PDF/HTML Page 1 of 83
single page version
PDF/HTML Page 3 of 83
single page version
જયજયકાર ગજાવી આજે... મંગલનાદે વધાવે રે... કહાનના એ જન્મને...
હીરકજયંતિ આનંદે સૌ મુંબઈ નગરે મનાવે,
‘હિન્દુસ્તાનના હીરા’ને સૌ મોતી–હીરલે વધાવે રે...
અનેક જ્યોતિ ઝગમગ દીપકમાલા ઝબકે રે...
ઉમંગભર્યા ભક્તોનાં હૈયાં ગુરુદેવ–અભિનંદે રે...
ચિરંજીવો ચિરંજીવો, ચિરંજીવો ગુરુદેવા રે...
જય જય હોજો, જય જય હોજો, જય જય તારીજગમાં રે... કહાનના...
PDF/HTML Page 4 of 83
single page version
આદર્શરૂપ છે. આત્માની સાધના એ જગતનું
સર્વોત્કૃષ્ટ અભિનંદનીય કાર્ય છે, એ કાર્યની અમને
પ્રેરણા આપીને આપ પણ અભિનંદનીય બન્યા
છો..... આપશ્રીની ૭પમી જન્મ જયંતીના
‘અમૃત મહોત્સવ’ પ્રસંગે ભારતના ભક્તોની
સાથે આ ‘આત્મધર્મ’ પણ આપને અભિનંદે છે.
PDF/HTML Page 5 of 83
single page version
દેખાડે છે સંત, – એ છે હીરો હીન્દુસ્તાનનો...
જિન માર્ગનો પ્રકાશક છે, એ હીરલો હીન્દુસ્તાનનો...
જ્યાં સીમંધર –સંસ્કાર છે, જ્યાં વીર પ્રભુની હાક છે.
જ્યાં કુંદપ્રભુના તેજ છે, એ હીરલો હીન્દુસ્તાનનો...
‘સપ્ત’ તત્ત્વનો જાણ છે, ‘પંચ’ પરમેષ્ઠીનો દાસ છે,
જગતથી ઉદાસ છે, એ હીરલો હિન્દુસ્તાનનો...
જેના આતમતેજ અપાર છે, કોહીનૂર ઝંખવાય છે,
મોહ અંધારા ભાગે છે, આ હીરલો હિન્દુસ્તાનનો...
શ્રુતના દરિયા મથી મથી, જે સમ્યક્ રત્નો કાઢે છે,
અમૃત પાન કરાવે છે, આ હીરલો હિન્દુસ્તાનનો...
હીરક ઉત્સવ શોભતો, ત્યાં વાગે મંગલ નોબતો
મુમુક્ષુ હૈડે દીપતો, આ હીરલો હિન્દુસ્તાનનો...
શ્રદ્ધાનાં જ્યાં નૂર છે, શ્રુતતરંગ ભરપૂર છે,
‘હીરો’ કહે જયવંત છે, આ હીરલો હિન્દુસ્તાનનો...
PDF/HTML Page 6 of 83
single page version
જેનાથી જીવોને શાંતિ પ્રાપ્ત થઇ શકે એવી મહાન
ક્રાંતિ અધ્યાત્મજ્ઞાન વડે જ થઈ શકે. રાષ્ટ્રપતિ કે મહા
અમાત્ય જેવું મોટું પદ પામવા છતાં જે જીવો શાંતિ
નથી પામી શકતા, ને શાંતિ અધ્યાત્મજ્ઞાન વડે સહજ
માત્રમાં જીવ પામી શકે છે. એવા અધ્યાત્મજ્ઞાન વડે
પૂ. શ્રી કાનજીસ્વામી આજે ભારતનું નવસર્જન કરી
રહ્યા છે. હીરક જયંતી પ્રસંગે આપણે તેમને પરમ
ભક્તિથી અભિનંદીએ....અને જ્ઞાનપ્રકાશ વડે
આપણા જીવનનું તેઓ નવસર્જન કરે–એમ પ્રાર્થના
કરીએ છીએ.....
