PDF/HTML Page 1 of 29
single page version
PDF/HTML Page 2 of 29
single page version
બન્યો. એમાં આહાર લેનાર અને દેનાર બંને ચરમશરીરી હતા.
જીવન કેવું હોય, તેના શુભભાવો કેવા હોય? તેને દેવ–ગુરુ–
PDF/HTML Page 4 of 29
single page version
અકૃત્રિમ છે. દીપાવલીપર્વ, અક્ષયત્રીજ વગેરે પર્વો તો કોઈ મહાપુરુષના
જીવનપ્રસંગો નિમિત્તે શરૂ થયેલા છે,–અને નંદીશ્વર અષ્ટાહ્નિકા તથા
દસલક્ષણીપર્યુષણ જેવા પર્વો અનાદિ અકૃત્રિમ છે–તેમાં અષ્ટાહ્નિકાપર્વ એ
જિનભક્તિપ્રધાન છે, ત્યારે પર્યુષણપર્વ તે આરાધનાપ્રધાન છે. આ
દિવસોમાં જૈનમાત્રમાં અનોખી જાગૃતિ આવી જાય છે. આવું આ
જાગૃતપર્વ અત્યારે ચાલી રહ્યું છે. તે પ્રસંગે ઉત્તમ–ક્ષમા, માર્દવ, આર્જવ,
શૌચ, સત્ય, સંયમ, તપ, ત્યાગ, આકિંચન્ય અને બ્રહ્મચર્ય–એ
વીતરાગીધર્મોનું સ્વરૂપ ઓળખીને, તેની ઉત્તમ આરાધનાની ભાવના એ
આપણું કર્તવ્ય છે.
કરવાનો કોને ઉત્સાહ નહિ થાય? કોણ તેને હર્ષથી ધારણ નહિ કરે?
બધાય મોક્ષાર્થી જીવો આ ઉત્તમધર્મોનું સ્વરૂપ સાંભળતાં આનંદિત થશે ને
હર્ષથી તેનું પાલન કરશે. આ દશધર્મોની ઉત્તમ આરાધના મુનિદશામાં
હોય છે. મુનિદશા તે મોક્ષમહેલની સીડી છે; તેની એક તરફ તો વૈરાગ્ય
અને બીજી તરફ ત્યાગ–એમ બે બાજુ બે સુંદર મજબુત કઠોડા લાગેલા
છે, અને દશધર્મરૂપી દશ વિશાલ પગથિયા છે. મોક્ષમહેલમાં ચઢવાની
ભાવનાવાળા પુરુષોએ આવી સીઢી ચઢવા યોગ્ય છે. અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાનપૂર્વક જે જીવ આવા ઉત્તમક્ષમાદિભાવરૂપ ધર્મોને વૈરાગ્યથી આરાધે
છે તે જીવ મુક્તિ પામે છે. અહો, મોક્ષાર્થી જીવને આવા દશધર્મોની
આરાધના પ્રત્યે ઉત્સાહ જાગે છે. ધન્ય તે ઉત્તમક્ષમાવંત મુનિવરો, કે
જેઓને
PDF/HTML Page 5 of 29
single page version
PDF/HTML Page 6 of 29
single page version
જ્ઞાનાદિનો પણ મદ ન થવો,–એવા વીતરાગભાવને ઉત્તમ માર્દવધર્મ કહે છે.
તોપણ હૃદયમાં માયાચાર કે કપટભાવ ન થાય; અને પોતાના રત્નત્રયમાં
લાગેલા દોષો ગુરુસમીપમાં સરળતાથી પ્રગટ કરીને તે દોષોને દૂર કરવા
એનું નામ ઉત્તમ આર્જવધર્મ છે.
સદાય તત્પર છે તેને ઉત્તમ શૌચધર્મ છે.
