PDF/HTML Page 1 of 37
single page version
PDF/HTML Page 2 of 37
single page version
PDF/HTML Page 3 of 37
single page version
શ્રાવણ વદ ૧૩ ને શુક્રવાર તા. ૪–૯–૬૪ થી ભાદરવા સુદ પાંચમ ને શુક્રવાર તા.
૧૧–૯–૬૪ સુધી થશે.
હાજર રહેવા ખાસ નમ્ર વિનંતી છે. આ સભા અગત્યની હોવાથી જરૂર હાજર રહેશોજી.
PDF/HTML Page 4 of 37
single page version
વિચાર તો ખરો કે તું ક્યાં છો અને આ બધું શું છે? તને કેમ શાંતિ
નથી?
ખરેખર તું ઘર ભૂલ્યો છો–ભૂલો પડયો છો, પારકા ઘરને તું તારું
રહેઠાણ માની બેઠો; પણ બાપુ! એમ અશાંતિના અંત નહિ આવે.
સિદ્ધ છો, પ્રભુ! તું તારા સ્વઘરને જો–પરમાં ન જો. પરમાં લક્ષ કરી
કરીને તો તું અનાદિથી ભ્રમણ કરી રહ્યો છો, હવે તારા અંતરસ્વરૂપ
તરફ નજર તો કર! એક વાર તો અંદર જો! અંદર પરમ આનંદના
અનંતા ખજાના ભર્યા છે, તેને સંભાળ તો ખરો! એક વાર અંદર
ડોકિયું કર તો તને તારા સ્વભાવના કોઈ અપૂર્વ પરમ સહજ
સુખનો અનુભવ થશે.
પ્રભુ! તારા પ્રભુત્વની એક વાર હા તો પાડ!
PDF/HTML Page 5 of 37
single page version
પ્રાપ્ત થયું..પછી એનાં નિધાન દેખીને ગુરુદેવને પ્રસન્નતા થઇ ને તેના રચયિતા પ્રત્યે
ઘણી ભક્તિ જાગી. તેમાંય જ્યારે એક પુસ્તકમાં કુંદકુંદપ્રભુના વિદેહગમન સંબંધી
ઉલ્લેખ વાંચ્યો ત્યારે તેમના અંતરમાં ઊંડેથી અવ્યક્ત સંસ્કારપૂર્વક તેનો સહર્ષ
સ્વીકાર આવ્યો. પછી અંદરના મંથનપૂર્વક એ શાસ્ત્રનો વધુ ને વધુ ઊંડો અભ્યાસ
કરતા ગયા...તેના ઉપર પ્રવચનો પણ કરવા લાગ્યા...ભાઈશ્રી હિંમતલાલ જે. શાહ
દ્વારા તેનું ગુજરાતી ભાષાંતર થઇને અનેક આવૃત્તિઓ છપાઇ ગઇ, હિન્દીમાં પણ
અનેક આવૃત્તિઓ છપાણી. તેની મૂળ ગાથાઓના ગુજરાતી–ગીતની અવારનવાર
સામૂહિક સ્વાધ્યાય થાય છે,–ગુરુદેવના પ્રવચનમાં સમયસાર લગભગ કાયમ
વંચાતું હોવાથી સોનગઢમાં ઘરેઘરે વ્યક્તિદીઠ સમયસાર વિરાજી રહ્યું છે, સોનગઢનું
એકપણ ઘર સમયસાર વિનાનું ખાલી નહિ હોય. સમયસારને સોનેરી પૂંઠાથી
મઢવામાં આવ્યું છે, ચાંદીના પતરામાં તેની મૂળ ગાથાઓ કોતરવામાં આવી છે, ને
સ્વાધ્યાયમંદિરમાં બહુ માનપૂર્વક પૂજ્ય બેનશ્રી ચંપાબહેનના સુહસ્તે તેની સ્થાપના
કરવામાં આવી છે. હાલમાં સમયસાર ઉપર ગુરુદેવના પ્રવચનો ૧૪ મી વખત
ચાલી રહ્યા છે...ગુરુદેવના સમયસાર ઉપરનાં પ્રવચનોમાંથી પાંચ પુસ્તકો છપાઇ
ગયા છે,–જેમાંના છેલ્લા ત્રણ પુસ્તકોનું ભાવવાહી લખાણ પૂ. બેનશ્રીબેન
(ચંપાબેન–શાંતાબેન) ના સુહસ્તે લખાયેલું છે. આવા આ સમયસાર ઉપરના
પ્રવચનોનો થોડોક નમૂનો અહીં આપ્યો છે. સમયસાર વાંચતી વખતે ગુરુદેવનું
હૃદય કેવું ખીલી ઊઠે છે તે આમાં દેખાઇ આવશે.
PDF/HTML Page 6 of 37
single page version
શરૂઆત થાય તે અપૂર્વ મંગળ છે. આત્માનું પરમધ્યેય એવું જે સિદ્ધપદ તેને
સાધવાનો જે ભાવ પ્રગટયો એટલે સિદ્ધસન્મુખ જવાનું શરૂ કર્યું–તે જ માંગલિક
છે. અત્યાર સુધી અનંતા સિદ્ધભગવંતો થયા તે સર્વને ભાવસ્તુતિ તથા દ્રવ્યસ્તુતિ
વડે પોતાના આત્મામાં તથા પરના આત્મામાં સ્થાપીને આ સમયસાર શરૂ કરું છું.
