PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
PDF/HTML Page 3 of 45
single page version
વર્ષ–ત્રીજું વર્ષ આસો માસથી જ શરૂ
કરવાની ગણતરી હતી પરંતુ ભાઈશ્રી
હરિલાલ અમૃતલાલ મહેતા કે જેઓ
‘આત્મધર્મ’નું લખાણ તૈયાર કરે છે
તેમની નાદુરસ્ત તબિયતને કરણે ૨૫ માં
અંકનું લખાણ સવેળા તૈયાર થઈ શક્યું
નહિ જેથી આસો સુદ બીજે અંક પ્રગટ
થયો નથી. એથી હવે ત્રીજા વર્ષનો
પહેલો–૨૫ મો અંક કારતક મહિનામાં જ
પ્રગટ થાય છે. અને નવા વર્ષની શરૂઆત
પણ કારતકથી જ થાય છે એમ સમજવું.
રાખતા ૧૨ અંક સાથે રાખેલું છે. એથી
દરેક ગ્રાહકોએ પોતાનો અંક નંબરની
સંખ્યા પ્રમાણે નિયમિત મળે છે કે નહિ
તેનું જ લક્ષ રાખવું કે જેવી ફલાણા
મહિનાનો અંક નથી મળ્યો એવી ફરિયાદ
અને ફિકર કરવાનું ન રહે.
કારતક સુદ બીજે સૌ ગ્રાહકોને મળી
જાય એવી રીતે પ્રગટ કરવાનું
જણાવ્યા છતાં તે પ્રમાણે પ્રગટ નથી
થઈ શક્યો એ બદલ આપ સૌની ક્ષમા
ચાહું છું– પ્ર.
ગ્રાહકોને, સ્વ. પારેખ શ્રી લીલાધર
ડાહ્યાભાઈના સ્મરણાર્થે આપેલું ભેટ
પુસ્તક ‘અમૃત ઝરણાં’ હાથોહાથ
સથવારે, અથવા તો બુધપોસ્ટથી
મોકલાવાઈ ગયું છે અને હવે તેમને ૨૫
થી ૩૬ સુધીના અંકો નિયમિત મળશે.
સાથે પત્રવ્યવહાર કરવો પડે ત્યારે તે
ગ્રાહક નંબર અવશ્ય લખવો.
વ્યક્તિના નામથી નહિ કરતાં નીચે
પ્રમાણે કરવો. વ્યવસ્થાપક, પ્રકાશક,
સંચાલક કે સંપાદક (જેને ઉદ્દેેશીને લખવું
હોય તે એક) આત્મધર્મ
અજ્ઞાનીકા યહી હાલ હૈ,
આંબિલ ઓળી જાત્રાએ જાવે, મૌનવૃત પડિમા ધરાવે
તપ કરી દેહ જીર્ણ કરત હૈ,
આનંદકંદ પ્રગટ દશા કર,
સુના નહિ કબી સબ જીવોને, બાહીર ફાંફાં મારે....રાજ....સુખ ૯
‘સુવર્ણપુરીકાસંત’ સુનાવે,
વીરસંવત ચોવીસો એકોતેર,
થાય એવી મારી ભાવના છે. તેમાં ગુજરાતી આત્મધર્મ ના ત્રણ હજાર
ગ્રાહકો કરવાના રહે છે. બે હજાર ગ્રાહકો હિંદી આત્મધર્મના કરવાનો
પ્રયત્ન થશે.
દિવસે ૧૫૦૦ નવા ગ્રાહકો વધી ૩૦૦૦ ગ્રાહકો થઈ જાય. આશા છે કે
આત્મધર્મના ગ્રાહકો પોતાના સ્વજન, સ્નેહી કે સંબંધીમાંથી ઓછામાં
ઓછા એક ગ્રાહક નું નામ અને લવાજમ મોકલાવી આપી આત્મધર્મનો
બહોળો ફેલાવો કરવાનું પુણ્ય કાર્ય જરૂર કરશે જ.
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
રોજ પ્રસિદ્ધ થયું હતું, આજે તે
ચોવીશ અંક પૂરા કરી પચીશમાં
અંકમાં પ્રવેશ કરે છે.
અજ્ઞાત છે. શાશ્વતસુખ મેળવવાને
માટે તેઓ અનેક બાહ્ય ઉપાયો
નિરંતર કર્યા કરે છે પણ તે ઉપાયો
ખોટા હોવાથી સુખને બદલે
દુઃખનો અનંત પ્રવાહ ચાલુ રહે છે.
આ પ્રમાણેની સ્થિતિ હોવાથી
જીવોને શાશ્વતસુખનો માર્ગ આ
માસિકમાં દર્શાવવામાં આવે છે.
કરે છે અને વીતરાગી–વિજ્ઞાન તે
જ ધર્મ છે એમ તેમાં બતાવવામાં
આવે છે. વીતરાગીવિજ્ઞાનને
વિશ્વધર્મ–જૈનધર્મ કે વસ્તુ
સ્વરૂપનો ધર્મ કહેવામાં આવે છે.