અનુસાર સ્વપરહિત–કારી સત્ય વચન જ બોલે છે. અસત્ય બોલવાની
વૃત્તિ જ થતી નથી; સત્ય વસ્તુસ્વભાવને જે જાણે છે, તેને જ આવા
સત્યધર્મની આરાધના હોય છે.
છે. ચૈતન્યમાં લીનતાથી એવો અકષાયભાવ પ્રગટ થાય કે ઈન્દ્રિયવિષયો
પ્રત્યે ઝુકાવ જ ન થાય, અને કોઈ પણ પ્રાણીને દુઃખ દેવાની વૃત્તિ જ ન
થાય, સમિતિ–ગુપ્તિનું પાલન હોય, ત્યાં સંયમધર્મ હોય છે.
પણ, પોતાના ચૈતન્યના ચિંતનથી ચ્યૂત ન થવું ને વિષયકષાયોમાં
ઉપયોગ ન જવો તે ઉત્તમ તપ છે. અહા, મુનિઓના રત્નત્રયની રક્ષા
કરનાર આ તપ પરમ આનંદનો દાતાર છે.
PDF/HTML Page 7 of 29
single page version
PDF/HTML Page 8 of 29
single page version
તેમાંથી સારભૂત ભાગ અહીં આપ્યો છે. તેમાં ગુરુદેવ કહે છે કે જેમ
મુનિઓ લૌકિક કાર્યોનો બોજો માથે રાખતા નથી, તેમ જ્ઞાની
ધર્માત્મા વ્યવહારના અવલંબનનો બોજો રાખતા નથી એટલે કે આ
વ્યવહારના અવલંબનથી મને લાભ થશે કે આ વ્યવહારના
અવલંબનમાં મારે લાંબો કાળ રોકાવું પડશે–એવી ભાવના જ્ઞાનીને
નથી; મારા એક પરમાર્થ સ્વભાવમાં જ હું તત્પર છું, તેના જ
અવલંબનમાં હોંશ–ઉત્સાહ ને ભાવના છે.
મારો જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા ચૈતન્યસૂર્ય છે, તેમાં પરદ્રવ્યનો સંબંધ અંશમાત્ર
નથી. કોઈ પણ પ્રકારે જ્ઞાની પરદ્રવ્યને પોતાનું માનતા નથી અને નિજસ્વભાવમાં
વ્યવહારના રાગના કણમાત્રને પણ સ્વીકારતા નથી. પરના સંબંધથી છૂટો ને રાગથીયે
પાર એવા સર્વ પ્રકારથી વિશુદ્ધ જ્ઞાનસ્વભાવને એકને જ ધર્મીજીવ પોતાપણે અનુભવે
છે. તે સ્વાનુભવમાં વ્યવહારનું જરાય અવલંબન નથી.
પરદ્રવ્યને કે પરભાવને જે જીવ પોતાના સ્વભાવના માને–તે જીવ પરમાર્થમાં મૂર્ખ છે.
જ્ઞાની નિજસ્વભાવમાં પરભાવને જરાય આદર આપતા નથી. વ્યવહારનો–પરાશ્રયનો
જરાય આદર કરવા જાય તો જ્ઞાનસ્વભાવનો અનાદર થાય છે.
આવો ભેદ જાણીને જ્ઞાનસ્વભાવનો આશ્રય અને ઉપાસના કરવી તે ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 9 of 29
single page version
મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. હું તો જ્ઞાનસ્વભાવ જ છું ને જ્ઞાનસ્વભાવના અવલંબનથી જ તેની શ્રદ્ધા
ને અનુભવ થાય છે, તેમાં બહારનું બીજું કોઈનું અવલંબન નથી.