ભાવસ્તુતિ એટલે અંતર્મુખ નિર્વિકલ્પ શાંતરસનું પરિણમન અને દ્રવ્યસ્તુતિ એટલે
સિદ્ધોના બહુમાનનો વિકલ્પ તથા વાણી; એમ બંને પ્રકારે સ્તુતિ કરીને, મારા તેમ
જ શ્રોતાજનોના આત્મામાં અનંતા સિદ્ધભગવંતોને સ્થાપું છું. આત્મા કેવડો? કે
અનંતા સિદ્ધોને પોતામાં સમાવી દે તેવડો. આત્મામાં જ્યાં સિદ્ધોને સ્થાપ્યા ત્યાં
હવે તેમાં રાગ રહી શકે નહિ. જ્યાં સિદ્ધોનો આદર કર્યો ત્યાં રાગનો આદર રહે
નહિ; એટલે સિદ્ધને પોતામાં સ્થાપતાં જ રાગ સાથેની એકત્વબુદ્ધિ તૂટી ગઇ, ને
સાધકદશા શરૂ થઇ, તે જ અપૂર્વ મંગળ છે; પંચમકાળનો સાધક પોતાના સિદ્ધપદ
માટે પ્રસ્થાનું મૂકે છેઃ હે સિદ્ધભગવંતો! સિદ્ધપદને સાધવા હું ઉપડયો છું ત્યાં
શરૂઆતમાં જ મારા આત્મામાં આપને સ્થાપું છું અને હે શ્રોતાજનો! તમારા
આત્મામાં પણ સિદ્ધપણું સ્થાપું છું. હોંસથી હા પાડજો! ના ન પાડશો. અમારો
શ્રોતા એવો જ હોય કે જે પોતાના આત્મામાં સિદ્ધપણું સ્થાપીને સાંભળે છે.
એકલા રાગમાં ઊભો રહીને નથી સાંભળતો, પણ પહેલે ઘડાકે સિદ્ધપદના ભણકાર
લેતો આવે છે. “હું સિદ્ધ...તું સિદ્ધ!”–એમ શ્રવણ કરતાં જ આત્મા અંદરથી હકાર
કરતો આવે છે.
છું; સંસારથી–રાગથી જુદો પડીને સિદ્ધની–શુદ્ધાત્માની નાતમાં ભળું છું.
પુણ્યની શી વાત!! તેઓ કહે છે કે કેવળી અને શ્રુતકેવળી ભગવંતોએ કહેલા આ
સમયપ્રાભૃતને હું મારા અને પરના મોહના નાશને માટે કહીશ. સિદ્ધસમાન આત્માને
ધ્યેયરૂપે રાખીને આ શરૂ કર્યું છે, માટે તે ધ્યેયને ચૂકશો નહીં. આ સમયસાર સમજે
તેના મોહનો નાશ થઈ જશે–એમ આચાર્યદેવના કોલકરાર છે.
PDF/HTML Page 7 of 37
single page version
આત્મામાં સતત આવી ધૂન વર્તતી હોવાથી જ્યાં સંત–ગુરુએ તેના શ્રદ્ધા–જ્ઞાનાદિનો
ઉપાય બતાવ્યો કે તરત તેના આત્મામાં તે પ્રણમી જાય છે. જેમ ધનનો અર્થી મનુષ્ય
રાજાને દેખતાં જ પ્રસન્ન થાય છે અને તેને વિશ્વાસ આવે છે કે હવે મને ધન મળશે
ને મારી દરિદ્રતા ટળશે; તેમ આત્માનો અર્થી મુમુક્ષુ જીવ આત્મપ્રાપ્તિનો ઉપાય
દર્શાવનારા સંતોને દેખતાં જ પરમ પ્રસન્ન થાય છે...તેનો આત્મા ઉલ્લસી જાય છે કે
અહા! મને મારા આત્માની પ્રાપ્તિ કરાવનાર સંત મળ્યા...હવે મારા સંસારદુઃખ
ટળશે ને મને મોક્ષસુખ મળશે. આવો ઉલ્લાસ અને વિશ્વાસ લાવીને, પછી સંત–
ધર્માત્મા જે રીતે ચૈતન્યને સાધવાનું કહે છે તે રીતે સમજીને પોતે સર્વ ઉદ્યમથી
ચૈતન્યને જરૂર સાધે છે.
અનુભવ ન કરે અને વિકલ્પોના વેદનમાં અટકી રહે ત્યાં સુધી તે આત્માના ગમે
તેવા વિકલ્પો કર્યા કરે તો પણ તેથી શું?–તે વિકલ્પોથી કાંઇ સિદ્ધિ નથી, માટે તે
વિકલ્પોની જાળને ઓળંગીને જ્ઞાનસ્વભાવનો અનુભવ કરો, એમ આચાર્યદેવ
ઉપદેશ કરે છે.
