PDF/HTML Page 1 of 35
single page version
PDF/HTML Page 2 of 35
single page version
સ્મરણો જાગે છે....જાણે ફરીને એ નાથને નીહાળવા જઈએ
PDF/HTML Page 3 of 35
single page version
વિદ્યાનંદસ્વામીએ ૧૮ થી ૨૦ હજાર શ્લોક પ્રમાણ ટીકા કરી છે ત્યાર બાદ પણ
ઘણા ટીકા ગં્રથ રચાયા છે. આ ગ્રન્થમાં અસાધારણ શ્રમદ્વારા અનેક ટીકાનો સાર
સંગ્રહરૂપે છે. સર્વજ્ઞ વીતરાગ કથિત તત્ત્વાર્થોનું સમ્યગ્દર્શનાદિનું નિરુપણ સુગમ
અને સ્પષ્ટ શૈલીથી છે. સમ્યક્ અનેકાન્તએકાન્ત, નયાર્થ, પ્રમાણ અને નય
વિભાગ દ્વારા સુસંગત શાસ્ત્રાધાર સહિત પ્રશ્નોતર, લગભગ ૭પ પાના જેટલા
નવા શાસ્ત્રાધાર ઉમેરાયા છે જેમાં પ્રયોજનભૂત વિવેચન તથા વિસ્તારથી
પ્રસ્તાવના છે. શાસ્ત્ર મહત્વપૂર્ણ હોવાથી તત્ત્વ જિજ્ઞાસુઓએ વારંવાર વાંચવા
યોગ્ય છે.
સંક્ષેપમાં ખાસ પ્રયોજનભૂત તત્ત્વજ્ઞાનના પાયાની જાણકારી માટે આ પ્રવેશિકા છે.
જૈન–જૈનેતર સર્વ જિજ્ઞાસુઓમાં નિઃસંકોચ વહેંચવા યોગ્ય છે, ઈંગ્લીશ ભાષામાં
પણ છપાવવા યોગ્ય છે. જેમાં અત્યંત સ્પષ્ટ શૈલીથી મૂળભૂત જરુરી વાતોનું જ્ઞાન
કરાવવામાં આવ્યું છે.
PDF/HTML Page 4 of 35
single page version
સબ કામ જગત કે કિયા કરે, નહીં પ્યાર કિસીસે કરતે હૈ. ૧
વહ જલમેં કમલ કી ભાંતિ સદા ઘરવાસ બસાયે રહતે હૈ. ૨
સ્વર્ગ સંપદા પાકર કે ભી રુચિ હટાયે રહતે હૈ.... ૩
નહીં દુઃખમેં દુઃખી સુખમેં સુખી સમભાવ ધરાયે રહતૈ હૈ.... ૪
જિનવરનંદન કેલી સદા વહ નિજઆનંદ મેં કરતે હૈ.... પ
PDF/HTML Page 5 of 35
single page version
પુદ્ગલકર્મની ઉદયાદિ સર્વ અવસ્થાનું કર્તા તે પુદ્ગલકર્મ
જ સ્વયં છે. જીવના પાંચ ભાવો સંબંધી સુંદર વિવેચન
પ્રવચનમાં આવેલું; જે વિવિધ પ્રકારો જાણતાં જિજ્ઞાસુને
જ્ઞાનનો ઉલ્લાસ થાય છે. તે પાંચ ભાવોનો પરિચય
ઉપયોગી હોવાથી અહીં તે સંબંધી ૬૧ પ્રશ્નો આપવામાં
આવ્યા છે. આ અંકમાં માત્ર પ્રશ્નો જ આપીએ છીએ,
તેના ઉત્તર આવતા અંકમાં આપીશું; જેથી જિજ્ઞાસુ
પાઠકોને સ્વયં વિચારવાનો અવકાશ રહે.
(૨) ચોથાથી ચૌદમા ગુણસ્થાન સુધીમાં હોય તે કયો ભાવ?
(૩) ચોથાથી ૧૧ મા ગુણસ્થાન સુધીમાં હોય તે કયો ભાવ?
(૪) પહેલેથી ૧૪ મા ગુણસ્થાન સુધી હોય તે કયો ભાવ?
(પ) પહેલેથી બારમા ગુણસ્થાન સુધી હોય તે કયો ભાવ?
(૬) સંસારી અને સિદ્ધ બધાયમાં હોય–તે કયો ભાવ?
(૭) સિદ્ધમાં ન હોય–તે કયો ભાવ?
(૮) સંસારીમાં ન હોય–તે કયો ભાવ?
(૯) બધાય સંસારી જીવોમાં હોય–તે કયો ભાવ?
(૧૦) સંસારમાં સૌથી ઝાઝા જીવોને હોય તે કયો ભાવ?
(૧૧) સંસારમાં સૌથી ઓછા જીવને હોય તે કયો ભાવ?
(૧૨) બધાય છદ્મસ્થ જીવોને હોય–તે કયો ભાવ?