(શરીર) તેની વચ્ચે ચૈતન્યચિંતામણિ પડ્યો છે, તે કાંઈ પુદ્ગલના પિંડ સાથે એકમેક થયો
નથી. સંયોગના ઢગલા વચ્ચે ચૈતન્યભગવાન કાંઈ ઢંકાઈ ગયો નથી. એક પરમાણુ કે
ત્રિલોકનાથ પરમાત્મા, એ બધાય પરદ્રવ્યોથી મારો આત્મા જુદો છે; અરે, સૂક્ષ્મ રાગની
વૃત્તિઓ (ગુણભેદના વ્યવહારની વૃત્તિઓ) તેનાથી પણ ચિદાનંદસ્વભાવ જુદો ને જુદો છે–
આવા આત્માને શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં લ્યે તે જ જ્ઞાની છે. આઠમી ગાથામાં કહ્યું છે કે દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રના ભેદરૂપ વ્યવહાર વચ્ચે આવે છે પણ તે અનુસરવાયોગ્ય નથી, વ્યવહારના
અનુસરણથી કાંઈ પરમાર્થનો અનુભવ થતો નથી. માટે કહે છે કે બુધજનોએ આત્મજ્ઞાન
સિવાયના બીજા કાર્યમાં તત્પર ન થવું. વ્યવહાર વચ્ચે આવે પણ એ વ્યવહાર કાંઈ લંબાવવા
જેવો નથી, તેની હોંશ કરવા જેવી નથી. જેમ મુનિઓ લૌકિક કાર્યોનો બોજો માથે રાખતા નથી,
તેમ જ્ઞાની ધર્માત્મા વ્યવહારના અવલંબનનો બોજો રાખતા નથી એટલે કે આ વ્યવહારના
અવલંબનથી મને લાભ થશે કે આ વ્યવહારના અવલંબનમાં મારે લાંબો કાળ રોકાવું પડશે–
એવી ભાવના જ્ઞાનીને નથી. મારા એક પરમાર્થ સ્વભાવમાં જ હું તત્પર છું, તેના જ
અવલંબનમાં હોંશ–ઉત્સાહ ને ભાવના છે.
ચૈતન્યમાં રાગની ચીકાશ નથી; મારા ચૈતન્યતત્ત્વ ઉપર પરભાવનો બોજો નથી, આવી શ્રદ્ધા
કરીને સ્વસન્મુખ થાય તો આત્મા તદ્ન હળવો થઈ જાય. જ્યાં અકર્તાપણું પ્રગટ્યું ને આત્મા
સાક્ષીપણે–જ્ઞાતાભાવે જ પરિણમ્યો–ત્યાં તેને શી ચિન્તા? અને શેનો બોજો? બધોય બોજો
એના માથેથી ઊતરી ગયો....ને છૂટકારાની હવા એને સ્પર્શી.
અનેક પ્રકારના વિધવિધ પ્રકૃતિના જીવો છે; કોઈને રુચે, કોઈને ન રુચે, ત્યાં તું કોઈની
સાથે વાદવિવાદમાં પડીશ નહિ, ને સ્વઘરમાં બેઠોબેઠો અંતરમાં તારી જ્ઞાનનિધિને
ભોગવજે... સ્વભાવ–સન્મુખ થવામાં તત્પર થજે; જગત સામે જોવા રોકાઈશ નહિ.
PDF/HTML Page 10 of 29
single page version
તે કાંઈ ન કરે. આત્મા રાગદ્વેષ કરે ને તેને કર્મો બંધાય–ત્યાં તે નિમિત્ત–નૈમિતિક સંબંધ
દેખીને તેમાં અજ્ઞાની કર્તાકર્મપણું માની લ્યે છે. ભાઈ, વસ્તુસ્વભાવનો એવો નિયમ છે
કે એકનું કાર્ય બીજામાં થાય નહિ.
ને પરિણતિ બહારમાં જ ભમ્યા કરે છે. રાગમાંય ભળવાનો જ્ઞાનનો સ્વભાવ નથી.–
આવા સ્વભાવને ભૂલીને તું તારા ચૈતન્ય તેજને અજ્ઞાનમાં કાં ડુબાડી દે?
