથી નથી.
સ્વયં એકલો જ ભોગવે છે, અન્ય કોઈ ભાગીદાર થતાં નથી.
તેને સહન કરવા કોઈ પણ સાથી થતો નથી. પ્રત્યક્ષ દેખે છે કે સંસારી મોહવશ પ્રાણી
એકલો જ જન્મ મરણ પામે છે, તેના કોઈ દુઃખમાં કોઈ સાથી નથી, શરણ નથી છતાં
પોતાનું અનાદિ અનંત એકત્વ નિશ્ચય સ્વરૂપ દેખતો નથી એ મોટી ભૂલ છે– તેનું કારણ
અજ્ઞાન જ છે.
જાય છે; કેમકે સંસારનો સંબંધ તો મોહથી છે. નિર્મોહી જ્ઞાનાનંદ નિર્મળની દ્રષ્ટિ–જ્ઞાન અને
અનુભવ થતાં, મોહ ઉત્પન્ન જ થતો નથી, કેમકે પોતે એકલો છે તો મોક્ષદશા કેમ ન પામે?
(જ્ઞાનાર્ણવ)
PDF/HTML Page 7 of 31
single page version
એકલો પૂર્ણજ્ઞાયક જ છું, એમ અનુભવમાં આવ્યો તે તો તે જ છે. એવા પરમ પારિણામિક ભાવરૂપ
જ્ઞાયકનો મહિમા છે, તેની મુખ્યતા છે તેથી તેના આશ્રયે જ ધર્મની શરૂઆત થાય છે. સ્વસત્તાવલંબી
શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને લીનતાને મોક્ષમાર્ગ કહેવામાં આવે છે. નીચે ચારિત્રમાં કમજોરી જેટલો
પરસત્તાવલંબી અંશ છે ખરો પણ જ્ઞાની તેને મોક્ષમાર્ગ માને નહીં. એકલા શુભરાગમાં વ્યવહારનો
આરોપ આવતો જ નથી. એકલા શાસ્ત્ર સંબંધી જ્ઞાનને જ્ઞાન કહેતાં જ નથી.
સમ્યગ્જ્ઞાન અંશે આત્માની સન્મુખ થયેલું સ્વાશ્રિત છે તે અભેદ અપેક્ષાએ અહીં છઠ્ઠી ગાથામાં નિશ્ચય
જ્ઞાન કહ્યું છે કળશ નાં. ૧૩ માં શુદ્ધનયને અભેદ અપેક્ષાએ કહ્યું કે શુદ્ધનય (શુદ્ધનિશ્ચયનય) ના
વિષયરૂપ આત્માની અનુભૂતિ છે તે જ જ્ઞાનની અનુભૂતિ છે, એમ જાણીને તથા આત્માને આત્મામાં
નિશ્ચલ સ્થાપીને સદા સર્વ તરફ એક વિજ્ઞાનઘન આત્મા સ્વપણે છે, પરપણે નથી એમ દેખવું. વળી આ
કળશની ટીકામાં શ્રી રાજમલ્લજીએ કહ્યું છે કે ૧ર અંગશાસ્ત્રનું જ્ઞાન કોઈ અપૂર્વ છે એમ કોઈ માને તો
તે વિકલ્પાત્મક પરલક્ષી જ્ઞાન છે, પરસત્તાવલંબી જ્ઞાન કાંઈ મોક્ષમાર્ગ નથી. ભેદજ્ઞાનદ્વારા શુદ્ધાત્માનો
અનુભવ થતાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિને ૧ર અંગ જાણવાની કોઈ અટક નથી.