PDF/HTML Page 6 of 35
single page version
(૧૪) ધર્મની પહેલી શરૂઆત થાય ત્યારે કયા ભાવો હોય?
(૧પ) દેવગતિમાં કયા કયા ભાવો હોય શકે?
(૧૬) મનુષ્યગતિમાં કયા કયા ભાવો હોઇ શકે?
(૧૭) નરકગતિમાં કયા કયા ભાવો હોઇ શકે?
(૧૮) તિર્યંચગતિમાં કયા કયા ભાવો હોઇ શકે?
(૧૯) શ્રદ્ધાનો ક્ષાયકભાવ કયા ગુણસ્થાને હોય?
(૨૦) જ્ઞાનનો ક્ષાયકભાવ કયા ગુણસ્થાને હોય?
(૨૧) ચારિત્રનો ક્ષાયકભાવ કયા ગુણસ્થાને હોય?
(૨૨) પાંચમાંથી સૌથી ઓછા ભાવો કયા જીવને હોય?
(૨૩) એક સાથે પાંચે ભાવો કયા જીવને લાગુ પડે છે?
(૨૪) પંદરમું સ્થાન કયું?
(૨પ) ઉપશમ સમકિતીને ક્ષપકશ્રેણી હોય?
(૨૬) ક્ષાયક સમકિતીને ઉપશમશ્રેણી હોય?
(૨૭) ક્ષપકશ્રેણીવાળો જીવ સ્વર્ગમાં જાય?
(૨૮) ઉપશમશ્રેણીવાળો જીવ સ્વર્ગમાં જાય?
(૨૯) મનઃપર્યય તે કયો ભાવ છે?
(૩૦) કેવળજ્ઞાન તે કયો ભાવ છે?
(૩૧) સમ્યગ્દર્શન તે કયો ભાવ છે?
(૩૨) વીતરાગતા તે કયો ભાવ?
(૩૩) અત્યારે ભરતક્ષેત્રના જીવને કયા કયા ભાવો હોય?
(૩૪) આઠ કર્મમાંથી ઉદય કેટલામાં હોય?
(૩પ) આ કર્મમાંથી ક્ષય કેટલામાં હોય?
(૩૬) આઠ કર્મમાંથી ઉપશમ કેટલાનો હોય?
(૩૭) આઠ કર્મમાંથી ક્ષયોપશમ કેટલાનો હોય?
(૩૮) અનાદિ અનંત ભાવ કયો?
(૩૯) સાદિઅનંત ભાવ કયો?
(૪૦) અનાદિ સાંત ભાવ કયો?
(૪૧) સાદિ–સાંત ભાવ કયો?
PDF/HTML Page 7 of 35
single page version
(૪૩) ધર્માત્માને કયા ભાવો હોય?
(૪૪) કુંદકુંદાચાર્યને કયા ભાવો હશે?
(૪પ) ભરતક્ષેત્રના ધર્માત્માને અત્યારે કયા ભાવો હોય?
(૪૬) વિદેહક્ષેત્રના ધર્માત્માને કયા ભાવો હોય?
(૪૭) ૧૪ મા ગુણસ્થાને કયા ભાવો હોય?
(૪૮) ૧૩ મા ગુણસ્થાને કયા ભાવો હોય?
(૪૯) ૧૨ મા ગુણસ્થાને કયા ભાવો હોય?
(પ૦) ૧૧ મા ગુણસ્થાને કયા ભાવો હોય?
(પ૧) પહેલા ગુણસ્થાને હોય ને ૧૪ મા ગુણસ્થાને ન હોય–એ કયો ભાવ?
(પ૨) પહેલા ગુણસ્થાને હોય ને ૧૪ મા ગુણસ્થાને પણ હોય–એ કયો ભાવ?
(પ૩) પહેલા ગુણસ્થાને ન હોય ને ૧૪ મા ગુણસ્થાને પણ ન હોય–એ કયો ભાવ?
(પ૪) સંસાર દશામાં સળંગ રહેનાર ભાવ કયો?
(પપ) આવ્યા પછી કદી જાય નહિ–એ કયો ભાવ?
(પ૬) જ્ઞાનનો ક્ષાયકભાવ કઇ ગતિમાં હોય?
(પ૭) શ્રદ્ધાનો ક્ષાયકભાવ કઇ ગતિમાં હોય?
(પ૮) ચારિત્રનો ક્ષાયકભાવ કઇ ગતિમાં હોય?
(પ૯) શ્રદ્ધાનો ક્ષયોપશમભાવ કઇ ગતિમાં હોય?
(૬૦) જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમભાવ કઇ ગતિમાં હોય?
(૬૧) જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ ન હોય–એમ ક્યારે બને?
(૬૨) એકવાર નાશ પામ્યા પછી ફરી આવી શકે–એ કયો ભાવ?