આ સ્વરૂપ આત્મજ્ઞાની પુરુષો જ
પ્રતિપાદન કરી શકે અને તેથી પૂ.
સદ્ગુરુદેવશ્રી કાનજી સ્વામીના
આત્મઅનુભવમાંથી નીકળતી
અમૃતવાણી આ માસિકમાં પ્રસિદ્ધ
કરવામાં આવે છે. તે સિવાય આ
માસિકમાં પ્રસિદ્ધ આચાર્યોનાં
શાસ્ત્રો ઉપરથી તૈયાર કરેલા લેખો
આપવામાં આવે છે.
છે; આજે તેના આશરે ૧૫૦૦
ગ્રાહકો છે, પરંતુ તેનો વિશેષ
વિશેષ બહોળો પ્રચાર થવાની
જરૂર છે તેથી આ માસિકનો ઘણો
બહોળો પ્રચાર કરી જ્ઞાન
પ્રભાવના કરવા મુમુક્ષુઓને
વિનંતિ છે.
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
મંગલં ગૌતમો ગણી,
મંગલં કુંદકુંદાર્યો,
જૈન ધર્મોડસ્તુ મંગલં.
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
આચાર્ય ભગવંતોના ગુઢ અંતરભાવોને ઊંડેથી સીંચીને પૂ. ગુરુદેવશ્રી ખુબ સ્પષ્ટ કરે છે. આસો સુદ ૧ ના રોજ
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
તેનું શું કારણ?
છે, જો તીવ્ર પુરુષાર્થ કરીને તે પ્રકૃતિઓનો સત્તામાંથી ક્ષય કર્યો હોત તો તે જ ભવે મોક્ષ પામત.
પ્રતિહત પુરુષાર્થ છે તેને હજી ચારિત્ર અધૂરૂં રહી જાય છે અને તેથી જ નવા ભવનો બંધ પડ્યો છે. જો ચારિત્ર
ભવે મુક્તિ થાય, પણ જો દ્રષ્ટિ ક્ષાયક હોય અને ચારિત્ર અધૂરૂં રહી જાય તો ત્રણ ભવની અંદર મુક્તિ પામે.
પણ ચારિત્રનો પુરુષાર્થ નવેસરથી કરવો પડશે અને જ્યારે ઉગ્ર પુરુષાર્થ વડે સત્તામાંથી તે કર્મોનો ક્ષય કરશે
દોષ છે. કોઈ કર્મનું કારણ નથી તેમ જ દ્રષ્ટિનો દોષ નથી.
ન જઈ શકે એવો નિયમ છે–આમ શા માટે બને છે?
વર્તે છે. વીર્યની મંદતા પોતે જ વર્તમાન–વર્તમાન લંબાવતો આવે છે, પૂર્વની પર્યાય વિકાર કરાવતી નથી. જો
વર્તમાન વિકારી કાર્ય
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
તો પૂર્વને કારણ કહેવાય છે. પરિણમન તો વર્તમાન એક જ સમય પૂરતું છે, તેથી બંધન પણ એક જ સમય પૂરતું
છે. ૩૩ સાગરોપમ વગેરે સ્થિતિના કર્મોની વાત શાસ્ત્રોમાં આવે છે ત્યાં તો “એવા ને એવા ઊંધા ભાવને જીવ
ટકાવી રાખે તો એવું ને એવું પરિણમન ચાલ્યા કરશે” એમ જ્ઞાન કરાવવા માટે કહ્યું છે, તેનો હેતુ જીવનો
વર્તમાન પુરુષાર્થ કેટલો છે તે બતાવવાનો છે; પરંતુ ‘કર્મનું જોર ઘણું છે’ એમ બતાવવું નથી. ખરેખર તો પર્યાય
પોતે વ્યવહાર છે છતાં જો પર્યાયમાં નિશ્ચય–વ્યવહાર કારણનો વિચાર કરીએ તો વર્તમાન સમયમાં તે અવસ્થાનું
ઉપાદાન
તો વસ્તુ પોતે જ પરિણમે છે તેથી પોતાની પર્યાયનો કર્તા તો દ્રવ્ય પોતે જ છે. બીજા હાજર રહેલા પદાર્થોએ આ
દ્રવ્યની અવસ્થામાં કાંઈ કર્યું નથી, કેમકે દરેક દ્રવ્ય ભિન્ન ભિન્ન છે. આત્મા શું અને પોતે શું કરી શકે છે તે
પોતાના સ્વાધીન જ્ઞાનથી જાણ્યું નહિ, અને પરાવલંબી જ્ઞાનથી માત્ર પર પદાર્થને જાણ્યાં, ત્યાં ઊંધી માન્યતાથી
પરમાં કર્તાપણું જીવે માન્યું છે. ઈન્દ્રિયજ્ઞાન પરાધીન છે તે તો પરવસ્તુની વર્તમાન સ્થૂળ પર્યાયને જાણે છે,
પોતાને જે વિકલ્પ થાય તેને તે જાણતું નથી તેમ જ પોતાના વિકલ્પ રહિત દ્રવ્ય–ગુણને પણ જાણતું નથી. જો
સાચા જ્ઞાન વડે પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ અને પર્યાયને જાણે તો પોતાની અવસ્થાનું કર્તાપણું માને અને પરનું
કર્તાપણું છોડે; પોતાની અવસ્થા માટે પર પદાર્થ તરફ ન જોતાં જો પોતાના દ્રવ્ય તરફ જુએ એટલે કે દ્રવ્યદ્રષ્ટિ
કરે તો ધર્મ થાય. ઈન્દ્રિયજ્ઞાન વિકારને કે વિકારરહિત સ્વભાવને જોઈ શક્તું નથી, ઈન્દ્રિયજ્ઞાન દ્વારા ‘આત્મા શું
કરે છે? ’ તે જોઈ શકાતું નથી; માત્ર જડની ક્રિયા દેખાય છે. જો આત્માના અવલંબન વડે સ્વાધીન જ્ઞાન કરીને
‘આત્માની ક્રિયા શું છે’ તે જાણે તો જડની ક્રિયાનું કર્તાપણું માને નહિ, એ રીતે સાચા જ્ઞાન વડે પોતાના
સ્વભાવની દ્રઢતા થાય, પરના કર્તાપણાનું અભિમાન ટળે અને સાચું સુખ પ્રગટે.