સમ્યગ્જ્ઞાન વ્યવહાર નયથી અનેક જ્ઞેયો ને જાણવારૂપે પરિણમ્યું તોપણ જ્ઞેયોના કારણપણાની તેને
PDF/HTML Page 8 of 31
single page version
PDF/HTML Page 9 of 31
single page version
PDF/HTML Page 10 of 31
single page version
PDF/HTML Page 11 of 31
single page version
કરતો જ આવે છે, તેથી જીવ એકલો જ સંસારમાં દુઃખ ભોગવે છે. હવે ત્યાંથી છૂટો થવા, નવ તત્ત્વના
ભેદને ગૌણ કરી, શુદ્ધ નય વડે, શુદ્ધ જ્ઞાયકનો આશ્રય–અનુભવ કરે તો સમ્યગ્દર્શન થાય છે. અશુદ્ધતા
દ્રવ્ય દ્રષ્ટિમાં ગૌણ છે, અભૂતાર્થ છે, ઉપચાર છે. માટે આત્મા દ્રવ્ય દ્રષ્ટિથી શુદ્ધ છે, અભેદ છે, ભૂતાર્થ
છે, નિશ્ચય છે, પરમાર્થ છે માટે જ્ઞાયક તે જ્ઞાયક જ છે.
તેતો તે જ છે. સર્વ અવસ્થામાં અન્યથી ન્યારો, જ્ઞાન સ્વભાવમાં સદાય એકરૂપ જ્ઞાયક તે જ હું
છું, અન્ય કોઈ નથી. નિશ્ચયમાં પરને જાણવું નથી.
અર્થાત્ રાગાદિ કારણ અને તેના આશ્રયથી જ્ઞાનરૂપી કાર્ય થાય એમ નથી. જ્ઞાયક રાગને કર્ત્તા થાય
એમ પણ નથી. જ્ઞાયક રાગને કર્ત્તા, ભોક્તા, સ્વામી નથી; પણ વર્તમાન પર્યાયમાં રાગ છે, વ્યવહાર છે
માટે જ્ઞાન થયું એમ પણ નથી. જરીયે શુભરાગની અપેક્ષાથી કે નિમિત્તની અપેક્ષાથી જ્ઞાન થયું એમ
નથી. પરથી નિરપેક્ષ, સ્વથી સાપેક્ષ, અભેદ જ્ઞાતા જ્ઞાન જ્ઞેયપણે જાણવારૂપ ક્રિયાનો કર્તા સર્વ
અવસ્થામાં જ્ઞાયક પોતે જ છે, તેમાં ભેદ નથી; તેથી પ્રમત્ત–અપ્રમત્ત, સકષાય–અકષાય, અવેદી–સવેદી
આત્મા નથી પણ ત્રિકાળ જ્ઞાયક છે. જ્ઞેયોને જાણવાની અપેક્ષાએ જ્ઞાયક નામ આપવામાં આવે છે,
તોપણ જ્ઞેયોને કારણે જ્ઞાયક જ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે એમ નથી. કેમકે જેવું જ્ઞેય જ્ઞાનમાં પ્રતિભાસિત થાય
છે તેમાં નિશ્ચયથી સ્વજ્ઞાનાકારરૂપ જ્ઞાન જ જ્ઞાનમાં પરિણમ્યું છે એમ સર્વ અવસ્થામાં એકલો, રાગ
અને પરની અપેક્ષા વિનાનો, હું જ્ઞાયક જ છું એમ અનુભવ કરતાં આત્મા સદા જ્ઞાયક છે એમ સ્પષ્ટ
ભાસે છે કે ‘આ હું જાણનારો છું તે હું જ છું અન્ય કોઈ નથી.’ એવો સ્વસન્મુખપણે પોતાને પોતાનો
અભેદ અનુભવ થયો ત્યારે જાણવારૂપ ક્રિયાનો કર્ત્તા પોતે જ છે, અને જેને જાણ્યું તે કર્મ (જ્ઞાનની
ક્રિયારૂપ કાર્ય) પણ પોતે જ છે. આવો એમ જ્ઞાયકપણા માત્ર વિજ્ઞાનઘન પોતે શુદ્ધ છે– આવો આત્મા
શુદ્ધ નયનો, અને નિર્વિકલ્પ સમ્યગ્દર્શનનો વિષય છે, ધ્યેયરૂપ છે. એનો આશ્રય કરવાથી જ ધર્મ
એટલે સુખની શરૂઆત થાય છે. આ રીતે પ્રથમથી જ સ્વસત્તાવલંબીપણાથી મોક્ષમાર્ગની શરૂઆત
થાય છે.