(૬૩) એકવાર નાશ પામ્યા પછી ફરી કદી ન આવે એવા બે ભાવ કયા?
(૬૪) રાગ તે કયો ભાવ?
(૬પ) મતિજ્ઞાન તે કયો ભાવ?
(૬૬) મોક્ષ તે કયો ભાવ?
(૬૭) મતિજ્ઞાનાવરણનો સંપૂર્ણ ક્ષય થાય ત્યારે કયું જ્ઞાન પ્રગટે?
PDF/HTML Page 8 of 35
single page version
(૬૯) ક્ષાયકભાવના કેટલા પ્રકારો?
(૭૦) ક્ષયોપશમભાવના કેટલા પ્રકારો?
(૭૧) ઉદયભાવના કેટલા પ્રકારો?
(૭૨) ઉદયભાવની સાથે સદા હોય જ–એ કયો ભાવ?
(૭૩) ચોથા ગુણસ્થાનની પહેલાં ન હોય–તે કયા ભાવ?
(૭૪) અગિયારમા ગુણસ્થાન પછી ન હોય તે કયો ભાવ?
(૭પ) ૧૨ મા ગુણસ્થાન પછી ન હોય તે કયો ભાવ?
(૭૬) ૧ લા ગુણસ્થાને હોય ને ૧૩ મા ગુણસ્થાને ન હોય તે કયો ભાવ?
(૭૭) સંસારદશામાં જીવને કયો ભાવ સૌથી ઓછો કાળ રહે?
(૭૮) સંસારદશામાં જીવને કયો ભાવ સૌથી વધુ કાળ રહે?
(૭૯) સાધકભાવના કારણરૂપ ભાવો કયા?
(૮૦) સાધકદશાની શરૂઆત કયા ભાવે?
(૮૧) સાધકદશાની પૂર્ણતા કયા ભાવે?
(૮૨) સંસારદશામાં સદાય નિયમથી સાથે જ હોય–એવા બે ભાવ કયા?
(૮૩) સીમંધરભગવાનને અત્યારે કયા કયા ભાવો છે?
(૮૪) મહાવીર ભગવાનને અત્યારે કયા કયા ભાવો છે?
(૮પ) સીમંધરભગવાનના ગણધરને અત્યારે કયા કયા ભાવો સંભવી શકે?
(૮૬) પાંચ ભાવોમાંથી બંધનું કારણ કયો ભાવ?
(૮૭) પાંચ ભાવોમાંથી મોક્ષનું કારણ કયા ભાવ?
(૮૮) બંધ–મોક્ષ વગરનો ભાવ કયો?
(૮૯) ઉદયભાવના ગુણસ્થાનો કયા કયા?
(૯૦) ઉપશમભાવના ગુણસ્થાનો કયા કયા?
(૯૧) ક્ષયોપશમભાવના ગુણસ્થાનો કયા કયા?
(૯૨) ક્ષાયકભાવના ગુણસ્થાનો કયા કયા?
(૯૩) ઉપશમભાવવાળા જીવો કેટલા?
(૯૪) સંસારમાં ઉપશમ કરતાં ક્ષાયકભાવવાળા–જીવો કેટલા?
PDF/HTML Page 9 of 35
single page version
સૌને પોતે છોડીને આવ્યો છે, ઘણા જીવોએ પોતાને
છોડયો છે; એમ અનંતકાળમાં ઘણાને પોતે છોડયા છે ને
બીજા જીવોએ પોતાને છોડયો છે. માત્ર આ જન્મના
રાગને લઇને જીવને દુઃખ થાય છે. ખરેખર સંસારમાં કોઇ
કોઇનું નથી. આ સંસારમાં સારભૂત હોય તો જ્ઞાયક
આત્મા અને પંચપરમેષ્ઠી ભગવાન છે. સાચું શરણ
આત્માનું અને પંચ પરમેષ્ઠી ભગવાનનું છે.
PDF/HTML Page 10 of 35
single page version
મારું સ્વરૂપ નથી’–આવો તત્ત્વનિર્ણય સ્વાધીનપણે થઇ શકે છે, તેને માટે કોઈ બીજાની
આધીનતા કરવી પડતી નથી; અને તે તત્ત્વનિર્ણયનું ફળ મહાન છે.
ગુમાવી રહ્યા છે. ડાહ્યા પુરુષોએ પોતાની બુદ્ધિ તત્ત્વનિર્ણયમાં જોડવાયોગ્ય છે. બીજું
કાર્ય આવડે કે ન આવડે પણ ચૈતન્યતત્ત્વના નિર્ણયનું કાર્ય તો સર્વ ઉદ્યમથી અવશ્ય
કરવા યોગ્ય છે.
સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધ ભાવોને જ મોક્ષનું કારણ જાણીને તેની પ્રાપ્તિનો ઉદ્યમ કર.