તેનું અવલંબન છોડ, તેનાથી જુદો થા, ને જ્ઞાનસ્વભાવમાં તારા ઉપયોગને
જોડ...અંતર્મુખ થઇને અતીન્દ્રિય આનંદરસના ઘૂંટડા પી. આવી ધર્માત્માની અનુભવદશા
છે, ને આ જ તે અનુભવનો ઉપાય છે.
જગતના બીજા કોઇ પદાર્થમાં જેને સુખ ભાસતું નથી, તે જીવ ચૈતન્યસ્વભાવનો નિર્ણય
કરીને જ્ઞાનને સ્વસન્મુખ કરે છે, વચ્ચે આવતા વિકલ્પોને જ્ઞાનથી ભિન્ન જાણીને
ઓળંગી જાય છે. આ રીતે વિકલ્પથી જુદો થઇને જ્ઞાનસ્વભાવની નિર્વિકલ્પ પ્રતીત કરે
છે તે “સમયસાર” છે, તે જ સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન છે. આવી પ્રતીત કરવી તે
ચાર ગતિના અનંત દુઃખથી છૂટકારાનો ઉપાય છે.
PDF/HTML Page 8 of 37
single page version
નથી માગતો, તેને પણ ઓળંગીને સ્વાનુભવમાં જ પહોંચવા માગે છે. કઈ રીતે
સ્વાનુભવમાં પહોંચે છે તે વાત ૧૪૪મી ગાથામાં આચાર્યદેવે અલૌકિક ઢબે બહુ સરસ
સમજાવી છે. જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ ઢળતાં ઢળતાં, હજી જ્યાં સુધી સાક્ષાત્ જ્ઞાનમાં આવ્યો
નથી ત્યાં સુધી વચ્ચે આવા વિકલ્પોની જાળ આવશે, તે બતાવીને આચાર્યદેવ કહે છે કે
તે વિકલ્પજાળમાં તું ગુંચવાઇ ન જઈશ, પણ જ્ઞાનને તેનાથી જુદું તારવીને તે
વિકલ્પજાળને ઓળંગી જાજે, જ્ઞાનને અંતરમાં લઈ જાજે,–આમ કરવાથી નિર્વિકલ્પ–
સ્વાનુભવનો અપૂર્વ આનંદ તને અનુભવાશે.
વાળતાં સંસાર ટળીને મોક્ષ થાય છે. જે જીવ જ્ઞાનસ્વભાવમાં અંતર્મુખ થયો ને વિકલ્પથી
જુદો પડયો, તેને પછી અમુક પ્રકારના રાગના વિકલ્પો હોય તો પણ તેના ગ્રહણનો
ઉત્સાહ નથી, તેના અવલંબનની બુદ્ધિ નથી, ઉત્સાહ તો ચૈતન્ય તરફ જ વળી ગયો છે,
બુદ્ધિમાં એટલે કે ભાવશ્રુતજ્ઞાનમાં ચૈતન્યસ્વભાવનું એકનું જ અવલંબન છે–આવો
સમકિતી ધર્માત્મા નયપક્ષથી અતિક્રાંત થયેલો શુદ્ધ આત્મા છે, તે જ ‘સમયસાર’ છે.
જીવને સમ્યગ્દર્શન થાય તેને એવી દશા હોય છે.
તારા આત્માને બધાથી વિભક્ત અને પોતાની જ્ઞાનાદિ અનંતશક્તિઓ સાથે એકમેક
જાણીને તું પ્રસન્ન થા...સ્વભાવનો જ સ્વામી થઇને પર સાથે સંબંધના મોહને છોડ!
*સ્વભાવના જ કર્મરૂપ થઈને બીજા કર્મની બુદ્ધિ છોડ.
*સ્વભાવને જ સાધન બનાવીને અન્ય સાધનની આશા છોડ.
*સ્વભાવને જ સંપ્રદાન બનાવીને નિર્મળભાવને દે.
*સ્વભાવને જ અપાદાન બનાવીને તેમાંથી નિર્મળતા લે.
PDF/HTML Page 9 of 37
single page version
*સ્વભાવનો જ સ્વામી થઈને તેની સાથે એકતાનો સંબંધ કર ને પરની સાથેનો
આ અતીન્દ્રિયસુખ કોઇ વિકલ્પમાં ન હતું, કોઇ બાહ્ય પદાર્થોમાં આ સુખની ગંધ પણ ન
હતી, અનંતકાળના શુભાશુભ વિકલ્પોમાં કદી આવું સુખ અનુભવાયું ન હતું. ચૈતન્યનું
જેને લક્ષ પણ નથી તેને સુખ શું અને દુઃખ શું તેની પણ ખબર નથી, તો પછી દુઃખ
ટાળવાનો અને સુખ પામવાનો સાચો ઉપાય તો તેને ક્યાંથી હોય?
કળા જાણ્યા વગર બીજું જે કંઈ કરે તે બધું રણમાં પોકની જેમ ફોગટ છે. જે ભેદજ્ઞાન
કરે તેને અંતરમાંથી ભવઅંતના ભણકાર આવી જાય ને સિદ્ધપદના સન્દેશ આવી
જાય...કે હવે ભવનો નાશ કરીને સિદ્ધપદ અલ્પકાળમાં પામશું.