PDF/HTML Page 12 of 31
single page version
પ્રવચનસાર ગા. ર૩પ માં કહ્યું કે આગમ જ્ઞાતાને કાંઈ પણ ગુપ્ત નથી, અજાણ્યું નથી. હવે
અને તે બન્ને સહિત સંયતપણું એ ત્રણેનું સાથે હોવું જ મોક્ષમાર્ગ છે એવો નિયમ સિદ્ધ કરે છે.
સ્યાત્કાર એટલે વસ્તુમાં રહેલા પ્રત્યેક અંશને, જે અંશ જે રૂપે છે તે તે જ રૂપે છે, પરરૂપે નથી, પરથી
નથી એમ અસ્તિનાસ્તિદ્વારા વસ્તુમાં વસ્તુપણાનો નિશ્ચય કરાવે એવી સમ્યક્ અપેક્ષાથી કથનપદ્ધતિ તે
સ્યાદ્વાદ છે.
સત્ છે, વિભાવથી નથી. સ્વભાવના આશ્રયે થતી સંવર–નિર્જરારૂપ શુદ્ધ પરિણતિ તે સ્વથી છે,
શુભરાગથી નથી. નિમિત્ત છે માટે સાધકદશા છે એમ નથી. ભગવાનનું સમવસરણ છે, વાણી
સાંભળવા મળે છે માટે આ આત્માને સમ્યગ્જ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે એમ નથી. વસ્તુ દ્રવ્યઅપેક્ષાએ નિત્ય
જ છે, અનિત્ય નથી, શુદ્ધ જ છે, અશુદ્ધ નથી પણ સંસાર દશામાં શુભાશુભભાવ જ્યાં સુધી છે ત્યાં
ભૂમિકાનુસાર અશુદ્ધતા છે તેટલી માત્ર પર્યાય અપેક્ષાએ અશુદ્ધતા છે. જે ગુણસ્થાને જેટલા અંશે
અશુદ્ધતા છે તે નિશ્ચયથી અશુદ્ધતા જ છે, તેમાં શુદ્ધતા નથી, તેના આધારે પણ શુદ્ધતા નથી. આત્મા
અનિત્ય છે? હા. અવસ્થા બદલવાની અપેક્ષાએ અનિત્ય જ છે, નિત્ય નથી જ એમ એક જ સમયે એક
સાથે એક આત્માને નિત્ય
PDF/HTML Page 13 of 31
single page version
હોય છે પણ તે આત્મહિત માટે હિતકર છે એમ નથી.
પરાશ્રયથી છે; તેના વડે સ્વાશ્રયીભાવ (મોક્ષમાર્ગ) છે એમ નથી. સાધક દશામાં અંશે રાગ અંશે
વીતરાગભાવ હોય છે; પણ રાગના કારણેત્ર વીતરાગતા માને તેને આત્મજ્ઞાન નથી. સમ્યગ્દ્રષ્ટિની
ભૂમિકાનો શુભ રાગ ખરેખર સંવર નિર્જરારૂપ શુદ્ધિનું કાર્ય કરે છે એમ માનવું મિથ્યા માન્યતા છે. શ્રી
અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવે પ્રવચનસારમાં છઠ્ઠા ગુણસ્થાનના શુભરાગને (ર૮ મૂળગુણ વગેરે શુભભાવ છે
તેને) પ્રમાદરૂપી ચોર=આત્મ જાગૃતિને લૂંટનારા કહ્યા છે; સમયસારમાં વિષકુંભ કહેલ છે તેને કોઈ
ખરેખર આત્મહિતમાં મદદ કરનાર માને તો તેને આગમજ્ઞાન નથી. આગમ દરેક વસ્તુને, નવે તત્ત્વને,
સ્વભાવ વિભાવને જેમ છે તેમ અસ્તિ નાસ્તિથી સિદ્ધ બતાવે છે. જેને એવું વિભાગ જ્ઞાન નથી તે ગમે
તેવો ત્યાગિ મુનિ હો તોપણ તે કોઈને સંયમ જ પ્રથમ તો સિદ્ધ થતો નથી. કારણ કે સ્વ–પરના
વિભાગનો અભાવ છે. હિત અહિત કઈ રીતે છે તથા કારણ કાર્યની સ્વતંત્રતા; જે અસ્તિ નાસ્તિના
જ્ઞાનથી સિદ્ધ છે તેની તેને ખબર નથી.