PDF/HTML Page 7 of 83
single page version
ઊઠી....હજારો જીવોનાં ટોળાં હર્ષોલ્લાસથી આઝાદ મેદાન
સોનાના શિખરવાળું મંદિર!...વાહ! એ તો છે
મહાવીરનગરનું પ્રવેશદ્વાર. શી એની શોભા! ને કેવો
સવારમાં ગુરુદેવ પધાર્યા, સીમંધરનાથના દર્શન કર્યાં ને
મુંબઈનગરીની જનતાએ હર્ષભર્યું ભવ્ય સ્વાગત કર્યું. કેવું
બાદ ગુરુદેવે આઠ હજારની માનવમેદની વચ્ચે ચૈતન્યની
સુંદરતા દર્શાવનારું સુંદર પ્રવચન કર્યું. બપોરે ધોમધખતા
સાંભળવા ઉપડયા. શું સાંભળ્યું એમણે પ્રવચનમાં?
પ્રવચનમાં એમણે સમયસારના કર્તા–કર્મ અધિકારની
સાંભળી...તે અહીં આપી છે.
સમયસાર નાટક પણ કહે છે, એટલે, જેમ નાટકમાં રાજાનું જીવનચરિત્ર ત્રણ કલાકમાં
દેખાડયું છે, તેમ અહીં અનાદિઅનંત આત્માના સંસાર તથા મોક્ષના સ્વાંગ શું છે તે
વાત આચાર્યદેવે સમજાવેલ છે.
PDF/HTML Page 8 of 83
single page version
અત્યંત જુદાઈ છે.
કરે તો જડદેહ સાથે તે એકમેક થઈ જાય. અરે, આવો અવતાર પામીને જીવ ક્ષણેક્ષણે
ભાવમરણે મરે છે, ચારે ગતિમાં સૌથી દુર્લભ એવો આ મનુષ્યઅવતાર પામ્યો, તેમાં
પણ સત્સમાગમે જો આત્માની ઓળખાણ ન કરી તો તારા ભાવમરણનો અંત
આવવાનો નથી. સંતની પહેલી શિક્ષા છે કે તારા દોષે તને બંધન છે; પરને પોતાનું માને
છે ને પોતાના સ્વરૂપને ભૂલે છે–એવો જીવનો દોષ તે સંસારનું કારણ છે. ભાઈ, તારું
કાર્ય અસ્તિત્વમાં હોય, તારા અસ્તિત્વથી બહાર તારું કાર્ય ન હોય. આમ છતાં ‘મારું
કાર્ય પરમાં, પરના કાર્યનો હું કર્તા–’ એવો જે પર સાથેના કર્તાકર્મનો અભિપ્રાય તે તો
દૂર કર્યો છે ને જ્ઞાન તથા રાગ વચ્ચે કર્તાકર્મની માન્યતા પણ વિભાવબુદ્ધિ છે; તેને પણ
છોડીને જે જ્ઞાનમય થયા એવા સિદ્ધભગવંતોને નમસ્કાર કર્યા છે.
ચિદાનંદ તત્ત્વ છે તેને તું જાણ જેમ કસ્તુરિયા મૃગલાની ડૂંટીમાં જ સુંગધી કસ્તુરી છે
પણ તે બહારમાં ઢુંઢે છે...મારામાં આવી મજાની સુગંધ કેમ હોય! એમ તેને વિશ્વાસ
આવતો નથી. તેમ અજ્ઞાનીને અંદરના નિર્વિકલ્પ ચિદાનંદ સ્વભાવની પ્રતીત બેસતી
નથી, ને બહારમાં–વિકારમાં તે પોતાની મહત્તા ઢુંઢે છે. બાપુ! તારો આનંદ તારી પાસે
છે, ક્યાંય બીજે તારો આનંદ નથી. આનંદ તો તારા જ્ઞાનની કળામાં છે.
જ્ઞાની મગન વિષય સુખ માંહી, યહ વિપરીત સંભવે નાંહી
વિષયોમાં સુખ પણ માને–એમ કદી બનતું નથી.