કરશે, વૈદે પણ તે ખાવાની ના પાડી હોય છતાં કોઈવાર રસની ગૃદ્ધિને લીધે તે ખાય છે, ખાતી વખતે જ ભાન
છે કે આ મને નુકશાન કરે છે છતાં જેનાથી નુકશાન થાય છે તે કરે છે–તેમ–જ્ઞાનીઓ રાગને પોતાનું સ્વરૂપ
માનતા નથી, તેમને દ્રષ્ટિમાં સાચી માન્યતા હોવા છતાં ચારિત્રની અસ્થિરતામાં તેમને અલ્પ બંધનું કાર્ય થઈ
જાય છે. જ્ઞાનીને અભિપ્રાયમાં રાગનું કર્તાપણું હોતું નથી તેથી “કાર્ય થઈ જાય છે” એમ કહ્યું છે; પરંતુ “કરે છે”
એમ કહ્યું નથી કેમકે રુચિ નથી, ટાળવાની જ ભાવના છે. ચારિત્રની અસ્થિરતામાં જ્ઞાનીને રાગ હોય તેનાથી
તેઓ લાભ માનતા નથી પણ નુકશાન જ માને છે. તે રાગથી સ્વરૂપની નિર્મળતા અંશે હણાય છે, જો ન જ
હણાતી હોય તો કેવળજ્ઞાન થઈ જાય. આ રીતે જ્ઞાનીને રાગ હોવા છતાં અભિપ્રાય ફરી ગયો છે.
સ્વ તરફ વળેલા જ્ઞાનને ઈન્દ્રિયનું અવલંબન નથી, બુદ્ધિપૂર્વકના વિકલ્પો ત્યાં નથી. તે કેવળજ્ઞાનનો અંશ છે.
મતિજ્ઞાને સ્વનો વિષય કર્યો છે માટે તે કેવળજ્ઞાનનો અંશ છે. મતિજ્ઞાન પોતાના વિષયને અભેદપણે ગ્રહણ
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
એટલે અધૂરાશ છે અને અધૂરાશ છે ત્યાં કર્મધારા સૂક્ષ્મપણે છે.
તરફનો ઉપયોગ તદ્ન ગૌણપણે છે, તેથી સ્વ તરફના ઉપયોગની મુખ્યતાથી ત્યાં સ્વ તરફનો જ ઉપયોગ
કહેવાય છે. ખરી રીતે સાધકદશામાં મિશ્રરૂપ ઉપયોગ હોય છે. મિશ્રરૂપ ઉપયોગ કાં તો કેવળીને ન હોય અને કાં
તો અજ્ઞાનીને ન હોય.
અને ક્ષયોપશમ જ્ઞાનમાં મનનું નિમિત્ત અબુદ્ધિપૂર્વક છે. તેથી ત્યાં પણ મિશ્રરૂપ ઉપયોગ છે.
ન કહેવાય તેમ જ ક્રોધભાવના નિમિત્તથી માનપ્રકૃતિનું બંધન ન થાય. વર્તમાન જે જાતનો વિકારભાવ હોય તે
જ જાતના બંધાય. એટલે મૂળ પ્રકૃતિની જાતમાં ફેર ન પડે, પણ તેના રસમાં તો અવશ્ય ફેર પડે. જેટલા રસથી
ઉદય હોય તેટલા ને તેટલા જ રસનું નવું બંધન પડે એવો નિયમ નથી પણ ઓછા કે વધારે રસનું બંધન થાય.
આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે ઉદય પ્રમાણે જીવને વિકાર થતો નથી પણ પોતાના પુરુષાર્થ પ્રમાણે થાય છે.
તે સર્વઘાતિ સ્પર્દ્ધકોના ઉદયમાં સર્વથા જોડાય તો જીવનું સર્વજ્ઞાન હણાય જાય અને અચેતનપણાનો પ્રસંગ
આવે; પરંતુ જીવનો વીર્યગુણ દરેક સમયે અમુક પુરુષાર્થ તો ટકાવી જ રાખે છે તેથી ઉદયમાં સર્વથા જોડાણ થતું
નથી અને જીવનું મતિ–શ્રુતજ્ઞાન નિત્ય અમુક તો ખુલ્લું હોય જ છે. જો ઉદય પ્રમાણે પૂરેપુરું જોડાણ થાય તો
વીર્યગુણ જડ થઈ જાય, પરંતુ તેમ કદી બનતું નથી. જીવના પુરુષાર્થ ઉપર કર્મની સત્તા ચાલતી નથી.
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
કરવામાં આવે છે. જ્યારે જીવ મુખ્યપણે ક્રોધ કરે ત્યારે તે ઉદય પ્રકૃતિઓમાંથી જે ક્રોધ પ્રકૃતિ છે તેને જ
નિમિત્તપણાનો આરોપ આવે છે. માન કરે તો માન પ્રકૃતિને જ નિમિત્ત કહેવાય છે. જેવું નિમિત્ત હોય તેવો
કષાય થાય એમ નથી પણ જેવો કષાય કરે તેવું સામે નિમિત્ત કહેવાય છે. સામે ઉદયરૂપ પ્રકૃતિ તો અનેક જુદી
જુદી જાતની એક સાથે છે, પણ આત્મા પોતાના પુરુષાર્થ વડે જે ભાવ કરે તે ભાવને અનુકૂળ પ્રકૃતિને જ
નિમિત્ત ગણવામાં આવે છે. “નિમિત્ત અનુકૂળ જ હોય” અને “ઉપાદાનમાં નિમિત્ત કાંઈ જ કરે નહિ” એ મહા
સિદ્ધાંત છે.
ક્રોધ પ્રકૃતિ જ છે. છતાં તે પ્રકૃતિએ ક્રોધભાવ કરાવ્યો નથી.
શા માટે નિમિત્ત કહ્યું?
કર્મ જ નિમિત્ત કહેવાય છે; તથા જો જીવ તે જ વખતે સ્વ લક્ષમાં ટકયો હોત તો તે જ કર્મના પરમાણુઓને
નિર્જરાનું નિમિત્ત કહેવાત. નિમિત્તપણાનો આરોપ તો જીવના ભાવને અનુસરીને આપવામાં આવે છે. નિમિત્ત
અને ઉપાદાન એ બંને સ્વતંત્ર દ્રવ્યો છે, એક બીજાનું કાંઈ જ કરતા નથી આવું યથાર્થ જ્ઞાન થયા પછી
એકબીજાના નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધનું જ્ઞાન કરે તો તે યથાર્થ છે. પણ જો નિમિત્ત–ઉપાદાન એક બીજામાં કાંઈ
કરી દીએ એમ માને તો તેણે બે દ્રવ્યોને સ્વતંત્ર જાણ્યા નથી અને તેના નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધને જ કર્તાકર્મ
સંબંધ માની લીધો છે–તે જ્ઞાન ખોટું છે.
તરફ ક્રમબદ્ધ શ્રદ્ધાનું જોર જવું ન જોઈએ. પરંતુ “જો આત્મા પુરુષાર્થ કરે તો પરમાણુમાં કર્મની ટળવારૂપ
અવસ્થા જ હોય.” એમ સ્વ તરફ જોવાનું છે. “ક્રમબદ્ધ પર્યાય” કહેતાં જ અનેક પર્યાયો ખ્યાલમાં આવે છે, કેમકે
એકમાં ક્રમ ન હોય, પણ અનેકમાં ક્રમ હોય. તે ક્રમબદ્ધ ત્રણેકાળની પર્યાયોથી ભરેલા દ્રવ્ય તરફ દ્રષ્ટિ કરવી તે
ક્રમબદ્ધની શ્રદ્ધાનું પ્રયોજન છે. પોતાના અખંડ સ્વભાવ તરફ દ્રષ્ટિ જતાં પર તરફ જોવાનું ન રહ્યું–એટલે પર્યાય
નિર્મળ જ પ્રગટવાની. ક્રમબદ્ધ પર્યાયની શ્રદ્ધાનું જોર પોતાના અખંડ સ્વભાવ તરફની એકાગ્રતામાં જવું જોઈએ.
અખંડ પરિપૂર્ણ સ્વભાવ છે તેની શ્રદ્ધા એ જ અનંત પુરુષાર્થ છે. અખંડ દ્રવ્ય તરફનો જ પુરુષાર્થ કરવાનો છે.
