PDF/HTML Page 1 of 29
single page version
PDF/HTML Page 2 of 29
single page version
ચાહતો હો, તો તારા ધ્યેયની દિશા
પલટાવી નાંખ; જગતથી ઉદાસ થઈને
આત્માનો રંગ લગાડીને અંતરમાં
ચૈતન્યસ્વભાવને ધ્યાવ. એ ધ્યાનમાં
અનુભવાશે.
PDF/HTML Page 3 of 29
single page version
(૨) સમસ્ત શ્રુતસમુદ્રનું મંથન કરી કરીને સંતોએ આ સર્વોત્કૃષ્ટ રત્ન
(૮) અરે, તારા મતિ–શ્રુતજ્ઞાનની ય એવી તાકાત છે કે આવા
PDF/HTML Page 4 of 29
single page version
બીજી વસ્તુની જરૂર પડે? શું શરીર ન હોય તો તારા જ્ઞાનનું
પરિણમન અટકી જાય છે? શું પૈસા ન હોય તો તારો આત્મા જડ
થઈ જાય છે? શું ઈન્દ્રિયો કે બાહ્ય વિષયો ન હોય તો તારો
ચૈતન્ય પરિણમનથી ભરપૂર ને સુખસ્વભાવથી પરિપૂર્ણ છે.
પોતાના જ્ઞાન કે સુખને માટે બીજા કોઈની જરૂર તેને પડતી નથી.
જેમ સિદ્ધભગવંતો દેહ વગર, ઈન્દ્રિયો વગર, લક્ષ્મી વગેરે બાહ્ય
વિષયો વગર સ્વયમેવ પૂર્ણ જ્ઞાની ને પૂર્ણ સુખી છે, તેમ તારો
આત્મા પણ એવા જ જ્ઞાન ને સુખસ્વભાવથી ભરપૂર છે. માટે હે
જીવ! સ્વસન્મુખ થઈને તારા આત્મામાં જ તું સંતુષ્ઠ થા, ને
બીજાની સ્પૃહા છોડ. જગત પાસેથી મારે કાંઈ લેવું નથી, કેમકે
મારે જે જોઈએ છે તે મારામાં ભર્યું જ છે; અને, જગતને મારે કાંઈ
કે હું તેને આપું.–આમ નિરપેક્ષ થઈને, જગતનો મોહ તજીને,
નિજસ્વભાવથી પરિપૂર્ણ એવા તારા આત્માને તું દેખ. તને ઉત્તમ
આનંદનો સ્વાનુભવ થશે.
PDF/HTML Page 5 of 29
single page version
થઈને, બધાય અર્હંતદેવોને સાક્ષીપણે ઉતારીને બેધડકપણે કહે
છે કે અહો, બધાય અર્હંતદેવોએ આવા શુદ્ધજ્ઞાનમય દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્રની જ મોક્ષમાર્ગપણે ઉપાસના કરી છે–એમ
જોવામાં આવે છે. બધાય અર્હંતદેવોએ ઉપાસેલો ને ઉપદેશેલો
આ જ એક માર્ગ છે, બીજો કોઈ નહિ. સ્વદ્રવ્યનો આશ્રય
કરીને મુમુક્ષુએ આ એક જ માર્ગ સેવવાયોગ્ય છે. આવા
માર્ગપ્રકાશી સન્તોને નમસ્કાર હો.
મોક્ષનો માર્ગ તો આત્માના આશ્રયે હોય, કે પરના આશ્રયે? અર્હંતભગવંતોએ બધાયે
કેવો માર્ગ સેવ્યો? કે શુદ્ધજ્ઞાનમયપણાને સેવ્યું ને દેહાશ્રિત એવા દ્રવ્યલિંગના મમકારને
છોડયો. શુદ્ધજ્ઞાનમય એવા જે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તેને જ મોક્ષમાર્ગપણે બધાય
અર્હંતભગવંતોએ ઉપાસ્યા,–એમ અમારા જોવામાં આવે છે. કોઈ કહે–શું તમે બધાય
તીર્થંકરોને જોઈ લીધા?–તો કહે છે કે હા; સ્વાનુભવથી આવો મોક્ષમાર્ગ અમે જાણ્યો છે
ને આવો માર્ગ અમે ઉપાસી રહ્યા છીએ, તે ઉપાસનાની નિઃશંકતાના જોરે અમે જાણી
લીધું છે કે જે કોઈ જીવો મોક્ષ પામ્યા તેઓ આવા માર્ગની ઉપાસનાથી જ મોક્ષ પામ્યા
છે. અનંતા તીર્થંકરો–અર્હંતોએ આ જ માર્ગ સેવ્યો છે ને આ જ માર્ગ ઉપદેશ્યો છે.
ત્રણકાળના બધા મોક્ષગામી જીવોને માટે મોક્ષનો આ એક જ માર્ગ છે. કયો માર્ગ? કે
શુદ્ધજ્ઞાનમય, એટલે કે જરાપણ રાગમય નહિ, એવા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે જ
માર્ગ છે; તે માર્ગ આત્માના જ આશ્રયે છે.