સમયસારના મહિમાનો ખરો ખ્યાલ આવે. ખરેખર, સમયસાર એ ગુરુદેવના સાથીદાર
છે. પ્રવચનમાં એકવાર ગુરુદેવે કહેલું કે આ સમયસારમાં ઘણાં ઊંડાં–ગંભીર ભાવો
ભર્યા છે, જીવનના છેલ્લા શ્વાસોશ્વાસ સુધી તેની સ્વાધ્યાય અને મંથન કરવા જેવું છે.
ગ્રંથ દીઠ રૂા. ૨–૨પ (પ્લાસ્ટીકના પૂંઠા સહિત એક રૂા. વધુ.)
PDF/HTML Page 10 of 37
single page version
મોક્ષમાર્ગ જરૂર મળે. સ્વદ્રવ્યસન્મુખ થતાં આત્મા પોતે જ
મોક્ષમાર્ગરૂપ પરિણમીને મોક્ષમાર્ગ આપે છે. સ્વદ્રવ્યસન્મુખ થવું–આ
જ મોક્ષમાર્ગ લેવાની રીત છે; બીજી કોઇ મોક્ષમાર્ગની રીત નથી.
PDF/HTML Page 11 of 37
single page version
સમ્યગ્દર્શન કરવું એ જ એના જીવનનું ધ્યેય છે–એ જ એના જીવનનું સાધ્ય છે.
તેથી સમ્યગ્દર્શન માટે ઉલ્લાસપૂર્વક નિરંતર પ્રયત્ન કરે છે, તેમાં પ્રમાદ કરતો નથી.
પોતાનું આત્મકાર્ય સાધવા માટે આત્માર્થીના પરિણામ નિરંતર ઉલ્લાસમાન હોય
છે. સમ્યગ્દર્શન સિવાય બીજું કાર્ય પોતાનું ભાસતું નથી એટલે તેમાં રસ નથી,
નિજ કર્તવ્યને એક ક્ષણ પણ અંતરથી વિસરતો નથી. આવો જીવ અલ્પકાળમાં
સમ્યગ્દર્શન પામે છે.
સમ્યગ્દર્શન નથી. સમ્યગ્દર્શન ક્યારે થયું કહેવાય? કે જ્યારે સ્વરૂપસન્મુખ થઇને
નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ થાય–અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન થાય ત્યારે જ યથાર્થ
સમ્યગ્દર્શન થયું કહેવાય. તે જ યથાર્થ પ્રતીતિ છે; તે સિવાય યથાર્થ પ્રતીતિ
કહેવાય નહીં. તત્ત્વવિચાર પછી ઊંડો ઊતરીને–અંતર્મુખ થઈને સ્વરૂપની
નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ ન કરે ત્યાં સુધી જીવ સમ્યગ્દર્શન પામતો નથી. અંતરમાં
ચૈતન્યસ્વભાવનો પરમ મહિમા લાવી, તેને લક્ષગત કરીને તેની નિર્વિકલ્પ
અનુભૂતિ કરવી–પ્રત્યક્ષ સ્વસંવેદન કરવું–તે સમ્યગ્દર્શન છે. નિર્વિકલ્પ
અનુભૂતિપૂર્વક આવું સમ્યગ્દર્શન પ્રગટયા પછી, જ્ઞાનીને સવિકલ્પદશામાં પણ તે
સતત ટકી રહે છે. જિજ્ઞાસુએ સમ્યક્ત્વ આરાધનાનો પ્રયત્ન નિરંતર કર્તવ્ય છે.
PDF/HTML Page 12 of 37
single page version
પ્રકરણ અહીં ‘આત્મધર્મ’ ના જિજ્ઞાસુઓ માટે આપ્યું છે...જે સૌને ગમશે.
હતા. આનંદકારી યાત્રાની પૂર્ણતાના ઉલ્લાસતરંગો ચારેકોર ફેલાઈ ગયા હતા. અહા,
જાણે ગુરુદેવ સાથે સિદ્ધભગવાનને ભેટી આવ્યા ને હવે બસ! એ સિદ્ધપદની
આ યાત્રાની શી વાત કરવી? કેટલાક આનંદકારી પ્રસંગો એવા હોય છે કે વાણીથી જે
વ્યક્ત થઈ શકતા નથી. (બાહુબલીનાથના દર્શન વખતે પણ ગુરુદેવને એવું જ થયેલું...
PDF/HTML Page 13 of 37
single page version
બિંબના દર્શનથી જે ઉર્મિઓ જાગતી તે વચનમાં પૂરી આવતી ન હતી.) એવો જ
જીવનનો આ યાત્રાનો ધન્ય પ્રસંગ છે...સંખ્યાબંધ યાત્રિક ભાઈ–બહેનો ગુરુદેવ સાથે
થયેલી અપૂર્વ યાત્રાનો આનંદ અનુભવતા હતા ને જીવનને સફળ માનતા હતા.
