PDF/HTML Page 1 of 37
single page version
PDF/HTML Page 2 of 37
single page version
* એ ધ્યેયની ઉત્તમતા, એની મહાનતા, એની
* ધ્યેય જેવું મહાન છે, એવો જ એને
* ધ્યેયને નજર સામે જ રાખીને, તારા
* ધ્યેયને ભૂલીશ નહિ, પ્રયત્નને છોડીશ નહિ.
આમ કરવાથી ધ્યેયની સિદ્ધિ જરૂર થશે.
PDF/HTML Page 3 of 37
single page version
PDF/HTML Page 4 of 37
single page version
નિજસ્વરૂપના ચિંતનમાં જ જેનું મન લાગ્યું હોય, તેને
જ્ઞાન જ હું છું, જ્ઞાનથી ભિન્ન બીજું કાંઈ હું નથી–એમ
જ્ઞાનની જ ભાવના રહી, ને બીજા ભાવોની ભાવના છૂટી ગઈ;
જ્ઞાનને પામેલા જ્ઞાની સંતના મહિમાના વિચાર તે
બનાવે છે.
PDF/HTML Page 5 of 37
single page version
શુદ્ધાત્માને અંર્ત પ્રયત્નવડે અનુભવમાં લે.
PDF/HTML Page 6 of 37
single page version
પાતળો હૂં નથી, સ્ત્રી કે પુરુષાદિ હું નથી, મનુષ્ય કે દેવાદિ હું નથી, કર્મ કે કર્મનું ફળ,
અને જેનાથી કર્મ બંધાયા તે વિકારભાવ, એ કોઈ હું નથી. હું તો જ્ઞાનમય અમૂર્ત છું.
આવા આત્માનું ભાવશ્રુતથી જે સંવેદન કરે તે જ જ્ઞાની છે, ને એ સંવેદનજ્ઞાન રાગ
વગરનું છે. આવું વીતરાગી સ્વસંવેદનજ્ઞાન સમ્યગ્દ્રષ્ટિને હોય છે.
એમાંથી રાગનો બોજો ઉતરી ગયો છે. તે દેહાદિથી પોતાને અત્યંત જુદો જાણે છે,
ને જ્ઞાન આનંદ સાથે પોતાને એકમેક અનુભવે છે. અજ્ઞાની તો દેહ તે જ હું એમ
એકમેકપણે અનુભવે છે. ભાઈ સદાય ઉપયોગસ્વરૂપ આત્મા છે તે જડરૂપ ક્્યાંથી
થાય? દેહ જ જ્યાં આત્માથી અત્યંત ભિન્ન છે ત્યાં દેહસંબંધી કોઈ ભેદ આત્માને
ક્્યાંથી હોય? એટલે બહારના દ્રવ્યલિંગથી તો આત્મા તદ્ન જુદો છે. આત્મામાં
બહારનું દ્રવ્યલિંગ જરા પણ નથી. અને અંતરમાં મોક્ષમાર્ગરૂપ જે વીતરાગ
નિર્વિકલ્પ સમાધિ છે તે શુદ્ધપર્યાયને આત્મા કહેવો તે પણ અંશમાં પૂર્ણનો આરોપ
હોવાથી વ્યવહાર છે, અખંડ શુદ્ધ આત્માને જ ઉપાદેયરૂપ કરવો તે નિશ્ચય છે. તે
શુદ્ધ આત્માને ઉપાદેય કરીને તેમાં એકાગ્ર થતાં મોક્ષપર્યાય પ્રગટે છે.
મોક્ષમાર્ગપર્યાય તે આની સાધક છે. પણ આખો શુદ્ધાત્મા તે સાધકપર્યાય જેટલો
જ નથી, માટે તે સાધકપર્યાયને જીવ કહેવો તે પણ ઉપચાર કહ્યો. ત્યાં વિકારની ને
પરદ્રવ્યની તો વાત ક્્યાંય બહાર રહી ગઈ. આવા શુદ્ધાત્માને પ્રતીતમાં–જ્ઞાનમાં–
અનુભવમાં લ્યે ત્યારે જ મોક્ષમાર્ગ ને મોક્ષદશા પ્રગટે છે. સાધકપર્યાય તે તો
સ્વભાવનો અંશ છે, વિકાર કે શરીર તો સ્વભાવનો અંશ જ નથી, એને તો જીવ
કહેવો તે અસદ્ભૂત છે; ને શુદ્ધપર્યાયને જીવ કહેવો તે પણ અંશમાં પૂર્ણતાનો
ઉપચાર હોવાથી વ્યવહાર છે. શુદ્ધપર્યાયનો ભેદ પાડયા વગર શુદ્ધસ્વભાવને અખંડ
પ્રતીતમાં લઈને તેને જ ઉપાદેય કરવો–એ જ પરમાર્થતાત્પર્ય છે.