નથી, માર્ગ તો શુદ્ધ જ્ઞાનના આશ્રયે જ છે. અરે, મુનિના મહાવ્રતના વિકલ્પને આશ્રિત
પણ જ્યાં મોક્ષમાર્ગ નથી ત્યાં જડ દેહની ક્રિયાને આશ્રિત મોક્ષમાર્ગ હોવાની માન્યતા
તો ક્્યાં રહી? જો દેહની ક્રિયાને આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ હોત તો અર્હંતભગવંતો તે દેહનું
PDF/HTML Page 6 of 29
single page version
મમત્વ છોડીને શુદ્ધજ્ઞાનમાં કેમ ઠરત? અર્હંત ભગવંતોએ તો દેહનું મમત્વ છોડીને શુદ્ધ
જ્ઞાનમય એવા નિશ્ચયરત્નત્રયને જ મોક્ષમાર્ગ તરીકે સેવ્યા; –આમ અર્હંતોની સાક્ષી
આપીને, પોતાના સ્વાનુભવસહિત આચાર્યદેવ કહે છે કે, અર્હંત ભગવંતોએ આમ કર્યું
તે ઉપરથી નક્કી થાય છે કે આવો જ પરમાર્થ મોક્ષમાર્ગ છે; બીજો મોક્ષમાર્ગ નથી.
જ કહેતા નથી. શુદ્ધપરિણામમાં અભેદ પરિણમ્યો તેને જ પરમાર્થ આત્મા કહ્યો છે. મુનિ
તો ખરેખર તે જ છે કે જેઓ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને મોક્ષમાર્ગપણે સેવી રહ્યા છે.
મુનિને કે ગૃહસ્થને કોઈનેય રાગ તે મોક્ષમાર્ગ નથી. શુદ્ધજ્ઞાનના આશ્રયે જેટલા
રત્નત્રય છે તેટલો જ મોક્ષમાર્ગ છે.
મોક્ષનું કારણ શું? કે જેવું કાર્ય શુદ્ધ છે તેવું જ તેનું કારણ પણ શુદ્ધ જ છે. કારણ
હોય. કાર્ય શુદ્ધ અને તેનું કારણ અશુદ્ધ–એમ ન બને. કાર્ય વીતરાગ અને તેનું કારણ
રાગ–એમ ન હોય. જેમ મોક્ષ તે પૂર્ણ શુદ્ધતારૂપ અને રાગના અભાવરૂપ છે તેમ તે
મોક્ષના સાધનરૂપ રત્નત્રય તે પણ શુદ્ધ અને રાગના અભાવરૂપ જ છે. ભલે
સાધકદશામાં કેવળજ્ઞાન જેવી પૂર્ણ શુદ્ધિ ન હોય, તો પણ ત્યાં જેટલી શુદ્ધતા છે તેટલો જ
મોક્ષમાર્ગ છે, ને જેટલો રાગ છે તે મોક્ષમાર્ગ નથી. ધર્માત્મા તે રાગને મોક્ષમાર્ગપણે
નથી સેવતા, પણ રત્નત્રયની શુદ્ધિને જ મોક્ષમાર્ગપણે સેવે છે.
આશ્રિત કે રાગને આશ્રિત મોક્ષમાર્ગ થાય–એ તો તારી દુર્બુદ્ધિ છે. અરે, દેહની ક્રિયાથી
ધર્મ થાય–એ વાત અર્હંતના શાસનમાં કેવી? અર્હંતના શાસનમાં તો દેહને પરદ્રવ્ય કહેલ
છે, તે પરદ્રવ્યને આશ્રિત આત્માનો મોક્ષમાર્ગ જરાપણ નથી. માટે હે ભવ્ય! એવા
પરદ્રવ્યનું મમત્વ છોડ ને શુદ્ધ આત્માનો આશ્રય કરીને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ
મોક્ષમાર્ગમાં તારી બુદ્ધિ જોડ.
એવા શુદ્ધ જ્ઞાનમય આત્માનું સેવન તે જ મોક્ષમાર્ગ છે. પરંતુ દ્રવ્યલિંગ (એટલે કે
PDF/HTML Page 7 of 29
single page version
નગ્નશરીર કે મહાવ્રતાદિના શુભ (વિકલ્પો)–કે જે શુદ્ધજ્ઞાનથી ખરેખર ભિન્ન છે તે
મોક્ષમાર્ગ નથી. શુદ્ધજ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખતાથી પોતે આવા મોક્ષમાર્ગના ઉપાસક
થઈને આચાર્યદેવ બધાય અર્હંતદેવોને સાક્ષીપણે ઉતારીને નિઃશંકતાથી કહે છે કે અહો!
બધાય ભગવાન અર્હંતદેવોએ આવા શુદ્ધ જ્ઞાનમય દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની જ
રહ્યા છીએ, ને બધાય તીર્થંકરોએ બધાય સંતોએ આ જ રીતે મોક્ષમાર્ગની ઉપાસના કરી
હતી–એમ નિઃશંકપણે અમારા નિર્ણયમાં આવે છે.
દ્રવ્યલિંગથી જ મોક્ષ પામી જાત! –પરંતુ અર્હંત ભગવંતોએ તો દેહાદિથી ને રાગાદિથી
ઉપાસના કરી; માટે એ નક્કી થયું કે દેહમય લિંગ તે મોક્ષમાર્ગ નથી, રાગ પણ
મોક્ષમાર્ગ નથી, પરમાર્થે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની ઉપાસના તે જ મોક્ષમાર્ગ છે.
દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની ઉપાસના કઈ રીતે થાય? –કે શુદ્ધ જ્ઞાનમય આત્માના સેવનથી
જ (એટલે કે સ્વદ્રવ્યના સેવનથી જ) તે રત્નત્રયરૂપ મોક્ષમાર્ગની ઉપાસના થાય છે.
–ને એ જ શાસ્ત્રની અનુમતિ છે.
બધાય અર્હંત ભગવંતોએ ઉપાસેલો આ જ એક માર્ગ છે, બીજો કોઈ નહિ. બધાય
શરીરનું મમત્વ છોડી દીધું છે, એટલે દ્રવ્યલિંગના ત્યાગવડે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની
મોક્ષમાર્ગપણે ઉપાસના જોવામાં આવે છે; બધાય તીર્થંકરોએ મોક્ષમાર્ગ આ એક જ રીતે
ઉપાસ્યો છે, –એમ અમારા ‘જોવામાં આવે છે.’
કઈ રીતે જોયા? ’
PDF/HTML Page 8 of 29
single page version
ત્રણે કાળે હોય. અને વળી કુંદકુંદાચાર્યને તો વિદેહક્ષેત્રમાં સાક્ષાત્ તીર્થંકર
ભગવાનનો ભેટો પણ થયો હતો, આઠ–આઠ દિવસ સુધી ભગવાન સીમંધર
ભગવંતો બિરાજે છે, જ્યાં ગણધરદેવો અને મુનિવરોના ટોળા આવા મોક્ષમાર્ગને
સાધી રહ્યા છે; તેમને નજરે નીહાળીને, અને તેવો મોક્ષમાર્ગ પોતાના આત્મામાં
પ્રગટાવીને આચાર્યદેવ કહે છે કે હે ભાઈ! મોક્ષમાર્ગ તો આ શુદ્ધ જ્ઞાનમય
આત્માના આશ્રયે રત્નત્રયની ઉપાસનાથી જ થાય છે, –એમ અમારા જોવામાં આવે
છે, બીજો કોઈ મોક્ષમાર્ગ અમારા જોવામાં આવતો નથી. માટે તું પણ શુદ્ધ જ્ઞાનમય
સ્વદ્રવ્યનો આશ્રય કરીને આવા જ મોક્ષમાર્ગને ઉપાસ. મુમુક્ષુઓએ આ એક જ
માર્ગ અત્યંત આદરપૂર્વક સેવવા યોગ્ય છે.
પ્રસંગે માર્ગ શું? –એક જ માર્ગ કે–
હિતમાર્ગ સૂઝાડે છે, ને કોઈ અલૌકિક
ધૈર્ય તથા અચિંત્ય તાકાત આપે છે.
PDF/HTML Page 9 of 29
single page version
ભાઈ, આ ભવદુઃખ તને વહાલા ન લાગતા હોય ને
સ્વભાવસુખનો અનુભવ તું ચાહતો હો, તો તારા
ધ્યેયની દિશા પલટી નાંખ; જગતથી ઉદાસ થઈ
અંતરમાં ચૈતન્યને ધ્યાવતાં તને પરમાનંદ પ્રગટશે ને
ભવની વેલડી ક્ષણમાં તૂટી જશે, પરમ આરાધ્ય એવો
ચૈતન્યદેવ તારા અંતરમાં જ બિરાજી રહ્યો છે.
હે જીવ! આ સંસારની ચારે ગતિના ભવથી, તનથી ને ભોગથી ઉદાસ થઈને અંતરમાં
તારા શુદ્ધાત્માને તું ધ્યાવ; એને ધ્યાવતાં આ સંસાર દુઃખની વેલડી એક ક્ષણમાં તૂટી
तासु गुरुक्की वेल्लडी संसारिणी तुट्टेई।। ३२।।
ભગવાનની દીક્ષાના વર્ણનમાં ‘ભવ–તન–ભોગથી વિરક્ત’ એ વાત આવે છે. બહારના
ભોગાદિમાં જેનું ચિત્ત ઉદાસીન ન હોય તે પોતાના આત્મામાં ચિત્તને ક્્યાંથી જોડે?
ભાઈ, તને આ ભવદુઃખ વહાલા ન લાગતા હોય (‘ન્હોય વહાલું અંતર ભવદુઃખ...’) ,
ધ્યેયની દિશા પલટી નાંખ. ભવથી પાર એવો આનંદસ્વરૂપ, તનથી રહિત એવો અરૂપી
અને બાહ્ય ભોગોથી પાર એવા અતીન્દ્રિય આનંદથી ભરપૂર, આવા તારા આત્માની
પ્રીતિ–રુચિ–મહિમા પ્રગટ કર ને એનાથી વિરુદ્ધ જે ભવ–તન–ભોગ તેનાથી તારા મનને
વિરક્ત કર. બહારથી મન વિરક્ત કેમ થાય? –કે અંતરમાં ઉપયોગને જોડે તો; અને
અંતરમાં ઉપયોગ
PDF/HTML Page 10 of 29
single page version
કેમ જોડાય?–કે બહારથી વિરક્ત થાય તો.–આ બંને એક સાથે છે; એકની અસ્તિ ત્યાં
બીજાની નાસ્તિ. સ્વભાવની પ્રીતિ જાગી ત્યાં ભવ–તન–ભોગથી વિરક્તિ થઈ. જગતથી
ઉદાસ થઈ, ચૈતન્યની પ્રીતિ કરીને તેને ધ્યાવતાં કોઈ પરમાનંદનો અનુભવ થાય છે ને
તુરત સંસારની વિષવેલ તૂટી જાય છે. સ્વભાવમાં તાકાત છે કે વિકારના વંશને નિર્વંશ
અહા, તીર્થંકર જેવા પણ ભવ–તન–ભોગને અનિત્ય વિચારી, ક્ષણમાં છોડીને
ને એકાકી થઈ, અસંગ થઈ, વનમાં ચૈતન્યધ્યાનમાં મગ્ન થયા. માટે હે જીવ! ભવ–
તન–ભોગથી તું વિરક્ત થા...ને ચૈતન્યસ્વરૂપને ધ્યાવ.–એ જ સુખના અનુભવનો ઉપાય
છે.