એક માને છે, કોઈને સ્વતંત્ર માનતો નથી. દ્રવ્ય, ગુણ, પર્યાય સહુના સ્વથી સત્ છે, પરથી અસત્ છે–
એવું પદાર્થનું સ્વરૂપ ત્રણે કાળ છે; તે ન માને તે જેમ અન્યમતિ ઈશ્વર આદિને નિમિત્ત કર્ત્તા માને છે
તેમ જૈન સાધુ નામ ધરાવીને, શરીર આદિના કામ મારા કારણે થાય છે, શરીરથી તપ, ત્યાગ સંયમ
રૂપી આત્માનો ધર્મ થાય છે ને! શરીરથી દયા પળાય છે ને! એમ પરમાં અને પરથી પોતાનું કાર્ય માને
છે તેથી તેને સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન નથી. પરમાં અને પર સાથે કર્ત્તાપણાનો સંબંધ માનનારને વિવેકજ્ઞાન
નથી તેથી પરથી લાભ નુકશાન માને જ છે.
ભિન્ન જ માને છે.
ભાવ મલિન ભાવ છે, આસ્રવ તત્ત્વ છે; તેથી પ્રથમથી જ જ્ઞાની તેને અહિતકર અને હેય માને છે.
અજ્ઞાની તેને ભલા માને છે, કરવા યોગ્ય માને છે તેથી પોતાની સાથે એક કરે છે. શરીરની ક્રિયા અને
રાગની ક્રિયાથી આત્માને લાભ માને છે, તેને હું ગ્રહી શકું છું, છોડી શકું છું એમ તે માને છે, તેથી તેણે
જીવ અજીવ બેઉ તત્ત્વો જુદા જ છે એમ ભાવભાસનપણે માન્યું નથી.
આત્મા એક જ માને છે. જીવના આધારે શરીર નથી, શરીરના કારણે દુઃખ નથી, પણ શરીર પ્રત્યે મમતા
છે તે જ દુઃખ છે અને જેટલા પ્રમાણમાં મમતા છે તેટલા પ્રમાણમાં દુઃખ થાય છે, “શરીરે સુખી તો
PDF/HTML Page 14 of 31
single page version
ઉત્તર :– નિમિત્ત નૈમિત્તિક સંબંધનું જ્ઞાન કરાવવા માટે એ કથન છે. કાર્ય વિના નિમિત્ત કોનું?
સ્વભાવ–વિભાવ અને સ્વ–પર નું વિભાગ જ્ઞાન નથી તેથી અજ્ઞાની જીવ કાય અને કષાયરૂપે
PDF/HTML Page 15 of 31
single page version
પાળતો હોય, ક્રોધ ન કરે, શુદ્ધ એટલે અતિચારના દોષ ન લાગે એવા બ્રહ્મચર્યાદિ વ્રત પાળે છતાં
રાગથી લાભ માને છે, તેને આત્મામાં જરાય સંયતપણું નથી, અને તેને મોક્ષમાર્ગમાં ગણ્યો નથી. જેના
ફળમાં નવમી ગ્રૈવેયક જાય એવા શુભ રાગને (વ્યવહારને) પાળે છતાં ઊંડે ઊંડે તેનાથી લાભ માને છે
તેથી તેને પણ વિષયોની અભિલાષા વિદ્યમાન છે. નિર્મળ વિજ્ઞાનઘન દ્રવ્ય સ્વભાવના આશ્રયથી જ
લાભ છે એમ ન માનતાં મંદકષાય–શુભરાગથી લાભ માન્યો તેને રાગની ભાવના છે. મંદરાગથી થોડો
તો લાભ થાય ને? તેને કહે છે કે તારી દ્રષ્ટિ અને ધ્યેય રાગાદિ આસ્રવ તત્ત્વ છે, જે બંધનું કારણ છે.