ક્રમબદ્ધ પર્યાયનું વર્ણન કરતાં, ક્રમવર્તી પર્યાયનું લક્ષ છોડાવીને સર્વ પર્યાયોમાં સળંગપણે જે અખંડ ત્રિકાળી દ્રવ્ય
છે તેની અખંડતાનું લક્ષ કરાવ્યું છે–અર્થાત્ પરલક્ષ છોડાવીને સ્વલક્ષ કરાવ્યું છે.
ઠરી જઈને કેવળજ્ઞાન લઉં એવી ભાવના છે પણ તે ભાવના (વિકલ્પ) નિર્વિકલ્પદશાનું–મુનિપણાનું ખરેખર
કારણ નથી. નિર્વિકલ્પદશા તો અંદરની એકાગ્રતાના જોરે પ્રગટે છે. તે નિર્વિકલ્પતા પ્રગટી ત્યારે પૂર્વના
વિકલ્પને
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
અવલંબને જ જ્ઞાનનું પરિણમન થઈ રહ્યું છે. સામી વસ્તુના પરિણમન સાથે જ પોતાના કારણે જ્ઞાનમાં
અવ્યક્તપણે વ્યંજનાવગ્રહ શરૂ થઈ ગયો છે. પૂર્વના જ્ઞાનનો ક્ષયોપશમ લઈને આવ્યો છે તેનો ઉપયોગરૂપ ઉઘાડ
વર્તમાન પોતાથી જ થાય છે–નિમિત્તના અવલંબને ઉઘાડ થતો નથી. ખરેખર તો કોઈ વાણી સાંભળતો નથી,
પણ પોતાના જ્ઞાનની સ્વતંત્ર પર્યાયમાં તે જાતનું પરિણમન શરૂ થઈ ગયું છે તેને જાણે છે. વાણીનું અવલંબન
મળતાં જ્ઞાનનું પરિણમન શરૂ થયું એમ નથી.
શરૂ થઈ ગયું છે. પહેલે સમયે કષાય થયો અને બીજા સમયે જ્ઞાન શરૂ થયું એમ સમયાંતર નથી, તેમ જ કષાય
થયો માટે જ્ઞાન શરૂ થયું એમ નથી.
છે, બન્નેનું પરિણમન જુદું જ છે. ક્રોધ અને જ્ઞાન કદી એકરૂપ થયાં નથી, પણ તે જુદાપણું ન જાણતાં “હું ક્રોધ
છું” એવી બુદ્ધિ ઉઠે છે તે જ ખોટી છે. ક્રોધને જાણનારૂં જ્ઞાન તે હું અને આ ક્રોધ જણાય તે હું નહિ એમ જ્ઞાન
અને ક્રોધના ભિન્નપણાની શ્રદ્ધા કરતો નથી તેથી જ્ઞાન સાથે ક્રોધને પણ પોતાનું સ્વરૂપ માની બેસે છે એ જ
ભૂલ છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિને પણ ક્રોધનું જ્ઞાન છે, પરંતુ તેને ક્રોધથી જુદા જ્ઞાનની શ્રદ્ધા નથી, તેથી ક્રોધને અને ક્રોધને
જાણવારૂપ જ્ઞાનની અવસ્થાને તે એકરૂપ માને છે એ જ મિથ્યાત્વ....
જ્ઞાનનો અંશ પણ પરના અવલંબન વગર સ્વાધીનપણે કાર્ય કરે છે. જ્ઞાનનો સ્વભાવ અચિંત્ય છે. સર્વત્ર જ્ઞાનનું
જ માહાત્મ્ય છે. ક્રોધ અને જ્ઞાન બન્ને જુદા જ પરિણમે છે, ક્રોધ થાય છે તે ચારિત્ર ગુણની અવસ્થા છે અને
ક્રોધનું જ્ઞાન થાય છે તે જ્ઞાનની અવસ્થા છે; એ રીતે ક્રોધ અને ક્રોધનું જ્ઞાન–બન્ને જુદા જુદા ગુણોની પર્યાય છે–
તેથી બન્ને જુદાં જ છે અને બન્નેનું પરિણમન પણ જુદું પોતપોતાને કારણે જ છે.
રીતે કથંચિત્ ગુણ ભેદ હોવાથી દરેક ગુણનું પરિણમન જુદું છે–છતાં પણ વસ્તુદ્રષ્ટિથી ગુણો અભેદ છે,–બધા
ગુણો એક બીજા સાથે અવિનાભાવી (સંકળાએલા) છે તેથી દરેક ગુણના પરિણમનને કથંચિત્ સંબંધ પણ છે.
શ્રદ્ધા ગુણ નિર્મળરૂપે પરિણમતાં જ, તે જ વખતે ચારિત્રગુણ વિકારી હોય તોપણ, અનંતાનુબંધી કષાયનો
ચારિત્રના પરિણમનમાં અભાવ થઈ જ જાય, તથા વીર્યનું પરિણમન સ્વતરફ ઢળે, જ્ઞાનનું પરિણમન સમ્યક્
થાય–એ રીતે વસ્તુથી જોતાં બધા ગુણોના પરિણમનને સંબંધ છે–બધાનું પરિણમન સાથે જ છે.