તારા ભાવમાં દેખ પણ પરમાં ન દેખ. ચેતનનું કર્તૃત્વ ચેતનમાં હોય, જડમાં ન હોય.
ચેતનનું જે કાર્ય હોય તે ચેતન જ હોય.
કર્તૃત્વ–એમ બે કર્તા નથી. જો બંને ભેગા થઈને કરે તો તેનું ફળ પણ બંને ભોગવે,
પરંતુ અચેતન કર્મને તો કાંઈ દુઃખ–સુખનો ભોગવટો નથી.
એટલી છે કે તે પોતાના વિકારભાવને કરે પણ જડમાં તો કાંઈ જ ન કરે.
જીવના વિકારી પરિણામનો આશ્રય કરીને (તેના નિમિત્તે) મિથ્યાત્વાદિ કર્મરૂપે
પરિણમે છે, તે અચેતન છે, તેનો કર્તા અચેતન છે. જીવના ભાવનો કર્તા જીવ, ને
અજીવના ભાવનો કર્તા અજીવ.
PDF/HTML Page 11 of 29
single page version
એકત્વબુદ્ધિ છોડ.
રાગભાવ બંનેનું સ્વરૂપ ભિન્નભિન્ન છે–એનો નિર્ણય તો બહુ સૂક્ષ્મ છે.
તું તારા સ્વભાવનો પુરુષાર્થ કર ત્યાં કર્મ સ્વયમેવ ખસી જશે. તારા ગુણ–દોષનો
જિનવાણી અનુસાર વસ્તુસ્થિતિને જાણ.
અપેક્ષા નથી. અહા, આવી સ્વતંત્રતાનો જે નિર્ણય કરે તે પોતે પોતાનો ઘાત કેમ કરશે?
PDF/HTML Page 12 of 29
single page version
૪. સ્વાશ્રિત ભાવને મોક્ષમાર્ગ કહેવો તે ભૂતાર્થ મોક્ષમાર્ગ છે,
૬. જ્ઞાની ધર્માત્મા સ્વ–પરને ભિન્ન જાણીને સ્વાશ્રયે મોક્ષમાર્ગ સાધે છે.
૭. મોક્ષમાર્ગને પરનો આશ્રય જરાપણ નથી; પરથી તે અત્યંત
કર્તવ્ય છે.
PDF/HTML Page 13 of 29
single page version
૧૮. શુદ્ધાત્મામાં પ્રવૃત્તિરૂપ જે ચારિત્ર તે નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગ છે.
૨૪. ચૈતન્યમાં આનંદના અનુભવનો જ્યાં અભાવ છે ત્યાં તેને
PDF/HTML Page 14 of 29
single page version
હો કે ચક્ષુદર્શન હો.
પ્રતિકૂળતા છે, તે જ પ્રતિબંધ છે.
ત્યાં પૂરું સુખ પણ નથી.
જાય છે. જ્ઞાનદર્શનનો પ્રતિબંધ તૂટતાં આનંદની પૂર્ણતા થાય છે.
૩૬. અજ્ઞાનીને એકલું દુઃખ છે; પરમાત્માને પૂરું સુખ છે; ને
તે પૂર્ણતાને સાધી રહ્યા છે.
PDF/HTML Page 15 of 29
single page version
૪૦. આજનો દિવસ પ્રભુતા પ્રગટ કરવા માટેનો છે. આજે તો
ગુરુદેવે જે આનંદકારી વાત કરી તેથી સભામાં હર્ષાનંદનું
વાતાવરણ છવાઈ ગયું હતું.)