પરમાણુનો પૂંજ છે, ને આત્મા તો અનંત ગુણોનો પૂંજ પરમાત્મા છે.–આ રીતે આત્મા
દેહથી અત્યંત ભિન્ન છે. કોઈ કહે કે અમને દેહ વગરનો આત્મા દેખાડો? તો કહે છે કે
ભાઈ, અત્યારે જ દેહ વગરનો આત્મા અંતરમાં બિરાજી રહ્યો છે, પણ દેખવા માટે તું
તારી આંખ ઊઘાડ ત્યારે ને? સૂર્ય ઝળહળતો ઊગ્યો પણ આંધળો ક્્યાંથી દેખે? તેમ
આ દેહ જ્યાં છે ત્યાં જ આનંદમૂર્તિ આત્મા બિરાજી રહ્યો છે, પણ ધ્યાન વગર તે
દેખાતો નથી. ભાઈ, તારી ધ્યાનરૂપી આંખ ઊઘાડ ત્યાં તને ભગવાન દેખાશે દ્રષ્ટિ રાખે
શરીર ઉપર અને કહે કે આત્મા દેખાતો નથી;–પણ ક્્યાંથી દેખાય? આત્મા તરફ નજર
આદરણીય પરમાત્મા તારામાં જ એવો તને દેખાશે; બહાર જાયે તે નહિ દેખાય.
પંચપરમેષ્ઠીપદ પ્રગટી જાય છે. પરમેષ્ઠીપદના ભંડાર ચૈતન્યમૂડીમાં ભર્યા છે, તેનો
ખ્યાલ આવે તો તેનો મહિમા આવે ને તેમાં એકાગ્રતા થાય...એટલે આનંદનું વેદન
PDF/HTML Page 11 of 29
single page version
વિકારની રુચિમાં અનંત ભવનાં બીજડાં પડ્યાં છે.
સંસારમાં રખડયો. છતાં તે દેહથી અલિપ્ત જ રહ્યો છે; પોતાના સ્વરૂપને કદી છોડયું નથી.
સમ્યગ્દર્શન થયું; ત્યારે પહેલું ગુણસ્થાન છોડીને જીવ ચોથા ગુણસ્થાને આવ્યો, ને ત્યારે
જ ધર્મની ને મોક્ષમાર્ગની શરૂઆત થઈ.
ત્રણકાળમાં અમૂર્તઆત્મા મૂર્તશરીરને કદી સ્પર્શ્યો નથી, કદી એકમેક થયો નથી. આત્મા
વસે છે ક્્યાં? કે દેહમાં; પણ નિશ્ચયથી પોતાના ચૈતન્યશરીરમાં રહેનારો આ આત્મા
દેહને અડયો નથી, તેમ જ દેહનાં રજકણો આત્માને અડયાં નથી. અસ્પર્શી આત્માને જડ
કેમ સ્પર્શે? જેમ કમળપત્ર ક્્યાં રહ્યું છે? કે પાણીમાં; અને છતાં તે કમળપત્ર પાણીને
અડયું નથી, પાણીથી તે અલિપ્ત જ છે, તેમ ચૈતન્યકમળ તે કાયારૂપી કાદવની વચ્ચે
રહ્યું છતાં તે કાયારૂપી કાદવથી લેપાયેલું નથી. જડ કાયાનો એક અંશ પણ ચૈતન્યમાં
ક્્યાંય પ્રવેશ્યો નથી. અહા, કેટલી સ્પષ્ટ ભિન્નતા? આવી ભિન્નતા કોણ દેખે? કે જે
જીવ સંયોગદ્રષ્ટિના ચશ્મા ઉતારી નાંખીને, અસંયોગી સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી દેખે તેને
પોતાના અંતરમાં ચૈતન્યતત્ત્વ દેહથી ભિન્ન વિલસતું દેખાય છે.
PDF/HTML Page 12 of 29
single page version
દેહથી વિરક્ત થઈને તારા આત્માને નિજસ્વરૂપના ચિંતનમાં જોડ. તેમાં તને પરમ
આનંદની સ્ફૂરણા થશે.
છે. વ્યવહારથી વિમુખ થઈને શુદ્ધાત્માના અનુષ્ઠાનમાં (અનુભવમાં) જે સ્થિત છે એવા
કોઈ વિરલ યોગીને અપૂર્વ પરમઆનંદ પ્રગટે છે. આવા પરમાનંદસ્વરૂપ જે કોઈ
પરમતત્ત્વ છે તે જ ઉપાદેય છે, ને તેનાથી વિપરીત બીજું બધુંય હેય છે–એમ હે શિષ્ય!