મોક્ષપુરીનો પંથ શ્રી જિનેન્દ્રદેવે પ્રયત્નસાધ્ય કહ્યો છે...માટે સર્વ પ્રયત્નને તું
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રમાં જોડ.
મોક્ષનો માર્ગ છે. તેને ભૂલીને તેં અત્યારસુધી મિથ્યાત્વ આદિ ભાવોનું જ સેવન કર્યું છે.
સમ્યક્ત્વ આદિ ભાવોને તેં એક પળ પણ સેવ્યા નથી...માટે હવે તો તેની ભાવના કર.
PDF/HTML Page 11 of 35
single page version
નકામી વાતોનો નિર્ણય કરવામાં તો પ્રવર્તે છે, અને, આત્મહિતના મૂળ આધાર
અર્હંતદેવ તથા તેમણે કહેલાં તત્ત્વો, તેના નિર્ણયમાં તારી બુદ્ધિ પ્રવર્તતી નથી!–એ મોટું
આશ્ચર્ય છે.
આત્માને તત્ત્વનિર્ણયમાં લગાવ. આત્માનું સ્વરૂપ શું, હેય–ઉપાદેય તત્ત્વો કયા? પદ શું,
અપદ શું? સર્વજ્ઞનું સ્વરૂપ શું?–ઇત્યાદિ તત્ત્વોનો યથાર્થ નિર્ણય તે સર્વ મનોરથની
સિદ્ધિનો ઉપાય છે; અને તેનો આ અવસર છે. માટે જે પ્રકારે તેની સિદ્ધિ થાય તે પ્રથમ
કર, એવી શ્રી ગુરુની શિક્ષા છે.
સાચું જૈનત્વ હોતું નથી, અને ધર્મ માટેનાં તેના બધા કાર્યો (વૈરાગ્ય, તપ, ધ્યાન
વગેરે) પણ અસત્ય હોય છે. માટે, આગમનું સેવન, યુક્તિનું અવલંબન, પરંપરા
ગુરુઓનો ઉપદેશ અને સ્વાનુભવ દ્વારા તત્ત્વનિર્ણય કરવો યોગ્ય છે. ભલે બીજું જ્ઞાન
અલ્પ હોય તોપણ, પોતાના હિત માટે મોક્ષમાર્ગના પ્રયોજનભૂત તત્ત્વોનો નિર્ણય તો
અવશ્ય કરો.
PDF/HTML Page 12 of 35
single page version
કુંદકુંદાચાર્યદેવે રચેલું, અલૌકિક, જૈન દર્શનના મર્મરૂપ શાસ્ત્ર છે. લગભગ સંવત્ ૪૯માં
પ્રગટી હતી, તે પંચપરમેષ્ઠીમાં ભળ્યા હતા. તેઓ ભગવાન સીમંધર પરમાત્મા પાસે
મહાવિદેહમાં ગયા હતા. તેમને ભગવાનનો વિરહ પડયો. અરેરે! વીર પરમાત્માની
અહીંના આચાર્ય હતા. તે વખતના શાસનમાં તેઓ મુખ્ય આચાર્ય હતા. એક વખત
તેમને તીર્થંકરોના વિરહનો પરિતાપ થયો અને...
બિરાજતા હતા. ત્યાં કુંદકુંદ પ્રભુ ગયા અને આઠ દિવસ ભગવાનની વાણી સાંભળી;
ત્યાં જ્ઞાનની નિર્મળતા ઘણી વધી ગઇ. ત્યાં આઠ દિવસ રહીને પાછા ભરતે પધાર્યા,
ભગવાનનો ભેટો અને મુનિદશાના ચારિત્રમાં ઝૂલતાં ઝૂલતાં તેમણે આ અલૌકિક
શાસ્ત્રો રચ્યાં છે. અનંતકાળથી તત્ત્વ સમજવું રહી ગયું છે તે આમાં સમજાવ્યું છે. બીજાં
चित्स्वभावाय भावाय सर्वभावांतरच्छिदे।।
PDF/HTML Page 13 of 35
single page version
સ્વર્ગમાં જઇ ત્યાંથી મનુષ્ય થઇ મુક્તિ પામવાના છે, તેમણે આ અપ્રતિહત
માંગલિક કર્યું છે.
આત્માને હું નમસ્કાર કરૂં છું. અત્યારે આત્માનું એવું શુદ્ધ સ્વરૂપ છે તેને ઓળખીને
તેનો જ આદર કરું છું, તે સિવાય બીજાને આદરતો નથી. શરીર, જડકર્મ કે સંસાર
તેનાથી આત્મા રહિત છે. અત્યારે પણ શુદ્ધ સ્વભાવની દ્રષ્ટિએ આત્મામાં શરીર–જડકર્મ
કે સંસાર નથી. એક સમયની પર્યાયમાં જે વિકાર છે તે ત્રિકાળી આત્માનું સ્વરૂપ નથી.