PDF/HTML Page 9 of 83
single page version
ભાવોને જ ભોગવ્યા. જેમ આત્માના ગુણો આત્માથી બહાર નથી રહેતા, તેમ આત્માના
દોષ પણ આત્માથી બહાર નથી રહેતા. એટલે તે દોષ ટાળવાનો ને ગુણ પ્રગટ કરવાનો
ઉપાય પણ આત્મામાં જ છે; બહારમાં કોઈ ઉપાય નથી. એટલે કે બહારના પદાર્થોની
સાથે કર્તા કર્મપણાની બુદ્ધિ તો પહેલે ધડાકે છૂટી જવી જોઇએે.
બંધનથી બંધાયેલા નાના વાછરડાને પણ જ્યાં સવારમાં પાણી પાવા છોડે ત્યાં
છૂટકારાના અવસરે તે આનંદથી નાચી ઊઠે છે. શાસ્ત્રકારો કહે છે કે અરે જીવ!
અનંતકાળથી તું બંધાયેલો, તેમાંથી તારા છૂટકારાની ને અપૂર્વ આનંદની પ્રાપ્તિની
વાત અમે તને સંભળાવીએ છીએ, ત્યાં તને એમ થાય કે આહા! છૂટકારાનો અવસર
આવ્યો. ભવબંધનથી છૂટવાનો ને ચૈતન્યના આનંદની પ્રાપ્તિનો ઉપાય સંતોએ
બતાવ્યો.–આમ જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મા પ્રત્યે પ્રેમ ઉલ્લસી જાય, ત્યાં અલ્પકાળે મુક્તિ
થયા વિના રહે નહિ.
વાતનું રુચિથી શ્રવણ કરવું તે પણ માંગળિક છે, તે સુંદર છે. કુંદકુંદસ્વામી સમયસારની
ત્રીજી ગાથામાં કહે છે કે–
PDF/HTML Page 10 of 83
single page version
સમયસારમાં આત્માની અલૌકિક વાત સંભળાવતા કહે છે કે અહો, આત્મા
પોતાના સ્વભાવને પામે એવી વાત જગતમાં દુર્લભ છે. અશુદ્ધતાની ને રાગદ્વેષ
પોષનારી વાત જીવોએ અનંતવાર સાંભળી છે, ને એવા ભાવો અનંતકાળ સેવ્યા
કદી અનુભવી નથી, તેથી તે દુર્લભ છે, ને તે જ જીવની પરમ હિતકર છે, તે જ
સુંદર છે, તે જ મંગળ છે. આવો અવસર પામીને આત્માના સ્વભાવના સમ્યક્
નહિ આવે. ધર્મને સાધવા નીકળ્યો તેમાં વચ્ચે ભંગ પડવાનો નથી; ચૈતન્યની
અભંગ પ્રીતિથી જાગ્યો તે હવે ભંગ પડયા વગર કેવળજ્ઞાન લેશું. આના જેવું
શુદ્ધાત્માને શ્રદ્ધામાં લઇને મનમંદિરમાં સ્થાપ્યો, હવે એથી વિરુદ્ધ બીજા કોઇ
ભાવનો મારા મનમંદિરમાં પ્રવેશ થવા ન દઊં એ અમારા કૂળની ટેક છે. હે પ્રભો!
પાડીએ એમાં આપની સાક્ષી છે. આત્માના આવા શ્રદ્ધા–જ્ઞાનના ભાવ પ્રગટ કરવા
તે અપૂર્વ સુંદર માંગળિક છે.–એ રીતે મુંબઈનગરીમાં માંગળિક કર્યું.
PDF/HTML Page 11 of 83
single page version
શ્રી કાનજીસ્વામીએ જે અધ્યાત્મસન્દેશ સંભળાવ્યો
તેનો થોડોક નમૂનો અધ્યાત્મપ્રેમી વાંચકો માટે અહીં
રજુ કરવામાં આવ્યો છે.