ચડયો છે કે હવે પહાડ ઉપરથી નીચે ઉતરવું ગમતું નથી. જેમ ખરા આત્માર્થીને
ચૈતન્યનો એવો રંગ ચડે કે પરભાવમાં ક્યાંય તેને ગમે નહિ તેમ યાત્રિકોને તીર્થધામ
છોડીને બીજે ક્યાંય જવું ગમતું નથી. અહા, જાણે તીર્થધામમાં જ રહીએ ને
સાધકભાવના રંગથી આત્માને રંગી દઇએ. અનંતા સાધકોએ જ્યાં નિજપદને સાધ્યું
એવી આ સાધનાભૂમિમાં આવ્યા છીએ તો અહીં જ નિજપદને સાધી લઇએ!–આવી
અકથ્ય ઊંડી ઊર્મિઓ જાગતી હતી.
સંસ્કાર હૃદયના ભણકારાની સાથે ધબધબ થતા હતા...યાત્રાનો પવિત્ર પ્રસંગ જીવનમાં
સદાય યાદ રહેશે ને સિદ્ધિપંથની પુનિત પ્રેરણા સદા આપ્યા કરશે–આવી લાગણી બધા
યાત્રિકોમાં દેખાતી હતી. અહો સિદ્ધભગવંતો! આજે ૧૨ કલાક મેં આપના પવિત્ર
ધામમાં વાસ કર્યો...આપની પવિત્ર સિદ્ધભૂમિના સ્પર્શથી મારો આત્મા પાવન
થયો...મને આપના પવિત્ર માર્ગની પ્રાપ્તિ થઈ...ને દુનિયા તો જાણે ક્યાંય ભૂલાઈ ગઈ!
અનંતા તીર્થંકર ભગવંતોની અને સંતોની પવિત્ર ચરણરજને ફરીફરી મસ્તકે ચઢાવીને
તીર્થરાજનું બહુમાન કર્યું, એટલું જ નહીં–આ પણ તીર્થનો અંશ છે અને તેને જ્યારે
જોઈશું ત્યારે તીર્થનું જ સ્મરણ થશે’ એમ કલ્પીને ત્યાંની ચરણરજને બહુમાનપૂર્વક
સાથે લઈ લીધી.
સિદ્ધસ્વરૂપનો સાક્ષાત્ ચિતાર ખડો થતો હતો...ને જાણે કે પોતે એ સિદ્ધોની મંડળી વચ્ચે
જ બેઠા હોય એવા અચિંત્યભાવો સાધકોને ઉલ્લસતા હતા. આવા ધામમાંથી ઉતરતાં
પહેલાં એકવાર ફરીને નયન ભરીભરીને શિખરજીનું અવલોકન કર્યું ને હૃદયમાં તેનો
અચિંત્યમહિમા ભર્યોઃ વાહ શિખરજી ધામ! તમારું સ્થાન ભારતના તીર્થોમાં સર્વોત્કૃષ્ટ
છે. અનંત ચોવીસીના અનંત તીર્થંકરો ને અનંતા મુનિશ્વરોએ અહીંથી સિદ્ધપદ સાધ્યું છે,
ને તેમની
PDF/HTML Page 14 of 37
single page version
સાધનાના પ્રતાપે અહીંની કાંકરી કાંકરી પૂજનિક બની ગઇ છે. ચારે બાજુ છવાયેલો આ
આખો ગૌરવપૂંજ અહીં સુવર્ણભદ્રટૂંક પરથી નજરસમક્ષ દેખાય છે, અહીંથી જાણે કે
સિદ્ધલોક બહુ જ નજીક હોય એવું લાગે છે, ને અનંતા સિદ્ધો તથા તેમની સાધના
સ્મૃતિમાં આવે છે; જીવનમાં ન ભૂલાય એવી ઉચ્ચ ભાવનાઓ હૃદયમાં કોતરાઇ જાય છે.
ઉતરતા પહેલાં સૌએ ફરી ફરીને એ પાવનસિદ્ધિધામને નમસ્કાર કર્યા...અયોગી
ભગવંતોની આ ભૂમિને નમસ્કાર! સિદ્ધભૂમિને નમસ્કાર! અહા કેવો પવિત્ર દેશ! હે
ભગવાન! તમારા દેશમાં આવીને હું દુનિયાને ભૂલી ગયો. દુનિયાનાં દુઃખો દૂર થઇ
ગયા...આત્મા સાધકભાવ તરફ જાગ્યો. છેલ્લે નમસ્કારમંત્રના શાંતિજાપ કરીને મંગલ
જયનાદ કરતા કરતા, ઘંટનાદ ગજાવતાં ગજાવતાં ને ફરીફરીને આ તીર્થની યાત્રા
કરવાની ભાવના ભાવતાં ભાવતાં, ભગવાન સાથે નિકટમુક્તિના કોલકરાર કરીને
આનંદથી યાત્રા પૂરી કરી.