આવા શુદ્ધ આત્માને નમસ્કાર કરવા–તેની રુચિ–જ્ઞાન કરીને તેમાં એકાગ્ર થવું તે
માંગળિક છે. ત્રિકાળી ચૈતન્ય સ્વરૂપને જ્ઞાનમાં લઇને, એક સમયના સંસારને ‘અછતો’
કરે છે અને અનાદિથી જે સ્વભાવ સત્ છે, પણ જે અનાદિથી શ્રદ્ધામાં લીધો ન હતો
તેને શ્રદ્ધામાં લઇને નમસ્કાર કરે છે.
કરવા. હું એક આત્મા છું, હું સિદ્ધ થવા માટે નીકળ્યો છું, મારા આત્મામાં સંસાર નથી–
આમ કોણ કહે? આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લીધો છે તે જીવ કહે છે કે મારા
સ્વરૂપમાં સંસાર નથી, કર્મ વગેરે નથી. એક સમયનો વિકાર તે હું નથી. પર્યાયમાં તે
હોવા છતાં તેને સ્વભાવદ્રષ્ટિમાં અછતો કરે છે. જ્યાં ચૈતન્ય ભગવાન પોતાનું માંગલિક
કરવા ઊઠયો ત્યાં તે કહે છે કે જે સંસારને હું ટાળવા માગું છું તે મારા સ્વરૂપમાં નથી.
જો સંસાર પોતાના સ્વરૂપમાં હોય તો ટળે નહિ. સંસાર ક્યાં છે? વિકારી પર્યાયમાં
સંસાર છે, પણ બહારમાં સંસાર નથી, ને સ્વભાવમાં પણ સંસાર નથી. પર વસ્તુ તો
આત્માના સ્વભાવમાં નથી. પણ પરની મમતા કરે છે તે જ સંસાર છે, ને સ્વભાવની
દ્રષ્ટિમાં તે સંસારનો પણ અભાવ છે.
ટાળીને મુક્ત થવાની જિજ્ઞાસા હોય તે એમ વિચારે છે કે અહો! હું શુદ્ધ આત્મા છું.
ક્ષણિક મમત્વની લાગણી તે ત્રિકાળ ચૈતન્યતત્ત્વમાં નથી. ત્રિકાળ શુદ્ધસ્વભાવને
ચૂકીને પર તે હું એવી માન્યતા તે સંસાર છે. જે સંસારને પોતાનું સ્વરૂપ માને તે
તેનાથી કેેમ છૂટે? માટે
PDF/HTML Page 14 of 35
single page version
પહેલાં સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી સંસારનો અભાવ કરે છે. જુઓ, આ મંગળિકમાં મુક્તિના
ગોળધાણા વેંચાય છે કે પહેલે જ ધડાકે એમ નક્કી કર કે હું ત્રિકાળ ચૈતન્યતત્ત્વ છું.
મારી ત્રિકાળ ચીજમાં સંસાર નથી. પર્યાયમાં રાગાદિ હોવા છતાં તે મારા સ્વરૂપની
ચીજ નથી. અહો! હું મારા જ્ઞાનાનંદ સમયસાર ભગવાનને નમું છું, શરીરાદિને કે
વિકારને નમતો નથી. મારો આત્મા નોકર્મથી ભિન્ન છે, જડકર્મથી તેમજ વિકારથી પણ
રહિત એવા મારા ચૈતન્યભગવાન સમયસારને જ હું નમું છું–એમ ધર્મીની દ્રષ્ટિનું મુખ્ય
વલણ શુદ્ધ સ્વભાવમાં રહે છે. દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની ભક્તિનો ભાવ આવે પણ તે વખતે
સ્વભાવની દ્રષ્ટિ છૂટતી નથી. આચાર્ય ભગવાન મંગળિકમાં કહે છે કે અરે જીવો! જો
તમને સંસાર દુઃખરૂપ લાગતો હોય ને તે ટાળીને પરમાનંદ મુક્તદશા પ્રાપ્ત કરવી હોય
તો પહેલાં આવા સ્વભાવને નક્કી કરો. અનાદિથી બહારમાં ઢળતો ને વિકારનો તથા
પરનો વિનય કરીને ત્યાંજ નમતો તેને બદલે હવે અંતરમાં ઢળું છું કે અહો! હું ચિદાનંદ
આત્મા છું, હવે હું મારા અંતરસ્વરૂપમાં ઢળીને તેને જ નમું છું, હવે હું પરનો વિનય
છોડીને ચૈતન્યનો વિનય કરું છું. જુઓ, આમ ચૈતન્યને ઓળખીને તેનો મહિમા અને
વિનય કરવો તે ધર્મનું મહા માંગળિક છે.