૪૩. જ્ઞાનીને કદાચ બહારમાં ચક્રવર્તીરાજનો સંયોગ હોય ને
અંતરમાં અજ્ઞાનીને પરિગ્રહનો પ્રેમ છે, ને જ્ઞાનીને પરિગ્રહની
પ્રીતિ છૂટી ગઈ છે–કેમકે તેમાં સ્વપ્નેય પોતાનું ભોકતૃત્વ
ભાસતું નથી, તેમાં ક્્યાંય સુખબુદ્ધિ નથી. ભોકતૃત્વ તો
સ્વભાવના આનંદનું જ છે.
રાગાંશ છે તે રાગની મહત્તા ચૈતન્ય પાસે ભાસતી નથી.
રાગના સ્વાદનો ભોક્તા કેમ થાય?
PDF/HTML Page 16 of 29
single page version
કર્તાભોક્તાપણાનો અભાવ છે ત્યાં તેમાં ઈષ્ટઅનિષ્ટપણું ક્યાં
રહ્યું? ને જ્યાં ઈષ્ટઅનિષ્ટપણું નથી ત્યાં રાગદ્વેષ પણ ક્યાં રહ્યા?
એટલે જ્ઞાનીને રાગદ્વેષનું કર્તૃત્વ પણ જ્ઞાનમાંથી નીકળી ગયું છે.
ચૈતન્યરસમાં ભરેલા છે. એ ચૈતન્યનું લક્ષ કરાવીને જ્ઞાની તને
તારા ચૈતન્યના દૂધપાક ને ચૈતન્યના રસગુલ્લા જમાડે છે....
તેનો સ્વાદ લે. એના સ્વાદમાં અપૂર્વ આનંદ છે.
शीलसलिलेन स्नाताः ते सिद्धालयसुखं यांति।।३८।।
PDF/HTML Page 17 of 29
single page version
PDF/HTML Page 18 of 29
single page version
નિજસ્વભાવમાં નીરત–લીન થાય છે ને વિભાવોથી તે વિરત થાય છે, વિરમે છે. જ્યારે
અજ્ઞાની તો નિજસ્વભાવને ભૂલીને પ્રકૃતિના સ્વભાવમાં એટલે સંયોગમાં ને રાગાદિ
પરભાવોમાં જ લીનપણે આત્મબુદ્ધિથી વર્તે છે. તેથી તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ સદાય વિકારનો જ
વેદ્રક છે. સ્વભાવના આનંદનું વેદન તેને નથી.
વેદનમાં એકાકાર વર્તતો થકો, જાણે કે હું પરને વેદું છું–દેહની વેદના વેદું છું–એમ માને
છે, અને કદાચ મંદરાગથી સહન કરે તો જાણે કે હું આ દેહાદિની વેદનાને સહન કરું છું–
એમ માને છે, જ્ઞાની તો જાણે છે કે બહારના સંયોગો મને સ્પર્શતા જ નથી, પછી તેનું
વેદન મને કેવું?
એવું જ ચોથા ગુણસ્થાનવર્તી જીવનું સમકિત, સ્વભાવની પ્રતીતમાં બંનેને કાંઈ ફેર
નથી. જેવો સ્વભાવ સિદ્ધપ્રભુની પ્રતીતમાં છે તેવો જ સ્વભાવ ચોથા ગુણસ્થાનીને
પ્રતીતમાં છે, તેમાં રંચમાત્ર ફેર નથી.–અહા, સાધક નિજસ્વભાવની પ્રતીતના જોરે
સિદ્ધભગવંતોની પંક્તિમાં બેઠો છે, પ્રતીતમાં પૂર્ણચૈતન્યસ્વભાવને સ્થાપીને એ
સિદ્ધપદને સાધી રહ્યો છે.