જે ભાવથી નવું બંધન થાય તે ભાવે કોઈને, કોઈ કાળે, કોઈ પ્રકારે ધર્મ ન થાય એવું અનેકાન્ત
વીતરાગના માર્ગમાં છે – એમ આગમમાં ફરમાવ્યું છે. આત્મહિત માટે આ વાતનો નિર્ધાર કરે તો જ
સ્વ સન્મુખ થવાની, નિર્મળ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન અને અનુભવ કરવાની તાકાત આત્મામાં પ્રગટ થઈ શકે છે.
પ્રથમથી જ સત્યનો સ્વિકાર કરવાની વાત છે.
અમીરાત, ગંભીરતા, પીઠપણું, સંસ્કારીતા, સૌમ્યતા આદિ ગુણો જે તેમણે પોતાના
જીવનમાં ઉતાર્યા હતા તેની પ્રશંસા કરી તેમણે શ્રદ્ધાંજલિ આપવામાં આવી હતી અને
ત્યારબાદ એક શોક પ્રસ્તાવ પસાર કરવામાં આવ્યો હતો.
પૂ. બહેનશ્રી બહેન, શ્રી ભક્તિબા, દિ. જૈન મંદિરનો આખો્ર સંઘ, આગેવાન નાગરિકો,
શ્રી નારણદાસભાઈ ગાંધી વગેરેએ હાજરી આપી હતી.
અમીર માણસ તરીકે સંબોધ્યા હતા અને તેમના આદર્શ જીવનનું સ્મરણ કરાવ્યું હતું.
ઉપદેશ પચાવીને જે પ્રશંસનીય ઉમદા જીવન જીવી બતાવ્યું તેના વર્ણન ઉપરાંત તેમનું
નામ નાથાલાલ હોવા છતાં તેમણે જે મહાન કાર્યો કરી બતાવ્યાં તેની પ્રશંસા કરી હતી.
જે ગુણો તેમનામાં હતા તે પોતાના જીવનમાં ઉતારવા એ જ તેમનું સાચું સ્મરણ છે,
એમ કહી તેમને શ્રદ્ધાંજલિ અર્પી હતી.
વર્ણન કર્યું હતું અને તેમનામાં રહેલી ગૃહસ્થોચિત મહાનતાની પ્રશંસા કરી હતી,
ત્યારબાદ એક શોક પ્રસ્તાવ કરવામાં આવ્યો હતો.
PDF/HTML Page 16 of 31
single page version
આગમ જ્ઞાન, તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાન, સંયમભાવ એક સાથે હોવા છતાં નિર્વિકલ્પ વીતરાગી જ્ઞાન થયા
સંયતપણું હોવા છતાં પણ તેટલો માત્ર શુભરાગ મોક્ષના કાર્ય માટે અકિંચિત્કર છે, મોક્ષમાર્ગ નથી.
જ્યાં અધૂરી દશા=છઠ્ઠા ગુણસ્થાનને યોગ્ય વીતરાગતા મોક્ષનું સાધન ન કહ્યું તો એકલા શુભરાગરૂપ
વ્યવહાર રત્નત્રય તો મોક્ષનું સાધન (કારણ) કેમ થાય? કેમકે તે બંધનું કારણ છે. શરીરની ક્રિયા તો
મોક્ષનું કારણ નથી પણ શુભરાગ પણ મોક્ષનું કારણ નથી જ. નિયમસાર ગાથા ર ની ટીકામાં સ્પષ્ટ
કહ્યું છે કે મોક્ષમાર્ગ પરમ નિરપેક્ષ જ હોય છે, એટલે (સ્વથી સાપેક્ષપણે પોતાના શુદ્ધાત્માના આશ્રયે
જ હોય છે, અને પરથી નિરપેક્ષ જ હોય છે) એમ સમજવું. વળી મોક્ષમાર્ગપ્રકાશકમા કહ્યું છે કે
“મોક્ષમાર્ગ તો બે નથી, પણ મોક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ બે પ્રકારથી છે. જ્યાં સાચા મોક્ષમાર્ગને મોક્ષમાર્ગ
નિરૂપણ કર્યો છે તે નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ છે તથા જ્યાં જે મોક્ષમાર્ગ નથી પરંતુ મોક્ષમાર્ગનું નિમિત્ત છે વા
સ્રહચારી છે, તેને ઉપચારથી મોક્ષમાર્ગ કહીએ” વાસ્તવમાં તો એક વીતરાગભાવ જ મોક્ષમાર્ગ ઠર્યો;
અહીં તો સાતમા ગુણસ્થાનથી મોક્ષમાર્ગ કહ્યો છે અને છઠ્ઠા ગુણસ્થાનના રાગને પણ મોાક્ષમાર્ગમાં
બાધક જ છે એમ બતાવે છે.