પોતામાં શું કાર્ય કરે છે? તે અહીં ઓળખાવે છે. અંદરમાં જે જ્ઞાનથી વિરુદ્ધ રાગની કે
દ્વેષની લાગણીઓ થાય છે તે વિકારી લાગણીઓને જ નિજસ્વરૂપ સમજીને અજ્ઞાની
તેનો કર્તા થાય છે. આ અજ્ઞાનીનું કાર્ય છે ને તે જ અધર્મ છે, તે જ દુઃખ અને સંસાર
છે. જ્ઞાની તો રાગની લાગણીથી પાર નિજસ્વરૂપને જાણતો થકો તે પોતાના
જ્ઞાનભાવનો જ કર્તા થાય છે, આવો તેનો વીતરાગ જ્ઞાનભાવ તે જ ધર્મ છે, તે જ
જ્ઞાનીનું કાર્ય છે.
ઇચ્છા પ્રમાણે જગત ચાલવાનું છે? આ દેહ અનંતા પરમાણુ ભેગા થઇને બનેલો છે,
તે અનંતા રજકણે પણ કાંઇ તારી ઇચ્છા પ્રમાણે પરિણમવાના નથી. અરે, બહારનાં
કામ તો દૂર રહ્યા, અંદરના ભાવમાં થતી જે રાગની લાગણી, તેનાથી પણ પાર
વીતરાગનો માર્ગ છે. ભાઈ વીતરાગના માર્ગ અલૌકિક છે. જે માર્ગે સિંહ સંચર્યા તે
માર્ગે હરણીયાં નહિ સંચરે...તે માર્ગના લીલા ઘાસ ઊભા ઊભા સુકાઇ જશે પણ
ડરપોક હરણીયાં તે માર્ગે નહિ જાય....તેમ ધર્મના કેસરી સિંહ એવા જે તીર્થંકર
ભગવંતો તેમનો વીતરાગ માર્ગ અલૌકિક છે....રાગથી ધર્મ થાયને દેહની ક્રિયાનો હું
કર્તા–એવી બુદ્ધિવાળા જીવો વીરના વીતરાગમાર્ગમાં નહિ
PDF/HTML Page 12 of 83
single page version
આવી શકે, વીતરાગી પુરુષાર્થના પડકાર કરતો મુમુક્ષુ જાગ્યો તે રાગમાં અટકે નહિ,
શ્રદ્ધાનો વીતરાગ ભાવ સમકિતીને પણ પ્રગટયો છે. અને સ્વર્ગના ઇન્દ્રો પણ
આત્માની આવી ધર્મ કથા સાંભળવા માટે મધ્ય લોકમાં ભગવાનની સભામાં આવે
છે, ને અંતરમાં જે તેને લક્ષગત કરે તેનું તો કોઈ અપૂર્વ કલ્યાણ થાય છે.
PDF/HTML Page 13 of 83
single page version
બહાર કાઢવા માટે આ દાન અધિકાર વર્ણવ્યો છે. પણ તે કોને રુચશે? જેને
આત્માની દરકાર હશે તેવા કોમળ હૃદયવાળા ભવ્યજીવોને તો આ સાંભળતા
ઉલ્લાસ આવશે–પણ જેઓ લક્ષ્મી વગેરેના તીવ્ર લોલૂપી હશે તેવા જીવોને આ
ઉપદેશ નહિ રુચે. ભ્રમર ગૂંજારવ કરતો જ્યારે ફૂલ પર બેસે ત્યારે, જે કમળનું ફૂલ
હોય તે ફડાક ખીલી ઊઠે, પણ જે પથ્થરનું ફૂલ હોય તે ખીલે નહિ. તેમ આ
અધ્યાત્મરસના ગૂંજારવથી ભરેલા દાનઅધિકાર સાંભળતાં જે કમળ જેવા કૂણાં
હૃદયવાળા ભવ્યાત્મા હશે તેનું હૃદયકમળ તો હર્ષથી ખીલી ઊઠશે, પણ જે પથ્થર
જેવા કઠણ કાળજાવાળા હશે તેને આ તત્ત્વથી ભરેલા દાનના ઉપદેશની કાંઇ અસર
નહિ થાય, એવી જ રીતે, ‘દરેક આત્મા પરિપૂર્ણ છે, વિકારરહિત સ્વભાવે છે,
પોતાના સ્વાધીન સ્વભાવના અવલંબનથી દરેક જીવ પરમાત્મા થઇ શકે છે.’ આમ
પોતાના સ્વભાવનું માહાત્મ્ય સંતોના શ્રીમુખેથી સાંભળીને ભવ્યજીવોનું અંતર તો
નાચી ઊઠે છે, ને તેનું ચૈતન્યકમળ ખીલી જાય છે.