ભરપૂર આત્મા જ ધર્મીનું રહેઠાણ છે, તેના સ્વાદનો અનુભવ એ જ ધર્મીનો ખોરાક
છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે હે નિપુણ પુરુષો! જ્ઞાનમાં વિકારનું વેદન નથી–એમ નક્કી
કરીને તમે અજ્ઞાનીપણાને છોડો, વિકારના વેદનને છોડો ને શુદ્ધ જ્ઞાનના વેદનમાં
ઉપયોગને જોડો. એ જ
PDF/HTML Page 19 of 29
single page version
દ્રવ્યશ્રુત તે જ સાચા દ્રવ્યશ્રુત છે; કોઈ જીવ આવા દ્રવ્યશ્રુતને તો ભણે, ‘શાસ્ત્રો આમ
કરવાનું કહે છે’ એમ તો જાણે, પરંતુ પોતે ભાવશ્રુતજ્ઞાનરૂપ પરિણમીને શુદ્ધાત્માનું
સંચેતન ન કરે, અનુભવ ન કરે તો શુદ્ધાત્મજ્ઞાનના અભાવથી તે અજ્ઞાની જ છે, ને
અજ્ઞાનથી તે વિકારનો કર્તા–ભોક્તા જ છે. જ્ઞાનીને શુદ્ધાત્મજ્ઞાનરૂપ ભાવશ્રુત પ્રગટ્યું
છે, ને તેથી તેને સમસ્ત કર્મફળ પ્રત્યે અત્યંત વિરક્તભાવ વર્તે છે, માટે તે કર્મફળનો
અભોક્તા જ છે. ભાવશ્રુતજ્ઞાનમાં એવી યોગ્યતા નથી કે વિકારને વેદે. જેમ
વિકારભાવમાં એવી યોગ્યતા નથી કે તે મોક્ષનું કારણ થાય; તેમ જ્ઞાનીના ભાવશ્રુતમાં
એવી યોગ્યતા નથી કે તે વિકારનું વેદન કરે.
છે.–આવું ભાવશ્રુત તે મોક્ષનું સાધક છે. આવું ભાવશ્રુત તે શુદ્ધાત્માના આશ્રયે છે;
જેટલો સ્વાશ્રયભાવ છે તેટલું જ મોક્ષનું કારણ છે; જરાપણ પરાશ્રયભાવ તે મોક્ષનું
કારણ નથી.
અનુભવ કરે ત્યારે થાય છે, પણ તેમાં નિમિત્તની પણ એ વિશેષતા છે કે નિમિત્તરૂપે
પણ ભાવશ્રુતરૂપે પરિણમેલા આત્માની જ દેશના હોય. આ રીતે જ્ઞાનીના ભાવશ્રુતની
ઓળખાણ તે ભાવશ્રુતનું કારણ છે. આવા ભાવશ્રુત વગરનું તો બધુંય ભારરૂપ છે.
PDF/HTML Page 20 of 29
single page version
વેદન છે. રાગ પોતે આકુળતારૂપ–અશાંત છે, તો તેના વેદનમાં શાંતિ કેવી? રાગથી
જુદો પડીને જ્ઞાનના વેદનમાં આવે તો જ શાંતિનું વેદન થાય. રાગથી ભિન્નતાનું ભાન
પણ જેને નથી તેને શાંતિનું વેદન કેવું? ભેદજ્ઞાન કરીને રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનમાં ઉપયોગને
જોડે તો જ સ્વભાવની અતીન્દ્રિય અપૂર્વ શાંતિનું વેદન થાય.
અશુદ્ધિ
ઉપશમશ્રેણી ન હોય પણ ક્ષપકશ્રેણી જ હોય. (આ સંબંધી વિશેષ શાસ્ત્રાધાર મળશે તો
હવે પછી આપીશું.)
છદ્મસ્થ સિવાયના જીવોને તે ભાવ હોતો નથી, એ વિવક્ષાના લક્ષે આ પ્રશ્ન લખાયો
હતો. ક્ષયોપશમ ઉપરાંત ઉદય અને પારિણામિકભાવ પણ જો કે બધા છદ્મસ્થ જીવોને
હોય છે, પરંતુ છદ્મસ્થ સિવાયના બીજા જીવોને પણ તે ભાવો હોય છે.