આમળાનું ફળ સ્પષ્ટ જણાય તેમ) જાણે, શ્રુતજ્ઞાની ભૂત, વર્તમાન અને ભાવીને સ્વઉચિત જ્ઞાનના
વિકાસ દ્વારા જાણે છે.
પોતાના આત્માને જાણે છે, શ્રદ્ધે છે અને સંયમિત રાખે છે તે
PDF/HTML Page 17 of 31
single page version
ચારિત્ર મોહરૂપી મળમાં જોડાણ વડે લિપ્ત હોવાને લીધે જરા ચંચળતારૂપ, સંજ્વલન કષાયમાં
લિપ્તપણાના કારણે શરીરાદિ પ્રત્યેની મૂર્છા દ્વારા મલીનતા રહેવાથી નિર્મળ નિર્વિકારી શુદ્ધ ઉપયોગમાં
પરિણત કરીને ૭મા ગુણસ્થાનને યોગ્ય જ્ઞાનાત્મક આત્માને અનુભવતો નથી તો તે પુરુષ માત્ર તેટલા
(જરાક) મોહમળ કલંકરૂપ જે ખીલી તેની સાથે બંધાયેલાં કર્મોથી નહિ છૂટતો થકો સિદ્ધ (મુક્ત) થતો
નથી. આથી ૭મા ગુણસ્થાનના નિર્વિકલ્પ શુદ્ધોપયોગી આત્મજ્ઞાનથી શૂન્ય આગમજ્ઞાન–તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાન
સંયતત્ત્વનું યુગપદ્પણું પણ અકિંચિત્કર જ છે. આમાં નિમિત્ત અને શુભરાગ કથંચિત્ મોક્ષમાર્ગ ક્્યાં
રહ્યો?
શ્રુતજ્ઞાન સમાન છે, તેત્ર વાત ગૌણકારીને રાગનો અંશ સર્વથા બાધક જ છે એ બતાવવું છે. વારંવાર
છઠ્ઠા ગુણસ્થાને આવનાર સંયમી મુનિ છે. સ્વાશ્રયના બળથી ત્રણ કષાયનો અભાવ કર્યો છે, ૭મા
ગુણસ્થાને નિર્વકલ્પ ઉપયોગરૂપ આત્માજ્ઞાનમાં વારંવાર આવે છે પણ છઠ્ઠા ગુણસ્થાનના કાળે તેને
કાર્યક્ષયનું કારણ એવો સાક્ષાત્ મોક્ષનો ઉપાય નથી તેથી તે પુરુષને મંદ પ્રયત્નરૂપ નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્ર ત્રણે હોવા છતાં જરા મોહવશ ર૮ મૂળ ગુણ–વ્યવહાર રત્નત્રય અને શરીરાદિ પ્રત્યે અલ્પ
રાગરૂપ અસ્થિરતા રહે છે, રાગમાં એકતા બુદ્ધિ નથી, રાગ કરવા જેવો માનતા નથી તોપણ છઠ્ઠા
ગુણસ્થાનને યોગ્ય રાગ–વિકલ્પ હોવાથી એટલી માત્ર મલીન દશામાં રહેવાથી નિરૂપરાગ જ્ઞાનાનંદ
ઉપયોગમાં પોતાને પરિણત કરીને એકલા અખંડ જ્ઞાનાત્મક આત્માને અનુભવતો નથી, અર્થાત્ ૭મા
ગુણસ્થાનને યોગ્ય નિર્વિકલ્પ શુદ્ધતાને ગ્રહણ કરી અખંડ આનંદ ધારામાં નિશ્ચલ રહેતો નથી તો તે
પુરુષ માત્ર તેટલા (જરાક) મોહમળરૂપ જે ખીલી તેની સાથે બંધાયેલાં કર્મોથી નહિ છૂટતો થકો, સિદ્ધ
પરમાત્મપદ પ્રાપ્ત થતો નથી.