હીણું પરિણમન થવા માંડ્યું છે; પણ જિંદગીના છેડા સુધી પૂર્વનો ઉઘાડ કાર્ય કરી રહ્યો છે તેથી, વર્તમાનમાં
જ્ઞાનનું પરિણમન ઓછું થતું જાય છે છતાં તે સ્થૂળ દ્રષ્ટિથી જણાતું નથી, પણ જ્યારે આયુષ્ય પુરૂં થશે ત્યારે
જ્ઞાન લુપ્ત થઈ જશે અને એકેન્દ્રિયાદિમાં જશે ત્યાં જ્ઞાનની હીનતા વ્યક્ત જણાશે. આ રીતે તત્ત્વના વિરાધક
જીવને
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
વર્તમાન પર્યાયમાં જ જ્ઞાનનું પરિણમન વધતું જ જાય છે; આરાધક જીવને જ્ઞાનનો ઉઘાડ પર્યાયે પર્યાયે વધતો
જાય છે પરંતુ સ્થૂળ દ્રષ્ટિથી–
જ્ઞાનનો ઉઘાડ વધતો જાય છે તે પરિણમન સ્થૂળ દ્રષ્ટિએ જણાતું નથી. કોઈ જ્ઞાનીને પૂર્વનો જ્ઞાનનો ઉઘાડ
ઓછો હોય તેથી વર્તમાન જાણપણું
ક્રમેક્રમે વધતાં વધતાં કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થશે.
બધા ગુણોનું પરિણમન હીન થતું જાય છે.
સાથે ધર્મનો સંબંધ છે. જ્ઞાનનો ઉઘાડ ઓછો હોય છતાં જો તે જ્ઞાનમાં આરાધકભાવ હોય તો એકાવતારી થઈ
શકે છે, અને જ્ઞાનનો ઘણો ઉઘાડ હોય છતાં જો તેમાં વિરાધકભાવ હોય તો વિરાધકભાવને કારણે નરક–
નિગોદમાં જઈને અનંત સંસારમાં રખડવાનો...આ રીતે આરાધકભાવ સાથે જ ધર્મનો સંબંધ છે.
કરીને જ્ઞાન કરે છે. અગીઆર અંગનું જ્ઞાન થાય તેવો ઉઘાડ થાય એટલી બધી કષાયની મંદતા નિગોદના જીવને
હોતી નથી. પરંતુ મનુષ્યપણામાં કષાયની મંદતા કરી જ્ઞાન પ્રગટ કરે છે. આ રીતે વર્તમાન પુરુષાર્થથી ઉઘાડ
થઈ શકે છે. છતાં મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવનો જ્ઞાનનો ઉઘાડ આત્માનું કાંઈ કાર્ય કરી શકતો નહિ હોવાથી પરમાર્થમાં
તેના પુરુષાર્થને ખરેખર પુરુષાર્થ ગણવામાં આવ્યો નથી. કેમકે તેના જ્ઞાનમાં આરાધકભાવ નથી તેથી તેનું જ્ઞાન
આત્માનું કાંઈ પ્રયોજન સાધતું નથી. જો કે તેણે મંદ કષાયના પુરુષાર્થથી જ્ઞાનનો ઉઘાડ કર્યો છે પરંતુ આરાધક
ભાવના અભાવમાં તેનો પુરુષાર્થ આત્મા સાથે અભેદપણું ધરાવતો નથી તેથી તેના પુરુષાર્થને પરમાર્થે પુરુષાર્થ
કહ્યો નથી....જો તે જ્ઞાનને પુરુષાર્થવડે સ્વભાવ તરફ વાળે તો તે જ્ઞાનનું સ્વભાવ સાથે અભેદપણું થાય, અર્થાત્
તેને આરાધકભાવ થાય. આ રીતે આરાધકભાવ સહિતનો જ્ઞાનીનો પુરુષાર્થ આત્મા સાથે અભેદપણું ધરાવે છે
અને તેને જે જ્ઞાનનો ઉઘાડ છે તે બધો વર્તમાન પુરુષાર્થમાં જ ભળી જાય છે. આથી આરાધકભાવ સહિતનો
જ્ઞાનનો અંશ આત્માના સ્વભાવ સાથે અભેદ હોવાથી તે વધીને પૂર્ણ થઈ જવાનો, અને આરાધકભાવ વગરનું
જે જ્ઞાન છે તેનું અભેદપણું આત્મા સાથે નહિ હોવાથી તે ઘટી જઈને વિરાધકપણાને લીધે એકેન્દ્રિયાદિ પર્યાયમાં
અત્યંત હીન થઈ જશે... આમાં આરાધકભાવથી જ જ્ઞાનાદિની સફળતા છે એમ નક્કી થયું. આરાધકભાવ એટલે
સમ્યગ્દર્શન. સમ્યગ્દર્શન વગર કોઈને આરાધકભાવ હોઈ શકે નહિ. આત્માના સ્વભાવની યથાર્થ શ્રદ્ધા તે
સમ્યગ્દર્શન છે અને તે સમ્યગ્દર્શન થતાં જ આરાધકપણું થાય છે, અને અલ્પકાળમાં તે સંપૂર્ણ આરાધના કરીને
પૂર્ણ પવિત્ર મોક્ષદશાને જરૂર પામે છે. માટે સાચી સમજણદ્વારા જીવોએ પહેલાંં સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત કરવું જોઈએ.