તું જાણ.–આમ જાણીને તું તારા આત્માને જ ઉપાદેયરૂપ કરીને તેમાં તારા ઉપયોગને
જોડ...તેમાં તને કોઈ અપૂર્વ આનંદ સ્ફૂરાયમાન થશે.
જોરદાર થઈને આત્માને પરમાત્મપણે પ્રતીતમાં લે. ‘હું નમાલો, હું રાગી, હું પામર, હું
અજ્ઞાની,–આવડી મોટી પરમાત્મા થવાની વાત અમને કેમ સમજાય! ’–એવી ઢીલી વાત
જ્ઞાનમાંથી કાઢી નાંખ, અને ‘હું પૂરો, હું વીતરાગ, હું પરમાત્મા, હું સર્વજ્ઞસ્વભાવથી
ભરેલો’ એમ નિશ્ચયસ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લઈને તું જોરદાર થા...એ સ્વભાવ તરફનું જોર
કરતાં પરમાનંદના અનુભવની સ્ફૂરણાસહિત, અજ્ઞાન ટળીને જ્ઞાન થશે, રાગ ટળીને
વીતરાગતા થશે, પામરતા ટળીને પ્રભુતા ખીલશે. પણ એકવાર વ્યવહારમાંથી બહાર
છે કે કેવળજ્ઞાન અને સિદ્ધપદ આપે. માટે હે મુમુક્ષુ! તું જોરદાર થા. આત્માના સ્વભાવનો
ઉત્સાહ કર. વ્યવહારથી (–વિકલ્પોથી–રાગથી) દૂર થઈને આત્માની સમીપ થા.
સ્વભાવમાં જ સમીપતા કરે છે. મારી નિકટની–અંગત વસ્તુ હોય તો તે મારો સ્વભાવ જ
પારકા છે, દૂર છે. આમ સ્વને જ નિકટ જાણીને અને પરને દૂર જાણીને, નિજ સ્વરૂપની જ
સન્મુખ થઈને તેને ધ્યાવ. તારું સ્વરૂપ તને પરમ આનંદરૂપે અનુભવાશે.
દિશા પલટાવી નાંખ...આત્માનો રંગ લગાડી જગતથી ઉદાસ થઈ અંતરમાં
ચૈતન્યસ્વભાવને ધ્યાવ...એ ધ્યાનમાં તને પરમ આનંદમય મોક્ષસુખ અનુભવાશે.
PDF/HTML Page 13 of 29
single page version
આનંદની ધારા ઉલ્લસે છે. આત્મા પોતે રાગ વગરનો આનંદસ્વભાવી
છે, તેથી તેનું સંવેદન પણ તે જ જાતનું છે. પરમાત્માની જાત પોતામાં
પ્રગટ કર્યા વિના પરમાત્માનું ખરૂં સ્વરૂપ જાણી શકાય નહિ.
સ્વસંવેદનના બળથી જ્ઞાની પોતાના ચૈતન્યભાવમાં બાહ્યભાવોને
જરાય પ્રવેશવા દેતા નથી.–આવું સ્વસંવેદન તે ધર્મ છે, તે મોક્ષમાર્ગ છે,
તેમાં શાંતિ છે, તેમાં પરમઆનંદ છે. સ્વસંવેદન કહો કે શુદ્ધાત્માની
અનુભૂતિ કહો, તેને સંતોએ સમસ્ત જૈનશાસનનો સાર કહ્યો છે. હે
જીવ! તેમાં જ તારા પરિણામ લગાવ.
કૃપા કરીને બતાવો કે જેને જાણવાથી મારું અનાદિનું આ દુઃખ નાશ થાય ને મને પરમ
આનંદની પ્રાપ્તિ થાય. તેના ઉત્તરમાં શ્રીગુરુ તેને પરમઅનુગ્રહથી–પ્રસન્નતાથી
પરમાત્મસ્વરૂપ સમજાવે છે.
પરમસ્વભાવને સ્વસંવેદનજ્ઞાનથી જાણતાં અંતરાત્મપણું થાય છે કેવળજ્ઞાનથી ભરેલો
એવો જે પરમાત્મસ્વભાવ તે વીતરાગીસ્વસંવેદનજ્ઞાનથી જણાય છે.
અનુભવનારું જ્ઞાન તો રાગના અભાવરૂપ છે તેથી તેને ‘વીતરાગ’ વિશેષણ યોગ્ય જ
છે. ચોથા ગુણસ્થાને અવિરત સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું જે સ્વસંવેદનજ્ઞાન છે તે પણ રાગ વગરનું
વીતરાગ છે. ચોથા ગુણસ્થાને રાગ તો હોય છે ને?–તો કહે છે કે સ્વસંવેદનજ્ઞાનમાં
રાગનો અભાવ છે. સ્વસન્મુખ થયેલા જ્ઞાનમાં રાગનું વેદન નથી, એમાં તો
PDF/HTML Page 14 of 29
single page version
અજ્ઞાનીને એકલું પરલક્ષી જ્ઞાન છે, તેમાં તેને રાગનું જ વેદન છે. જ્ઞાનીને સ્વસન્મુખ
થયેલા ઉપયોગમાં રાગના વેદનનો અભાવ છે તેથી તે સ્વસંવેદન વીતરાગ છે. ચોથા
ગુણસ્થાનથી શરૂ કરીને જેમ જેમ સ્વસંવેદન વધતું જાય છે તેમ તેમ વીતરાગતા પણ
વધતી જાય છે.