શુભરાગ પણ મોક્ષમાર્ગ અને અથંચિત્ વીતરાગભાવ મોક્ષમાર્ગ એમ સંશયવાદ, ફુદડીવાદ ખીચડીવાદ
વીતરાગ માર્ગમાં નથી– એમ નિર્ધાર કર્યા પછી મોક્ષમાર્ગમાં પૂર્ણ વીતરાગતા ન હોય ત્યાં
ભૂમિકાનુસાર કેવો રાગ નિમિત્તપણે હોય તે બતાવવા અને તેનો આશ્રય છોડાવવા (નિશ્ચય ભૂતાર્થનો
આશ્રય કરાવવા) શુભ વ્યવહારને ઉપચારથી–અસદ્ભૂત વ્યવહારનયથી મોક્ષમાર્ગ કહેવામાં આવે છે.
જ્ઞાની તો ભૂતાર્થના આશ્રયે સઘળોય વ્યવહાર હેય જાણે છે. ‘હંત’ કહી તેનો ખેદ બતાવ્યો છે, છતાં તે
હોય છે– એમ જાણવું તે વ્યવહારજ્ઞાનનું પ્રયોજન છે.
PDF/HTML Page 18 of 31
single page version
છે. સંતોએ કાંઈ ગુપ્ત રાખ્યું નહીં, સ્પષ્ટ વાત કરી છે.
નથી. નગ્નદશા શરીરની થઈ તેથી આત્માને લાભ છે એમ નથી.
આડખીલી સમાન બાધક જ છે એમ પ્રથમથી જ મોક્ષમાર્ગનું નિરાલંબી સ્વરૂપ જાણવું જોઈએ.
છે અને તેટલા અંશે ચૈતન્યની જાગ્રતિ રોકાય જ છે માટે તે અશુદ્ધ ઉપયોગ છે, શુદ્ધોપયોગ નથી. માટે
જ્ઞાનીના શુભ ઉપયોગને મોક્ષ માટે અકિંચિત્કર આચાર્યદેવ કહે છે.
રહે છે તે સંવરનિર્જરાનું કારણ છે તો એમ નથી જ. કોઈ પણ પ્રકારનો રાગ હો, સર્વરાગાદિ વિભાવથી
નિરપેક્ષ, અખંડ સ્વભાવમાં ઢળવું તે મોક્ષ માર્ગ છે. તે મોક્ષ માર્ગને વર્તમાન વર્તતી શુદ્ધ પર્યાયનો
આશ્રય નથી પણ અખંડાનંદ શુદ્ધાત્મદ્રવ્યનો જ આશ્રય છે.
બાકી લક્ષણ દ્રષ્ટિથી તો જ્ઞાનીને પણ કોઈપણ રાગનું બંધનું જ કારણ છે. મુનિદશાને યોગ્ય શુભરાગ–
મંદકષાય, વ્યવહાર રત્નત્રય હોય છે તે પણ આસ્રવતત્ત્વ હોવાથી બંધનું કારણ છે નિર્જરાનું કારણ નથી
એ અનેકાન્ત સિદ્ધાંત પ્રથમથી જ માનવો જોઈએ. પછીય ભૂમિકાનુસાર શુભ રાગરૂપ નિમિત્ત–જે હોય છે
તેનું–જ્ઞાન કરાવવા ઉપચારથી તેને નિર્જરાનું કારણ કહેવું તે વ્યવહાર છે. પણ તત્ત્વદ્રષ્ટિથી તેમ નથી.