ચૈતન્યનો સત્કાર કર, ચૈતન્યની રુચિ કરીને તેમાં નમ્યો તેણે માંગળિક કર્યું
કરે છે, તેને છોડીને ચિદાનંદ સ્વભાવ જ મને લાભદાયક છે એમ રુચિ–મહિમા કરીને
તેમાં નમવું–ઢળવું–પરિણમવું તે અપૂર્વ મંગળિક છે. જ્યાં આવા સ્વભાવ તરફના
સત્કારનો ભાવ પ્રગટયો ત્યાં વચ્ચે શુભરાગ આવતાં દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તરફના
સત્કારનો ભાવ આવ્યા વિના રહેતો નથી. સ્વભાવનું સન્માન છોડીને એકલા પરના જ
સન્માનમાં જે અટકયો તેને તો વસ્તુનું ભાન નથી.
તેમાં વલણ કરું છું. આમ જે અંતરમાં વળ્યો તેને પરના સત્કાર–બહુમાનનો ભાવ
સ્વભાવને ચૂકીને ન આવે.
સમયસાર કેવો
PDF/HTML Page 15 of 35
single page version
છે! કે જગતમાં સત્ભાવરૂપ પદાર્થ છે, સ્વભાવભૂત વસ્તુ છે, અભાવરૂપ નથી. જુઓ,
પોતાને આવા ચૈતન્ય તરફ વાળીને આચાર્યદેવ મંગલિક કરે છે.
આવા ભાવરૂપ શુદ્ધ આત્માને આદરવો તેનું નામ ધર્મ છે.
જગતને કહે છે કે અરે જીવો! જે પંથે અમે જઈ રહ્યા છીએ તે પંથ આ રહ્યો.
જે યથાનુભૂત માર્ગ તેના પ્રણેતા અમે આ ઊભા. તેમ સમયસારમાં આચાર્યદેવ
કહે છે કે હે જીવો! છઠ્ઠા સાતમા ગુણસ્થાને શુદ્ધઆત્માના અનુભવની દશા કેવી
હોય તેવી દશા જો તમારે પ્રગટ કરવી હોય તો તેના પ્રણેતા અમે આ પ્રત્યક્ષ રહ્યા!
અમે અમારા આત્મામાં શુદ્ધાત્માના અનુભવની એવી દશા પ્રગટ કરીને જગતને
કહીએ છીએ કે અહો! શુદ્ધ સ્વભાવની દશા પ્રગટ કરવી હોય તો તેનો ઉપાય આ
જ છે. શુદ્ધસત્તાસ્વરૂપ આત્માની પ્રતીત કરો! તેનું બહુમાન કરીને તેમાં નમો .
બહારના પદાર્થોથી તો આત્મા ત્રિકાળ જુદો છે, ને પુણ્ય–પાપરૂપ જે એક
છું–આમ શુદ્ધઆત્માને પ્રતીતમાં લેવો. અંદર અંધારું દેખાય, બહારમાં જડ
દેખાય–પણ ભાઈ! તે બન્નેને દેખનારો તું કોણ છો? તું અંદર ચૈતન્ય સત્તામય
જાણનાર છે. અંધારાને દેખનારો પોતે અંધારારૂપે નથી, અંધારાને જાણનારો પોતે
ચૈતન્યપ્રકાશરૂપ છો. અહો! આવી શુદ્ધ સત્તારૂપ ચૈતન્ય વસ્તુની અંતરમાં પ્રતીત
કરો. પર્યાયબુદ્ધિ છોડીને શુદ્ધ વસ્તુને પ્રતીતમાં લ્યો.
PDF/HTML Page 16 of 35
single page version
નિર્મળ પર્યાય ક્યાંથી આવી? કે જ્ઞાન સ્વભાવી વસ્તુમાંથી જ પરિણમતી–પરિણમતી તે
દશા પ્રગટી છે. બહારમાંથી કે પુણ્ય–પાપમાંથી આવી નથી.
બધાના ગુણનો વિશ્વાસ કરે પણ આત્મા ચૈતન્ય સ્વભાવી વસ્તુ છે, તે બધાનો
જાણનાર છે તેનાથી દુઃખ ટળે ને સુખ મળે,–એેવો વિશ્વાસ કર્યો નથી. પણ સ્વભાવ
સામર્થ્યનો વિશ્વાસ કરીને તેનો આદર કરવો, તેમાં નમવું–પરિણમવું તેનું નામ માંગળિક
છે. બધાને જાણું એેવો ગુણ મારામાં છે–એમ પોતાના ગુણનો વિશ્વાસ કરે તો સંસાર
તરત મટી જાય, ને મોક્ષમાર્ગ પ્રગટી જાય.
ધર્મમૂર્તિ આત્માની પ્રતીત કરીને તેનાં ગાણાં ગાવા ઊભો થયો, તેમાં હવે ભંગ
પડશે નહિ. મારા સ્વભાવ સિવાય બીજા કોઇનો આદર કરું નહિ. આવી અમારા
કુળની વટ છે. હે તીર્થંકરો! તમે જે કુળમાં થયા તે જ કુળનો હું છું. જે વાટે
તીર્થંકરો વિચર્યા તે જ પંથે અમે વિચરનારા છીએ. હે નાથ! તારી ને મારી
ચૈતન્યજાત એક જ છે. મેં પણ એવા શુદ્ધ ચૈતન્યને માન્યો છે અને તેનો જ આદર
કરીને મોક્ષમાર્ગે ચાલ્યો આવું છું. મારા ચૈતન્યકુળની આવી રીત છે. હે નાથ!