સ્વસંવેદન થાય ત્યારે આત્માને સમ્યક્પણે જાણ્યો કહેવાય, ને ત્યારે અંતરાત્માપણું
થાય. બાહ્યવસ્તુને જ જાણવામાં જેનું જ્ઞાન અટક્યું છે તે બહિરાત્મા છે તેનું જ્ઞાન
રાગથી દુષિત છે, તેમાં કષાયનું વેદન છે. જ્ઞાન અંદરમાં આવ્યું ત્યાં વીતરાગ થયું; જ્ઞાન
બહારમાં ગયું ત્યાં સરાગ થયું. જેનું જ્ઞાન સ્વને ભૂલીને એકલા પરને જોવામાં ને રાગને
જ તન્મયપણે વેદવામાં રોકાયું તે બહિરાત્મા છે, તે બહિરાત્માને મૂઢભાવ હોય છે. હે
જીવ! આવા બહિરાત્માપણાને ઓળખીને તેને તું છોડ; ને અંતરાત્માપણું મહિમાવંત છે
તેને તું પ્રગટ કર.
નિજસ્વરૂપમાં જ રહે–તેમાં શાંતિનું વેદન છે. શાંતિનો સમુદ્ર આત્મા છે તેમાં ડુબકી
મારતાં આનંદનું સંવેદન થાય છે ને તેમાં રાગની આકૂળતા વેદાતી નથી. માટે સ્વરૂપમાં
ડુબકી મારનારું સ્વસંવેદનજ્ઞાન વીતરાગ છે, આનંદરૂપ છે. ચોથા ગુણસ્થાને અંતરાત્મા
થયો તેને આવા વીતરાગ આનંદનું સંવેદન હોય છે. અહા, અંતરાત્માની શું દશા છે તેની
પણ જગતને ઓળખાણ બહુ દુર્લભ છે.
તેટલો તો રાગ વગરનો વીતરાગ ભાવ છે, તેટલી શુદ્ધતા છે, તેટલો મોક્ષમાર્ગ છે,
તેટલો નિશ્ચય છે. જેટલો રાગ બાકી રહ્યો તેટલી અશુદ્ધતા છે, તે મોક્ષમાર્ગ નથી, તે
સ્વસંવેદનરૂપ જ્ઞાનથી ભિન્ન છે. આવી અંતરાત્માની સ્થિતિ છે.
આત્માથી ભિન્ન નથી; અને તીર્થ એટલે રત્નત્રયધર્મ તે પણ આત્માથી ભિન્ન નથી.
આવા આત્માનો અનુભવ વીતરાગી સ્વસંવેદનજ્ઞાનથી જ થાય છે; આત્માના સંવેદનમાં
PDF/HTML Page 15 of 29
single page version
અસંખ્યપ્રદેશી ચૈતન્યઘટ અમૃતરસથી ભરેલો છે. વીતરાગી આનંદથી ભરેલો
ચૈતન્યકલશ, તેનો સ્વાદ લેનારું જ્ઞાન પણ વીતરાગ છે. ચોથા ગુણસ્થાને પણ જેટલું
સ્વસંવેદન છે તેટલો વીતરાગભાવ છે. આવા વીતરાગ અંશ વગર ધર્મની શરૂઆત થાય
નહિ.
ભેદજ્ઞાનરૂપ બીજનો પ્રકાશ ચોથા ગુણસ્થાને થયો છે. પછી ગુણસ્થાન અનુસાર
સ્વસંવેદનજ્ઞાન અને વીતરાગભાવ વધતા જાય છે, શાંતિ ને આનંદનું વેદન પણ વધતું
જાય છે.
નિષ્પરિગ્રહી મુનિરાજ છઠ્ઠાસાતમા ગુણસ્થાને એના કરતાંય અનંતગુણી આત્મશાંતિ વેદે
છે. ને સર્વજ્ઞ પરમાત્માના પૂર્ણાનંદની તો શી વાત? આવી શાંતિનું વેદન વીતરાગી
બહારમાં આત્માની હાક વાગે એમ નથી. તારી હાક તારામાં, તારો પ્રભાવ તારામાં;
તારામાં આનંદથી ભરેલા ચૈતન્યપૂર વહે છે તેમાં જેટલો એકાગ્ર થા તેટલી તને શાંતિ.
આત્મા જ્યારે શુદ્ધોપયોગની શ્રેણીમાં ચડે છે ત્યારે આનંદની ધારા ઉલ્લસે છે. ચોથા
ગુણસ્થાનથી જેટલી શુદ્ધતા છે તેટલી આનંદની ધારા વહે છે. રાગનો જેમાં સંસર્ગ નથી
એવા સ્વસંવેદન વડે જ આત્મા જણાય છે ને આનંદ વેદાય છે.
જાણનારું જ્ઞાન તો રાગસહિત છે. અને રાગસહિત જ્ઞાન આત્માનું સ્વસંવેદન કરી શકતું
જાતનું છે. આવું સ્વસંવેદન જેને થયું તે અંતરાત્મા છે; તે પરમાત્માને જાણે છે ને
દેહબુદ્ધિરૂપ બહિરાત્માને છોડે છે.