કેવી પરમ અદ્ભુત ભક્તિ હોય તે આજે જોવા મળ્યું. ભૂખ–તરસ કે થાક તો યાદ
આવતા ન હતા...સમવસરણમાં ભૂખ–તરસ કે થાક કયાંથી લાગે! આવી યાત્રા મહાન
ભાગ્યથી જ થાય છે. જેમ તીર્થંકર સાથે તે કાળના જે ગણધરાદિ મુનિઓ ને શ્રાવકો
વિચરતા હશે તેમને કેવો આનંદ થતો હશે! તેમ અહીં પણ યાત્રિકોને ગુરુદેવ સાથે
તીર્થધામમાં વિચરતાં આનંદ થતો હતો. જાણે પૂર્વના દ્રશ્યો જ વર્તમાન નજરે તરવરતા
હતા. ગુરુદેવ પણ પ્રમોદથી કહેતા કે આજે જીવનનો આ એક અગત્યનો પ્રસંગ બન્યો;
તે યાદગાર બની રહેશે. યાત્રા ઘણી સરસ થઇ. યાત્રાના આનંદમંગલ ગાતાં ગાતાં સૌ
નીચે ઉતરી રહ્યા હતા, ઉતરતાં ઉતરતાં શિખરજીની શોભા નીહાળતાં આંખો ઠરતી
હતી...સમ્મેદશિખર પર્વત બહુ મોટો વિશાળ અને ભવ્ય છે...એની દિવ્ય પ્રાકૃતિક શોભા
અનેરી છે, રસ્તા ભારે ગીચ ઝાડીવાળા છે. બે મિનિટનું અંતર હોય તોય માણસો
એકબીજાને જોઇ ન શકે. તેમાંય ટૂંકી કેડીના રસ્તા તો એવી ગીચ ઝાડી વચ્ચેથી પસાર
થાય છે કે જાણે ઊંડી ગૂફામાં ચાલતા હોઇએ તેવું લાગે. ઠેરઠેર કેળાં વગેરેનાં ઝાડો
ઊગેલાં છે, તે ઉપરાંત હરડે વગેરે હજારો પ્રકારની ઔષધિ અને રંગબેરંગી પુષ્પલતાઓ
ચારે બાજુ છવાયેલી છે. રસ્તામાં ઠેરઠેર ધ્યાનયોગ્ય સ્થળો છે..તે આજે ધ્યાનસ્થ
મુનિવરો વગર ખાલી સૂનાં સૂનાં લાગે છે. અહા, મુનિવરો અહીં બિરાજતા હોય...કોઇક
મુનિભગવંત મળી જાય...તો અહીં જ રહી જઇએ ને ચૈતન્યની અનુભૂતિને સાધીએ–
આવી ઉર્મિઓથી ઘડીભર તો પગ શિખરજી પર થંભી જાય છે. તીર્થભૂમિની એ પાવન
ઝાડી ને પહાડી જોતાં એમ લાગે છે
PDF/HTML Page 15 of 37
single page version
કે શિખરજી આપણું જ તીર્થધામ છે. એ કાંઈ પરદેશ નથી. આ તો આપણા અનંતા
તીર્થંકરોનો સ્વદેશ છે...આપણા ધર્મપિતાનું આ સાધનાધામ છે...અનંતા
તીર્થંકરોમુનિઓ અહીં વિચર્યાં છે, ને આત્માના પરમાત્મપદને અહીંથી સાધ્યું છે. વાહ
ધન્ય છે આ ભૂમિને! આવી ભૂમિમાં આરાધક જીવોને તો આરાધનાની ઉર્મિઓ જાગે
છે, ને પ્રમોદપૂર્વક ચૈતન્યની ચર્ચાવાર્તા કરે છે. મુનિઓના ધામમાં આવીને મુનિ જેવા
થઇએ, કેવળજ્ઞાન સાધીએ ને સિદ્ધરૂપ બનીએ–એવી ઉત્તમ ભાવનાઓ જાગે છે. આ
તીર્થભૂમિ પણ યાત્રિકને એવી જ પ્રેરણા આપી રહી છે કે હે યાત્રિક, હવે તો બસ!
જીવનમાં આત્મધ્યાન કરીકરીને આત્માને સાધવો એ જ કરવાનું છે... એ જ આદર્શ છે,
એ જ ધ્યેય છે. જો કે આવી ભાવના સાથે ઝડપથી પહાડ ઉતરાતો હતો, પરંતુ મુમુક્ષુનું
મન પહાડ ઉતરવામાં ન હતું...મુમુક્ષુનું મન તો આવી ઉત્તમ ભાવનાઓમાં રોકાયેલું
હતું....ને પહાડ ઉતરવાનું કામ તો પગ કરતા હતા. એકેએક યાત્રિકના હૃદય યાત્રાના
ઉલ્લાસથી ઉછળતાં હતા. પહાડ ચડતી વખતે ગુરુદેવનો સાથ હતો અને પહાડ
ઉતરવામાં પણ ગુરુદેવ સાથે હોવાથી યાત્રિકોને અનેરો આનંદ આવતો હતો. સફળ
યાત્રાની પ્રસન્નતા સૌના મુખ ઉપર છવાયેલી હતી ને વચનદ્વારા પણ સૌ હર્ષ અને
ભક્તિ વ્યક્ત કરતા હતા.
ભૂલાય એવી આ ઉત્તમયાત્રા જેમના પ્રતાપે થઇ તેમના ઉપકારને પણ યાત્રિકો
ભવોભવમાં નહિ ભૂલે.–સદાય એની હૃદયસીતારમાંથી ઝણકાર ઊઠયા કરશે કે–
હું સેવક છું એ સંતોનો મારે પણ ત્યાં જાવું...