ચિદાનંદસ્વભાવ પરિપૂર્ણ છે તે સિવાય બીજા કોઇના આશ્રયથી હવે લાભ માનું
નહિ. અમે આત્મા છીએ, અમારો ચિત્સ્વભાવ છે, ગુણગુણી જુદા નથી. બન્ને
ત્રિકાળ છે, તેમાંથી જ જ્ઞાનની પર્યાય ખીલે છે. જ્ઞાન બહારમાંથી નથી આવતું,
પણ અંદર સ્વભાવ ભર્યો છે તેમાંથી જ તે પ્રગટે છે.
ધર્મની ક્રિયા છે. આવી ક્રિયાને જે માને નહિ તેને વસ્તુ જ સિદ્ધ થતી નથી. અહો!
આત્મા પોતે પોતાથી જ પોતાને જાણે છે. શરીર, સમોસરણ ને તીર્થંકરોની હાજરી
વખતે પણ તે કોઇના કારણે ભગવાન આત્મા પ્રકાશમાન થતો નથી, તે વખતે પણ
પોતે પોતાના અંતરમાં સ્વાનુભવરૂપી ક્રિયાથી જ પ્રકાશમાન થાય છે.
PDF/HTML Page 17 of 35
single page version
આત્મા પ્રગટ થાય છે. એ સિવાય બીજી કોઈ રીતે આત્મા પ્રગટ થતો નથી.
પ્રકાશમાન થાય છે. આ સમ્યક્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપ સ્વાનુભૂતિની ક્રિયા નારકી
પણ કરી શકે છે. સ્વર્ગના દેવો ને તિર્યંચો પણ કરી શકે છે. આઠ વર્ષના બાળકોને પણ
આવી સ્વાનુભુતિની ક્રિયા થાય છે. નરકમાં પડેલા અસંખ્ય નારકી જીવો દેહદ્રષ્ટિ છોડીને
અંદરના ચિદાનંદ પરમાત્માને દ્રષ્ટિમાં લઇને આવી સ્વાનુભૂતિની ક્રિયા કરે છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ દેડકું પણ એવી ક્રિયા કરે છે. હું દેડકું નથી, હું નારકી નથી, હું તો શુદ્ધ ચૈતન્ય
પરમાત્મા છું–એમ દ્રષ્ટિમાં લઇને તે જીવો શુદ્ધ સ્વભાવની અનુભૂતિની ક્રિયા કરે છે.
આવી ક્રિયા તે ધર્મ છે. તે મહા માંગળિક છે.
આશ્રયથી ધર્મ થાય છે. પહેલાં એવી રુચિ કર તો વીર્ય તેને અનુસરીને અંતર્મુખ
વળે. અંતર્મુખ સ્વભાવથી જ લાભ છે એવી રુચિ કરે તો વીર્યની ગતિ અંતરમાં
વળ્યા વિના રહે નહિ.
કરતાં કરતાં સર્વજ્ઞ થાય તેવી તેની તાકાત છે. આત્મામાં સર્વજ્ઞ થવાની તાકાત ન માને
તે મોટો નાસ્તિક છે, તેને કહે છે કે અરે આત્મા! અંતર સ્વભાવની એકાગ્રતાની ક્રિયા
વડે પૂરા સંસારને શોષવી નાખીને સર્વજ્ઞ થવાની તારામાં તાકાત છે. અનંતા
આત્માઓએ અંતરની સ્વાનુભૂતિરૂપ ક્રિયા વડે સર્વજ્ઞ પરમાત્મદશા પ્રગટ કરી છે.
અંતરના ચૈતન્યસ્વભાવમાં દ્રષ્ટિ મૂકીને જે એકાગ્ર થાય તે સર્વજ્ઞ પરમાત્મા થયા વિના
રહે નહિ. આ પ્રમાણે ઇષ્ટદેવને અને પોતાના શુદ્ધ આત્માને ઓળખીને તેને નમસ્કાર
કર્યા તે અપૂર્વ માંગળિક છે.
PDF/HTML Page 18 of 35
single page version
જે અજ્ઞાની એમ માને કે પરને સુખી–દુઃખી કરવા તે
મારું કાર્ય,–અને શુભાશુભ અપરાધભાવ તે મારા
ઉપયોગનું કાર્ય–એમ પર ભાવરૂપી અપરાધના
કર્તૃત્વને પોતાનો ધંધો માને તે ચોર આ સંસારરૂપી
જેલના બંધનથી કેમ છૂટે?