ભાગમાં પણ આત્માના પ્રદેશો કેટલોક વખત ફેલાઈને રહે છે. હવે જે જગ્યાએ આત્મ પ્રદેશો ફેલાયેલા છે તે
જગ્યાએ કોઈ પ્રહાર કરે, છેદ મૂકે, બાળે છતાં આત્માને તે સંબંધી દુઃખ થતું નથી. આત્મપ્રદેશો જે જગાએ છે તે
જ જગાએ પ્રતિકૂળ સંયોગો હોવા છતાં તેનું વેદન થતું નથી કેમકે સંયોગનું વેદન આત્માને નથી, પરંતુ પોતાના
ભાવનું વેદન છે, તેથી તે વખતે આત્મામાં જેટલો કષાયભાવ હોય તેટલું વેદન તે આત્માને છે અને તેના
પ્રમાણમાં દુઃખ છે; અથવા જો વીતરાગભાવ હોય તો તેનું સુખરૂપ વેદન છે. આ રીતે પોતાના ભાવ પ્રમાણે
સુખદુઃખનું વેદન આત્મા કરે છે પરંતુ સંયોગનું વેદન
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
(૪) એક જીવને પ્રતિકૂળતા નથી અને તે રાગ કરીને દુઃખી થતો નથી.
ઉપરના ચાર દ્રષ્ટાંતોમાં પહેલા બે દ્રષ્ટાંતોમાં નિમિત્ત નૈમિત્તિક સંબંધ લાગુ પડતો નથી, કેમકે તેમાં પ્રતિકૂળ
૨–વર્તમાન શુભભાવ હોય છતાં અસાતાનો પ્રતિકૂળ સંયોગ
૩–વર્તમાન અશુભભાવ અને પ્રતિકૂળ સંયોગ.
૪–વર્તમાન શુભભાવ અને અનુકૂળ સંયોગ.
(૧) વર્તમાન પાપભાવ હોવા છતાં સાતાનો અનુકૂળ સંયોગ હોય છે તે અનુકૂળ સંયોગ વર્તમાન
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
પણ અનુકૂળ જ હોય–એમ નથી. જીવના ભાવની ક્રિયા સ્વતંત્ર છે અને સંયોગી પરદ્રવ્યની ક્રિયા સ્વતંત્ર છે. એક
જીવ ખૂબ અશુભ ભાવ કરે છતાં વર્તમાન શરીર તન્દુરસ્ત હોય અને બીજા જીવને શરીરમાં રોગ હોય અને ખૂબ
શુભભાવ કરે, તો તેથી કાંઈ રોગ ટળી જાય નહિ. સંયોગ–વિયોગનું કારણ પૂર્વના પુણ્ય–પાપ છે પરંતુ
વર્તમાનમાં કેવા ભાવ કરવા તે જીવના પુરુષાર્થને આધીન છે.
પ્રતિકૂળતા હોય છતાં અંતરમાં શુભભાવ વડે ઓછી આકૂળતાનું વેદન હોય. આ રીતે બહારમાં ગમે તેવા સંયોગ
હોય છતાં જીવ પોતે વર્તમાનમાં જેવા ભાવ કરે તે અનુસાર તેને સુખ દુઃખ હોય છે.