PDF/HTML Page 16 of 83
single page version
જન્મોત્સવનો સાક્ષાત્કાર કરાવ્યો...વીરપ્રભુના જીવનનું
સંભળાવ્યો.
સંભળાવતા, એવી એ પ્રવચનની ધારા અદ્ભુત હતી...તે
સાંભળતા ત્રણ ચાર હજાર શ્રોતાજનો વીરપ્રભુ પ્રત્યેની પરમ
વીરપ્રભુનો જન્મોત્સવ ગુજરાતના પાટનગરમાં ઉજવાયો હતો.
(સં. ૨૦૨૦) (પૂજન–ભક્તિ વગેરે કાર્યક્રમો પણ હતા.) તે
વધતાં આ ભવમાં તેઓ પરમાત્મા થયા.
PDF/HTML Page 17 of 83
single page version
ત્યાં બહુ દેવ–દેવી આવે રે...ચૈતર તેરસ અજવાળી...
જીવો ધર્મની તૈયારીવાળા થાય ત્યાં તીર્થંકર જેવા મહાત્ત્મા પણ પાકે. કાંઈ જગતના
ઉદ્ધાર ખાતર કોઈ પરમાત્મા નવો અવતાર ધારણ કરતા નથી, પણ પરમાત્મપદનો
સાધક કોઈ વિશિષ્ટ આત્મા ઉન્નતિક્રમમાં આગળ વધતો વધતો પોતે પરમાત્મા થાય છે,
ને તેના નિમિત્તે અનેક જીવો પણ ભવથી તરે છે.
સોંપતા પ્રાર્થના કરે છે કે હે માતા!
માતા જતન કરીને રાખજો...તમ પુત્ર અમ આધાર રે...
માતા! આપને પણ અમે નમસ્કાર કરીએ છીએ. ભગવાનની માતા પણ એકભવે મોક્ષ
પામનારી છે, ઇન્દ્ર–ઇન્દ્રાણી પણ એક ભવતારી છે, ત્યાંથી મનુષ્ય થઈને મોક્ષ જવાના
છે. એવા ઇન્દ્ર વગેરે પણ પરમ ભક્તિથી ભગવાનના જન્મનો મહોત્સવ કરે છે. એવા
ભગવાનનો જન્મદિવસ આજે છે.
ચડી, કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરી પરમાત્મા થયા, અરિહંત થયા...ને પછી સમજપણે, ઇચ્છા
વગર, જગતના ભવ્યજીવોના મહાન ભાગ્યે, ભગવાનની દિવ્યવાણી છૂટી,...તે સાંભળીને
ઘણા જીવો ધર્મ પામ્યા....
PDF/HTML Page 18 of 83
single page version
ઉત્પન્ન જ ન થાય ને વીતરાગભાવ રહે–તે જ વીરની અહિંસા છે, ને તે જ ધર્મ છે.
વીર એવો જે આત્મા, તે અંતરના પુરુષાર્થની વીરતા વડે વીરના વીતરાગમાર્ગે ચડે, તે
જ વીરનો માર્ગ છે, એવો..વીરનો માર્ગ અફરગામી છે...વીરના માર્ગે જે ચડયો તે
વીતરાગ થયે છૂટકો...
ભાગ્યો, ને જીતનગારા વાગ્યા...અહો, આવું વીરપણું તો આત્મામાં જ છે. કાયરને આ
વાત આકરી લાગે છે, ને બાહ્યદ્રષ્ટિની–પરાશ્રયની વાત સહેલી લાગે છે. પણ હે નાથ!