આત્મસ્વરૂપને દેખતો નથી ને બાહ્યભાવોમાં જ આત્મબુદ્ધિથી રોકાઈ રહે છે. તેને અહીં મૂઢ
કહ્યો છે ને અંતરાત્માને વિચિક્ષણ કહ્યો તથા પરમાત્મા તો બ્રહ્મરૂપ કેવળજ્ઞાનરૂપ છે. પોતાના
ચૈતન્યભાવમાં બાહ્યભાવોને જરાય પ્રવેશવા દેતા નથી એ અંતરાત્માની વિચિક્ષણતા છે.
PDF/HTML Page 16 of 29
single page version
તે મૂઢ; તે બહિરાત્મા; વીતરાગ નિર્વિકલ્પ સ્વસંવેદનરૂપ જ્ઞાનવડે આનંદરૂપ પરિણમ્યો
તે વિચિક્ષણ; તે અંતરાત્મા; તે ધર્માત્મા. તે અંતરાત્મપણાવડે પરમાત્મપણું સધાય છે.
* આત્માનું પૂર્ણ શુદ્ધ સ્વરૂપ જેણે પ્રગટ કર્યું તે પરમાત્મા છે.
* આત્માને ભૂલીને બહારમાં–દેહાદિમાં આત્મબુદ્ધિ કરે તે બહિરાત્મા છે.
ચોથા ગુણસ્થાનવાળો જીવ અંતરાત્મા છે, પંડિત છે, સમ્યગ્દર્શનરૂપ નિર્વિકલ્પ
પોતામાં આવ્યા વગર પરમાત્માનું સ્વરૂપ વાસ્તવિકપણે જાણી શકાય નહિ. પોતાના
સ્વસંવેદનથી પરમાત્મસ્વરૂપનું જ્ઞાન થયું ત્યારે જ પરમાત્માની ખરી ઓળખાણ થઈ.
આવું પરમાત્મસ્વરૂપ ઇંદ્રિયાતીત સ્વસંવેદનથી જ જાણવામાં આવે છે. શાસ્ત્રના શબ્દથી
કે તે શબ્દોના જ્ઞાનથી આત્મા અનુભવમાં આવતો નથી. પણ જ્ઞાનને આત્મા તરફ
વાળીને જ, આત્માના ધ્યાનથી જ આત્મા જણાય છે. સંયોગમાં સુખબુદ્ધિવાળો જીવ
અસંયોગી આત્માને નહિ અનુભવી શકે. સર્વ વાતે પરિપૂર્ણ એવો આત્મસ્વભાવ, તે
નિર્વિકલ્પદ્રષ્ટિ અને નિર્વિકલ્પ આનંદના સંવેદનથી જ શ્રદ્ધામાં–જ્ઞાનમાં–અનુભવમાં
આવે છે.
આત્માને જાણવાનો ઉપાય રાગથી ને વિષયોથી પાર છે; એકલો જ્ઞાનમય થા તો જ
જ્ઞાનમય આત્મા અનુભવમાં આવે,–આમ સમજીને હે જીવો! ચિદ્રૂપમાં જ તમારા
પરિણામ લગાવો.
બાહ્ય વિષયો જ છે. અંતરનો વિષય આખો આત્મા, તે રાગનો વિષય થતો નથી,
અતીન્દ્રિયજ્ઞાનનો જ વિષય તે થાય છે.
વિષયોથી ને રાગથી પાર એવો એકલો જ્ઞાનમય આત્મા, તે સર્વ પ્રકારે સ્વરૂપથી પૂર્ણ છે, તે
જ સ્વાધીન સુખરૂપ છે; તે એકલાનો અનુભવ પણ એકલો થઈને (રાગથી પાર થઈને) જ
થાય છે. માટે પોતાને પોતાની જ સામે જોવાનું છે.–આજ શરૂઆતનો સીધો ઉપાય છે.
PDF/HTML Page 17 of 29
single page version
ઉપાદેય છે. જેવા સિદ્ધ તેવો તું; સિદ્ધસદ્રશ તારો શુદ્ધાત્મા જ તારે ધ્યાવવા યોગ્ય છે.
–એ જ શાસ્ત્રનો સાર છે.
લક્ષ થવાને તેહનો, કહ્યાં શાસ્ત્ર સુખદાઈ.
જ્ઞાનથી–દર્શનથી–સુખથી ને પ્રભુતાથી પરિપૂર્ણ છો. તેમાં જ અવલોકન કર. જેમ ગોળ
કોને કહેવાય? કે ગળપણનો પિંડ તે ગોળ; તેમ આત્મા કોને કહેવો? કે જ્ઞાન આનંદનો
પિંડ તે આત્મા; આવા આત્માને જ ધ્યેય કરવો એમ ઉપદેશ છે. બધાય મહાપુરુષો
આવા નિજ આત્માને ધ્યેય કરી કરીને જ મહાન થયા છે, તું પણ સ્વસંવેદનમાં તેને જ
પરમ આનંદ તને અનુભવમાં આવશે.
શ્રી જિનભગવંતોએ કહેલો
જન્મ–જરા–મરણના ચક્રરૂપ ભયાનક
સંસાર રોગ મટાડવા માટેની એ અચૂક
ઔષધિ છે, અને મોક્ષરૂપ પરિપૂર્ણ
સ્વાસ્થ્ય) ને દેનાર છે. એ રત્નત્રય પરમ
પવિત્ર છે, કલ્યાણકારી છે, તીર્થરૂપ છે,
મંગળરૂપ છે ને મોક્ષનો સીધો માર્ગ છે.