મુનિ હતા. જાણે છે કે આ કાળે સાક્ષાત્ મોક્ષની યોગ્યતા નથી; છતાં જેવી વસ્તુસ્થિતિ મોક્ષમાર્ગ માટે
છે તે સ્પષ્ટ બતાવી દીધી છે. મુનિને વારંવાર (હરેક અંતમુર્હૂત બાદ) છઠું ગુણસ્થાન આવે છે પણ
તેટલા માત્ર રાગનો પણ નકાર વતે છે. શાસ્ત્રનો રાગ આવે છે છતાં તેને પણ તોડીને નિર્વિકલ્પ
શુદ્ધોપયોગમાં સ્થિર
PDF/HTML Page 19 of 31
single page version
શુભ વ્યવહાર છે તે મોક્ષની રચના માટે અયોગ્ય છે, તે જીવ તેટલા અંશે શરીરાદિ પ્રત્યેની મૂર્છા વડે
અનુભવતો નથી તો તે પુરુષ માત્ર તેટલા (જરાક) મોહમળ કલંકરૂપ જે ખીલી તેની સાથે બંધાયેલાં
આગમજ્ઞાન–તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાન – સંયતત્ત્વનું એક સાથે હોવાપણું પણ અકિંચિત્કર જ છે. શુભરાગ કથંચિત્
ગાથા–૨૪૦
પાંચ સમિત યુક્ત, પાંચ ઈન્દ્રિયના સંવરવાળો, ત્રણ ગુપ્તિ સહિત, જિતકષાય અને દર્શન
પોતાના દ્રવ્યપણે છે, અન્ય દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવપણે નથી, અન્યના આધારે પણ નથી. દ્રવ્ય દ્રવ્યરૂપે
ગુણથી નથી. એક સમયસ્થિત પર્યાય સત્ અનિત્ય નથી. એક સમયસ્થિત પર્યાય સત્ અનિત્ય જ છે,
આશ્રયે નથી– એમ પ્રત્યેક દ્રવ્યમાં સ્વતંત્ર સત્પણાથી અસ્તિ નાસ્તિપણું છે, તે પર સત્તાથી નિરપેક્ષતા
આત્માને શ્રદ્ધતો, અનુભવતો થકો અને આત્મામાં જ નિત્ય નિશ્ચલ વૃત્તિને ઈચ્છતો, સંયમના
(નિમિત્તના આરોપની યોગ્યતારૂપ શરીર ક્્યારે કહેવાયું કે પોતે વીતરાગ ચારિત્રરૂપ થયો ત્યારે)
છે, (મન પામે વિશ્રામ) એવો થઈને ચિદ્વૃત્તિને પર દ્રવ્યમાં ભમવું અટકી જતાં, કષાય સાથે જ્ઞાનને
જણાવા છતાં, લક્ષણભેદે પરસ્પર ભેદ જાણતો હોવાથી, ઉત્પન્ન થવા પહેલાં ટાળી નાખે છે, સ્વભાવમાં
૧. અંશે મલિનતામાં ભાવ આસ્રવ અને ભાવ બંધ.
ર. અંશે નિર્મળતામાં ભાવસંવર–ભાવનિર્જરા.
PDF/HTML Page 20 of 31
single page version
આ રીતે ભાવરૂપ એક સમયની એક પર્યાયમાં ચાર ભેદ છે.
દ્રવ્ય સ્વભાવના આશ્રયે જેટલી નિર્મળતા થઈ તે સંવર નિર્જરા અને મોક્ષમાર્ગ છે; અને તે જ
બળથી સર્વ રાગાદિને કુશળ મલ્લની માફક અત્યંત મર્દન કરી કરીને એક સાથે મારી નાખે છે.
એકાગ્ર થતાં રાગાંશ નાશ થાય છે– ઉત્પન્ન થતા નથી.
નાશ કરે છે એમ ઉગ્ર પુરુષાર્થ બતાવવા કહ્યું છે.
શોભે છે.