અમે તો આપની વાણીથી જાણ્યું કે વીરપણું તો આત્મામાં જ છે. જ્ઞાન–ચરિત્રની
શક્તિદ્વારા અંદરના આ ધ્રુવપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. અરે પ્રભુ! તારામાં રહેલી તારી
પ્રભુતાને તેં કદી જાણી નથી. અનંતી તારી શક્તિ, તેને પહિચાન્યા વગર, અનાદિ
ભરભાવોમાં ધર્મ માનીને તેં તારા આત્માની હિંસા કરી છે, તે અધર્મ છે. અને રાગથી
પાર ચૈતન્ય સ્વભાવ છે, તેને શુભાશુભથી પાર ઓળખવો ને રાગાદિ પરભાવોથી
ચૈતન્યપ્રાણને જરાપણ હણાવા ન દેવા–તે ખરી અહિંસા છે, એ જ વીરની અહિંસા છે...
એ જ વીરની હાક છે.
જ પોતે પોતાના સ્વભાવથી પરિપૂર્ણ છે, પણ “મારે અમુક પરવસ્તુ વગર ચાલે નહિ”
એમ પરાધીનદ્રષ્ટિથી માન્યું છે ને તેથી જ પરાશ્રયથી સંસારમાં રખડયો છે. ખરેખર તો
પરના વગર જ (એટલે કે પરના અભાવથી જ) પોતે પોતાથી ટકેલો છે. દરેક તત્ત્વ
પોતાની અસ્તિથી ને પરની નાસ્તિથી જ ટકેલું છે. પોતાનું અનંતપણું પોતામાં છે–
પ્રગટ અનુભવ આતમા... નિર્મળ કરો સપ્રેમ રે...
ચૈતન્યપ્રભુ...પ્રભુતા તમારી ચૈતન્યધામમાં...
PDF/HTML Page 19 of 83
single page version
અહા, એ વાણી સાંભળતાં વાઘના વકસ્વભાવ છૂટી ગયા...સર્પ અને નોળિયાના
વેર છૂટી ગયા. ઝેરી નાગના ઝેરી સ્વભાવ છૂટી ગયા...મોટા રાજકુમારો એ વાણી
ઝીલી આત્મજ્ઞાન પામ્યા...નિર્વિકલ્પ ચૈતન્યતત્ત્વ શું ચીજ છે–તેનો ઉપદેશ
ભગવાનની વાણીમાં આવ્યો. તેનો પ્રવાહ આજેય ચાલ્યો આવે છે. અંતરમાં
વિચાર–મનન કરે તો પોતાના પુરુષાર્થથી તેની પ્રાપ્તિ થાય છે. ને સ્વાશ્રયના
વીતરાગભાવરૂપ જે વીરમાર્ગ, તે વીરમાર્ગને સાધીને આત્મા પોતે પરમાત્મા થાય
છે.–આ છે મહાવીરનો સન્દેશ.
મહાવીર–માર્ગ પ્રકાશક સન્તોંકી જય...
रमणीयेषु सर्वेषु तदेकं पुरतः स्थितम्।। ४३।।
સંતોએ શું કાઢયું?–કે શ્રુતના દરિયામાં ડુબકી મારીને સંતોએ આ એક
પરમ ચૈતન્યરત્ન કાઢયું, સર્વે રમણીય પદાર્થોમાં છે ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા
PDF/HTML Page 20 of 83
single page version
શું કાર્ય કરવું રહી ગયું ક્ષણ ક્ષણ અરેરે આત્મનું?
કયા દોષ છોડયા આત્મથી કયા ગુણની પ્રાપ્તિ કરી?
કઈ ભાવી ઊજ્વળ ભાવના સમ્યક્ત્વ આદિક ભાવની?
કઈ કઈ ક્ષણે ચિંતન કર્યું નિજ આત્મના શુદ્ધ ગુણનું?
કઈ કઈ રીતે સેવન કર્યું મેં દેવ–ગુરુ–ધર્મનું?
રે? જીવન મોંઘું જાય મારું શીધ્ર સાધું ધર્મને,
ફરી ફરી છે દુર્લભ અરે! આ પામવો નરદેહને.
સમ્યક્ત્વ સાધું, જ્ઞાન સાધું, ચરણ સાધું આત્મામાં,
એ રત્નત્રયના ભાવથી કરું સફળતા આ જીવનમાં.
પરમાદ છોડીને હવે હું ભાવું છું નિજ આત્મને,
નિજ આત્મના ભાવન વડે કરું નાશ આ ભવચક્રને.