PDF/HTML Page 18 of 29
single page version
સમ્યક્ત્વસહિત શ્રાવકવ્રતોનું ગ્રહણ, જિનમંદિર–મહોત્સવ, તત્ત્વોપદેશ
વગેરે અનેક પ્રસંગો બાદ, એકવાર તારો ખરતો દેખીને વરાંગકુમાર
વૈરાગ્ય પામે છે ને વરદત્તકેવળી પાસે દીક્ષા લેવા જાય છે–તે પ્રસંગે તેના
કેટલાક વૈરાગ્યઉદ્ગારો.
કુટુંબ–કબીલા કે પ્રેમીજનો મને માત્ર ભોજનાદિ સાધારણ કાર્યોમાં જ સાથ
અનુસાર ધકેલાઈ જશે ત્યારે હું પણ તેને અટકાવવા કે બચાવવા સમર્થ નથી. જીવના
સાચા સાથીદાર તો તે જ છે કે જે ધર્મમાર્ગમાં સાથ આપે છે.
વરાંગ કહે છે કે મોહની જ્વાળાથી ભડભડતો આ સંસાર, તે સંસારદુઃખની
જેમ આપ મને ફરી તે અગ્નિજ્વાળામાં ન ફેંકશો, ઘરમાં રહેવાનું ન કહેશો.
હડસેલે, તેમ હે પિતાજી! દુર્ગતિનાં દુઃખોથી ભરેલા આ ઘોર સંસારસમુદ્રમાં અનાદિથી
ડુબેલો હું વૈરાગ્ય વડે અત્યારે માંડમાંડ કિનારા પર આવ્યો છું, તો ફરીને આપ મને એ
ધર્મરૂપી પરમ અમૃતનું ભોજન લેવા તત્પર થયો છું, તે વખતે તેમાં રાજ્યલક્ષ્મીના
ભોગવટાનું વિષ ભેળવીને આપ શત્રુકાર્ય ન કરશો.
PDF/HTML Page 19 of 29
single page version
ઉપદિષ્ટ રત્નત્રયધર્મને કદી ન ભૂલો. શાસ્ત્રજ્ઞની સંગતિ કરો. રત્નત્રયથી ભૂષિત
સજ્જનોનો આદર અને સમાગમ કરો. મુનિ–આર્યિકા–શ્રાવક–શ્રાવિકા એ ચતુર્વિધ
સંઘની જ્યારે જ્યારે અવસર મળે ત્યારે આદરપૂર્વક વંદના કરો...અને રત્નત્રયના
સેવનમાં સદા તત્પર રહો.
–જેમનું આત્મબળ દીન થયું ન હતું–જેઓ આત્મહિતમાં જાગૃત હતા તેઓ તો વરાંગ
અહીં હાથ જોડીને બેસી રહેશું?–એમ કહીને તેઓ પણ તેની સાથે જ વૈરાગ્યથી વનમાં
સીધાવ્યા.
એકાગ્ર કર્યો હતો. જેનો ઉપયોગ પોતામાં જ લીન છે તેને આ જગતમાં ભય નથી.
પામે છે. અને આ કાંઈ કલિષ્ટ માર્ગ નથી પરંતુ
સ્વભાવિક હોવાને કારણે વિવેકી પુરુષોને માટે તે અત્યંત
સન્માર્ગી થા.
PDF/HTML Page 20 of 29
single page version
ચૈતન્ય હીરો...જેમાં એકાગ્ર થતાં એક ક્ષણમાં કેવળજ્ઞાનની અચિંત્યવિભૂતિ પ્રગટે. અરે
જીવ! આવો ચમત્કારી ચૈતન્યહીરો તારામાં છે તે પ્રાપ્ત કરવાનો અતિદુર્લભ સુઅવસર
તને મળ્યો છે તો કાળની એક ક્ષણ પણ વ્યર્થ ગુમાવ્યા વિના તારા ચૈતન્યહીરાને દેખ.
આ ચૈતન્યહીરા પાસે જગતમાં કોઈની મહત્તા નથી.
આત્મા ઉપાદેય છે. તે જ જ્ઞાનમાં શ્રદ્ધામાં અનુભવમાં લેવા જેવો છે. પોતાના આવા
પરમાત્મતત્ત્વને સન્તો જ જાણે છે.
પણ વિકલ્પથી પાર એવા નિર્વિકલ્પ ચૈતન્યનો અનુભવ તેને નહિ થાય. વિકલ્પને
સાધન માને તે વિકલ્પનું અવલંબન છોડીને આઘો જાય નહિ, એટલે વિકલ્પથી પાર
એવું ચૈતન્યતત્ત્વ તેના અનુભવમાં આવે નહિ. ભાઈ, ચૈતન્યતત્ત્વ અને વિકલ્પ–એ
બંનેની જાત જ જુદી છે; ચૈતન્યમાંથી વિકલ્પની ઉત્પત્તિ થતી નથી, અને વિકલ્પનો
પ્રવેશ ચૈતન્યમાં થતો નથી. આમ અત્યંત ભિન્નતાને ઊંડેથી વિચારીને તું ચૈતન્યની જ
ભાવનામાં તત્પર રહે.