સોહે સંમેદશિખરનાં ધામ...ભાવે કરતાં યાત્રા... આજે ઉલ્લસે આતમરામ
યાત્રાની પૂર્ણતા પ્રસંગે ભક્તયાત્રિકોના હૃદયમાં એવું વેદન થાય છે કે, હે
અમારી ભાવના આજે પૂરી થઈ અમારા મનોરથ આજ સફળ થયા...ભગવંતોનો આજે
ભેટો થયો...હે ગુરુદેવ! આપનો આ જીવનમાં પરમ ઉપકાર છે...આજે આ મહામંગળ
શાશ્વત તીર્થધામની યાત્રા થઈ તે આત્માના હિતનું કારણ છે.
PDF/HTML Page 16 of 37
single page version
એવા સુશોભિત લાગતા કે જાણે પર્વત ગુરુદેવને પુષ્પાંજલિ ચડાવીને આવકારતો
હોય ને ફરીને વેલાવેલા યાત્રા કરવા પધારજો–એવું આમંત્રણ આપતો હોય. ઉન્નત
વિચર્યા છે’ એમ પ્રતીત કરાવતા હતા. નમતી સાંજનું ઉપશાંત વાતાવરણ,
મુનિઓના ધ્યાનથી પાવન થયેલી ભૂમિ, ચારેકોર પહાડોની વચ્ચે વનની નીરવ
પરમાત્મધ્યાન કરતા. હે મારા નાથ! હું તારો પુત્ર, તારા પગલે પગલે તારી પાસે
આવું છું. ગુરુદેવને પણ ઘણી પ્રસન્નતાપૂર્વક આવી ભાવનાઓ જાગતી હતી. આમ,
ને આત્મહિતની ભાવનાઓ ભાવતાં ભાવતાં પર્વત પરથી ઉતરતા હતા. લગભગ
ત્રણેક માઈલ પર શ્વેતાંબર તથા દિગંબર બંનેના વિશ્રામસ્થાન આવે છે, ત્યાં
શોભામાં વધારો કરે છે. મંગળગીત ગાતાં ગાતાં લગભગ બે વાગે સૌ નીચે આવી
પહોંચ્યા...હર્ષભર્યા જયઘોષથી શિખરજીની તળેટી ગૂંજી ઊઠી...પરોઢિયે બે વાગે
દિવસ તો જાણે સિદ્ધભગવંતોના દેશમાં જઈ આવ્યા.
ઉપદેશ પરિણમ્યા વિના સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થતી નથી. ને સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ
PDF/HTML Page 17 of 37
single page version
છે,–મારે જગતને નથી રીઝવવું, જગત કરતાં આત્મા વહાલો લાગ્યો છે, આત્મા કરતાં
જગત વહાલું નથી, (જગત ઇષ્ટ નહિ આત્મથી)’ આવી આત્માની લગનીને લીધે
એવું જ લક્ષ છે; પણ હું સમજીને બીજાથી અધિક થાઉં, કે હું સમજીને બીજાને સમજાવું–
એવી વૃત્તિ ઊઠતી નથી.–જુઓ આ આત્માર્થી જીવની પાત્રતા!
દરિયામાં ડુબતો આણે બચાવ્યો, આણે મને જીવન આપ્યું–એમ મહાઉપકાર માને; તેમ
સંસારસમુદ્રથી કેમ બચે! ત્યાં કોઈ જ્ઞાની સંત તેને તરવાનો ઉપાય બતાવે તો તે પ્રમાદ
વગર, ઉલ્લસતા ભાવથી તે ઉપાય અંગીકાર કરે છે. જેમ ડુબતા પુરુષને કોઈ વહાણમાં
આત્માર્થી જીવને જ્ઞાનીસંતો ભેદજ્ઞાનરૂપી વહાણમાં બેસવાનું કહે છે, ત્યાં તે આત્માર્થી
જીવ ભેદજ્ઞાનમાં પ્રમાદ કરતો નથી; અને ભેદજ્ઞાનનો ઉપાય દર્શાવનારા સંતો પ્રત્યે તેને
બહાર કાઢયા, ભવસમુદ્રમાં ડુબતા અમને આપે બચાવ્યા; સંસારમાં જેનો કોઈ બદલો
નથી એવો પરમ ઉપકાર આપે અમારા ઉપર કર્યો.
છે, એ પ્રસંગે ભારતભરમાંથી ૪૦–પ૦ હજાર ભક્તો ત્યાં ભેગા થાય છે. છેલ્લો મહા
તીર્થક્ષેત્ર કમિટિએ સૂચીત કર્યું છે. શ્રવણબેલગોલાના ગોમટ્ટસ્વામીતીર્થનો વહીવટ દિ.
જૈન સમાજવતી મૈસુર ગવર્નમેન્ટ સંભાળતી હતી. હવે એક દિ. જૈન ટ્રસ્ટ બનાવીને તેને
ઉન્નત્તિ સુગમ બનશે.