મિથ્યાદ્રષ્ટિનો મિથ્યાત્વભાવ તે જ મુખ્ય બંધનું કારણ છે. મિથ્યાત્વને લીધે આત્મા
પરભાવમાં એકપણાની બુદ્ધિથી પરિણમતો થકો, દેહાદિની કે પર જીવોની ક્રિયાને હું
કરું એમ માનતો થકો, બંધાય છે. હું બીજા જીવોને બાંધું કે હું બીજા જીવોને છોડું,–
અથવા હું બીજા જીવોને દુઃખી કરું, કે હું બીજા જીવોને સુખી કરું–આવી અજ્ઞાનીની
જે મિથ્યાબુદ્ધિ છે તે નિરર્થક છે; નિરર્થક એટલા માટે છે કે તેની માન્યતા પ્રમાણે
વસ્તુ જગતમાં નથી. જગતના જીવો તો પોતાના સમ્યગ્દર્શનાદિના અભાવને લીધે
પોતાના અજ્ઞાનભાવથી સ્વયં બંધાય છે, અને એ જ રીતે તેઓ અજ્ઞાનનો અભાવ
કરીને, સમ્યગ્દર્શનાદિરૂપ મોક્ષમાર્ગની સાધના વડે સ્વયમેવ મુક્ત થાય છે; બીજો
તેને શું કરે?
કાર્ય તેનામાં કાંઈ જ આવતું નથી તેથી તારો અભિપ્રાય નિરર્થક છે, મિથ્યા છે ને તે તને
બંધનું કારણ છે.
પડતો નથી, તારા અભિપ્રાયનું કાર્ય તેનામાં તો કાંઇ જ આવતું નથી, તેથી તારો
અભિપ્રાય નિરર્થક છે–મિથ્યા છે, અને તે તને બંધનું કારણ છે.
PDF/HTML Page 19 of 35
single page version
છોડાવી શકે નહિ, અને જે જીવ સમ્યક્ત્વાદિ જ્ઞાનભાવમાં વર્તે છે તે સ્વયમેવ
પોતાના જ્ઞાન વડે જ બંધનથી છૂટે છે ત્યાં બીજા લાખ જીવો પણ તેને બાંધવાનો
અભિપ્રાય કરે–તો પણ તેને બંધનથી બાંધી શકે નહિ, તેને મુક્ત થતો કોઇ રોકી
શકે નહિ.
પરનો કર્તા થવા જઇશ તો તું દુઃખી થઇશ.
તો તે નહિ બંધાય.
* તારો બાંધવાનો અભિપ્રાય નહિ હોય તોપણ જો સામા જીવમાં અજ્ઞાન હશે
તો તે બંધાશે.
* તારો મુક્ત કરવાનો અભિપ્રાય હશે તો પણ જો સામા જીવમાં મોક્ષમાર્ગ નહિ
હોય તો તે નહિ છૂટે.
* તારો મુક્ત કરવાનો અભિપ્રાય નહિ હોય તોપણ જો સામા જીવમાં મોક્ષમાર્ગ
હશે તો તે મુક્ત થશે.
આ રીતે સામા જીવને બાંધવાનો કે છોડવાનો તારો અભિપ્રાય હોય કે ન
તો તારી માન્યતાએ તેમાં શું કર્યું? તેને બાંધવાની કે છોડવાની તારી માન્યતા તો
નકામી ગઈ. નિરર્થક થઇ, મિથ્યા થઇ. માટે છોડ એ માન્યતા....ને જ્ઞાનસ્વભાવમાં
તારી બુદ્ધિ જોડ.
ભરેલો છે. આ રીતે શુભ અશુભના ભેદની મુખ્યતા નથી પણ બન્નેમાં જે પરના
કર્તૃત્વનો મિથ્યા અભિપ્રાય છે તે જ બંધનનું મુખ્ય કારણ છે.
PDF/HTML Page 20 of 35
single page version
સકલ ધરમકો મૂલ યહી, ઇસ વિન કરની દુઃખકારી.
મોક્ષમહલકી પરથમ સીઢી, યા વિન જ્ઞાન–ચરિત્રા
સમ્યક્તા ન લહે, સો દર્શન ધારો ભવ્ય પવિત્રા.
‘દૌલ’ સમઝ સૂન ચેત સયાને, કાલ વૃથા મત ખોવે,
યહ નરભવ ફિર મિલન કઠિન હૈ જો સમ્યક્ નહિ હોવે.
જ્ઞાન આપકો રૂપ ભયે ફિર અચલ રહાવે;
તાસ જ્ઞાનકો કારન સ્વ–પર વિવેક વખાનો;
કોટિ ઉપાય બનાય ભવ્ય તાકો ઉર આનો.
જો પૂરવ શિવ ગયે, જાહિં, અબ આગે જે હૈં.
સો સબ મહિમા જ્ઞાનતની મુનિનાથ કહે હૈ;