દુઃખનું વેદન છે. (૨) ભૂખ મટી તે પૂર્વની સાતાનો ઉદય છે. (૩) વર્તમાન મનુષ્ય શરીર ખાવાથી શાંતિ થઈ–
એમ લાગે છે તે ખોટી વાત છે. મનુષ્યને ખાધો તે કારણે શાંતિ થઈ નથી પરંતુ–પહેલાંં મનુષ્યને ખાવાની જે
તીવ્ર હિંસક ઈચ્છા હતી તે ઈચ્છાના કારણે તીવ્ર દુઃખ હતું અને પાછળથી તે તીવ્ર હિંસકભાવ ચાલ્યો જવાથી તથા
તે સંબંધી ઈચ્છા ચાલી જવાથી કષાયની અને ઈચ્છાની મંદતા થઈ છે તેથી તેને મંદ આકૂળતા છે અને તે મંદ
આકૂળતા પણ દુઃખ જ છે પરંતુ અજ્ઞાન ભાવથી મંદ આકૂળતામાં સુખ માન્યુ છે. વાસ્તવિકપણે તો સ્વભાવના
ભાનપૂર્વક ઈચ્છાનો અભાવ તે જ સુખ છે, તીવ્ર ઈચ્છા તે તીવ્ર દુઃખ છે, અને મંદ ઈચ્છા તે મંદ દુઃખ છે. આ
પ્રમાણે, પરવસ્તુનો સંયોગ થવાથી પોતાનું દુઃખ મટયું નથી પણ પોતાની ઈચ્છા ટળવાથી દુઃખ મટયું છે–એમ જો
જીવ જાણે તો તે પોતાનું દુઃખ ટાળવા માટે પર પદાર્થ તરફ લક્ષ નહિ કરતાં પોતાના પરિણામ તરફ લક્ષ કરે,
અને પોતાના પરિણામમાં પણ ઈચ્છા કે જે ક્ષણે ક્ષણે બદલતી જાય છે તથા જે આકૂળતા જ ઉત્પન્ન કરનારી છે
તેનો આશ્રય ન માને અને પર લક્ષે જે મંદ ઈચ્છા કરી શકે છે તેના સ્વભાવમાં ઈચ્છા જ નથી તેથી તે
ઈચ્છારહિત સ્વભાવના લક્ષે સંપૂર્ણ ઈચ્છા ટાળી શકાય છે–એમ જાણીને તે સ્વભાવની ઓળખાણપૂર્વક ઈચ્છા
ટાળવાનો પોતાના ભાવમાં પુરુષાર્થ કરે અને જેમ જેમ ઈચ્છા ટળતી જાય તેમ તેમ સાચું નિરાકૂળ સુખ પ્રગટતું
જાય; તેથી.
(૨) સંયોગ–વિયોગનું તેને દુઃખ નથી, પણ ઈચ્છાનું દુઃખ છે.
(૩) ઈચ્છા ક્ષણિક છે અને તે ટળી શકે છે
(૪) ઈચ્છારહિત આત્માનો સ્વભાવ છે તેને ઓળખવો જોઈએ અને પોતાના ઈચ્છા ભાવને ટાળવાનો
સમયે અજ્ઞાની ભોગવે છે. જડના સંયોગને તો કોઈ આત્મા ભોગવી જ શકતો નથી, પોતે વર્તમાન જે સમયે
પુણ્ય–પાપ કરે છે તે સમયે જ તેનું આકૂળતારૂપી ફળ તે ભોગવી જ રહ્યો છે, પણ અજ્ઞાની તે જાણી શકતો નથી
કેમકે તેની દ્રષ્ટિ બાહ્ય સંયોગ ઉપર છે. જે સમયે વિકારભાવ કર્યો ત્યારથી જ તે ભાવનું દુઃખરૂપ વેદન શરૂ થઈ
ગયું છે અને જ્યાં સુધી સ્વભાવનું ભાન કરીને તે ભાવ ટળે નહિ ત્યાં સુધી તે દુઃખનું વેદન રહ્યા કરશે. સાચી
શ્રદ્ધા વગર ઊંધી માન્યતાના મહાદુખનું વેદન રહ્યા જ કરે છે. અજ્ઞાની પર સંયોગને ભોગવતો નથી પણ તે
સંયોગ ઉપર લક્ષ કરીને વિકારીભાવ કરે છે અને તેને તે ભોગવે છે. શરીર અને આત્મા જુદા છે એમ જાણ્યું
નથી તેથી અંદરમાં ‘શરીરની ક્રિયા હું કરૂં’
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
અજ્ઞાન દશામાં પણ જીવ જડ કર્મને કરતો કે ભોગવતો નથી પણ પોતાના વિકારીભાવને કરે છે અને તેના
પ્રતિકૂળતા આવી પડે તો પણ તે સતથી ચ્યૂત્ નહિ થાય–અસત્નો આદર કદી નહિ કરે...સ્વરુપના સાધકો
વિષેશ દ્રઢતા કરી રહ્યો છે તેને તો પોતાના બેહદ પુરુષાર્થ પાસે જગતમાં કાંઈ પણ પ્રતિકૂળ જ નથી. એ તો
પરિણમન કેમ થાય? માટે જ્ઞાનવાળો જીવ તેનું પરિણમન કરે છે.
જીવદ્રવ્યનો વિશેષ ગુણ છે અને તે જાણવાનું કાર્ય કરે છે. ‘દ્રવ્યત્વ’ તે સામાન્યગુણ છે અને તે જગતના બધા
જ્ઞાન ગુણ નથી, પરંતુ તેમાં દ્રવ્યત્વ ગુણ તો છે. તે દ્રવ્યત્વગુણની શક્તિથી જડવસ્તુનું પરિણમન સ્વતંત્રપણે
૩–અનાદિથી આજ સુધી અજ્ઞાની જીવોએ પોતામાં સતત એકલો નુકશાનનો ધંધો કર્યો છે અને જ્યાં
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
૧૨૫૦૧/– લેડી કંચનબહેન, તે શ્રીમન્ત શેઠશ્રી
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