PDF/HTML Page 18 of 37
single page version
એ વાણી સિદ્ધસ્વરૂપી શુદ્ધાત્માનું પ્રકાશન કરે છે. અંતરમાં સિદ્ધપદને સાધતાં સાધતાં,
ભાવશ્રુતધારક સન્તોએ ભગવાનની વાણી ઝીલીને દ્રવ્યશ્રુતની પરંપરા પણ ટકાવી
અંકલેશ્વર (ગુજરાત) માં ઉજવાયો હતો. એના ટીકાકાર શ્રી વીરસેનસ્વામી પણ મહા
સમર્થ અગાધબુદ્ધિના દરિયા હતા. અહા, શ્રુતના દરિયા જેવા એ દિગંબરસન્તોને જોતાં
વાત આ સંતોએ સિદ્ધાન્તમાં (પંચાસ્તિકાય વગેરેમાં) બતાવી છે. સિદ્ધપદ કેવું છે?
ને નિજ અમૂર્ત અનંત અવ્યાબાધ સુખને અનુભવે.
પણ અંદરમાં ઘણી નિરાલંબી હોય છે. જેમાં વસ્ત્રાદિનુંય આલંબન નથી એવું મુનિપદ
અંદરની ઘણી નિરાલંબીદશા વગર હોય નહિ. સિદ્ધપદસાધક એ સંતને ચૈતન્યમાં એવી
સાધતા ક્યારેક શાસ્ત્રોની રચના કરીને જગત ઉપર ઉપકાર કરે છે. ધરસેનસ્વામી,
પુષ્પદંતસ્વામી, ભૂતબલીસ્વામી, યતિવૃષભસ્વામી, વીરસેનસ્વામી વગેરે સંતોએ
PDF/HTML Page 19 of 37
single page version
કરાવ્યો છે. એ ષટ્ખંડાગમની સમાપ્તિનો મોટો મહોત્સવ ચતુર્વિધ સંઘે
અંકલેશ્વરમાં બે હજાર વર્ષ પહેલાં શ્રુતપંચમીના દિવસે કર્યો–તે મહાન દિવસ આજે
છે. (જેઠ સુદ પાંચમ)
વિષયો–કે જ્યાં તારું અસ્તિત્વ જ નથી ત્યાં તું સુખ માને છે, ને તારું અસ્તિત્વ–કે
જ્યાં અનંતસુખ ભરેલું છે–તેની સામે તું જોતો નથી...પછી તને સુખ કયાંથી થાય?
બાહ્ય વિષયોમાં જ્યાં તું સુખ માને છે ત્યાં ખરેખર સુખ નથી પણ દુઃખ છે, કલેશ
છે. તારા સ્વભાવમાં નજર કર તો વિષયોના કલેશ વગરનું અતીન્દ્રિય–શાંત સુખ
ભરેલું છે.–એમાં નથી કોઈ અંકુશ કે નથી કાંઇ વિઘ્ન. તારે પરમેશ્વરને જોવા હોય ને
પરમેશ્વર થવું હોય તો તે પરમેશ્વરની શોધ તારા આત્મામાં જ કર. પૂર્ણ જ્ઞાન ને
પૂર્ણ સુખનું અચિંત્ય ઐશ્વર્ય તારામાં જ ભર્યું છે. સ્વકીય સુખના અનુભવમાં જેમ
સિદ્ધોને પરનું કાંઇ પ્રયોજન નથી, તેમ તને પણ તારા સ્વકીય સુખના અનુભવમાં
પરથી કાંઇ પ્રયોજન નથી, તેમાં પરનું કાંઈ જ અવલંબન નથી, પરની કાંઈ ઓથ કે
ટેકો નથી. તારા સ્વભાવની જ ઓથે આત્મસુખનો અનુભવ થાય છે–એવું તારું
અસ્તિત્વ છે.
સુખોમાં જ સુખ માની, તેમાં અટકે છે,–પણ તેમાં તો દુઃખનો જ અનુભવ છે, કિંચિત્
સુખ નથી, સુખ શું છે તેની જીવને ખબર પણ નથી તો વેદન ક્યાંથી હોય? વિષયાતીત
સુખનો એક અંશ પણ જ્યાં વેદનમાં આવે ત્યાં જગત આખાના વિષયોના અવલંબનની
બુદ્ધિ ઊડી જાય, સર્વ વિષયોથી રુચિ વિરક્ત થઈ જાય.
PDF/HTML Page 20 of 37
single page version
તે પુદ્ગલકર્મ જ સ્વયં છે. જીવના પાંચ ભાવો સંબંધી સુંદર વિવેચન
પ્રવચનમાં આવેલું;–જે વિવિધ પ્રકારો જાણતાં જિજ્ઞાસુને જ્ઞાનનો ઉલ્લાસ
થાય છે. તે પાંચ ભાવોનો પરિચય ઉપયોગી હોવાથી ગતાંકમાં
આત્મધર્મના જિજ્ઞાસુ પાઠકો પાસે તે સંબંધી ૧૦૧ પ્રશ્નો આપવામાં
આવ્યા હતા. આ અંકમાં તે પ્રશ્નની સાથે ઉત્તર પણ આપવામાં આવ્યા છે;
તે જિજ્ઞાસુ પાઠકોને ઉપયોગી અને રુચિકર થશે.
જીવના ખાસ પાંચ ભાવો છે.