બીજું કોઈ નથી. સાધકપર્યાય પોતે સાધ્યરૂપ થતી નથી, સાધ્યરૂપ તો દ્રવ્ય પોતે
પરિણમે છે માટે એક સાધકપર્યાયને આત્મા કહેવો તે ઉપચાર છે–વ્યવહાર છે. જેમ
આંબાનું ઝાડ કેરીનું દાતાર છે; તેમાંથી નવી નવી કેરી ફૂટે છે. પણ નાની કેરીમાંથી
મોટી કેરી
PDF/HTML Page 7 of 37
single page version
નથી આવતી, અથવા એક કેરીમાંથી બીજી કેરી આવતી નથી, તેમ આખું દ્રવ્ય તે
PDF/HTML Page 8 of 37
single page version
જીવત્વ, પ્રભુત્વ, વીર્ય, સુખ, સ્વચ્છતા, વિભુતા, વિકાસ, સત્પણું, ઉત્પાદ–વ્યય–
ધ્રૌવ્યપણું, અકર્તૃત્વ, સ્વ–કર્તૃત્વ વગેરે અનંતશક્તિઓ પોતપોતાના નિર્મળભાવો
સહિત ઉલ્લસે છે. આવા અનેકાન્તમય જ્ઞાનસ્વરૂપે આત્માને ઓળખવો તે
જૈનનીતિ છે. એનાથી વિરુદ્ધ (એટલે રાગાદિ વિકારવાળો) સ્વભાવ માનવો તે
અનીતિ છે. જૈની નીતિ કહો કે મોક્ષમાર્ગ કહો; અનીતિ કહો કે મિથ્યાત્વ કહો કે
સંસારમાર્ગ કહો. વિકારને આત્માનું સ્વરૂપ માનતાં આત્માના ગુણોની નિર્મળતા
હણાય છે, તે હિંસા છે; ને તે હિંસામાંથી આત્માને સમ્યગ્દર્શનાદિ વડે બચાવવો,
તથા આત્મગુણોની રક્ષા કરવી તે આત્મદયા છે.–આવી દયા તે ધર્મકા મૂલ હૈ.
એટલે સમ્યક્ત્વાદિ નિર્મળપર્યાય તે જ ધર્મ છે.
તેના જ્ઞાતાપણે વર્તે છે પણ કર્તાપણે વર્તતું નથી. બંને પોતપોતાની ધારામાં જુદું વર્તે છે.
જ્ઞાનભાવમાં ધર્મી તન્મય વર્તે છે, રાગાદિભાવમાં તન્મય થતો નથી.
PDF/HTML Page 9 of 37
single page version
જ્ઞાન અને રાગ બંને ધારા ધર્મીને વર્તતી હોવા છતાં, તેને તન્મયપણું એકમાં જ છે, રાગ
તો માત્ર પરજ્ઞેયપણે વર્તે છે.
ઉત્પાદ–વ્યય તે ક્રમરૂપ છે. ગુણો બધા એક સાથે વર્તે છે ને એવા ને એવા ધુ્રવ રહે છે,
એટલે ધુ્રવતા ગુણઅપેક્ષાએ છે ને ઉત્પાદ–વ્યય તે પર્યાયઅપેક્ષાએ છે, વસ્તુની બધી
પર્યાયો એક સાથે ન ઊપજે પણ ક્રમેક્રમે ઊપજે, એવો જ વસ્તુનો સ્વભાવ છે. પર્યાય
એ પણ વસ્તુનો સ્વભાવ છે. વસ્તુનું વસ્તુત્વ પરિણામદ્વારા પ્રગટ થાય છે. ઉત્પાદ–
વ્યય–ધુ્રવ ત્રણેને દ્રવ્ય સ્પર્શે છે, પણ પરને દ્રવ્ય સ્પર્શતું નથી. આમ ઉત્પાદ–વ્યય ને ધુ્રવ
ત્રણેથી આલિંગિત એવા સ્વદ્રવ્યને લક્ષમાં લેતાં સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળપરિણામો પ્રગટે
છે. અને આવા દ્રવ્યસ્વભાવને જોનારને તે સ્વભાવમાં વિકાર ભાસતો નથી, એટલે
વિકારથી જુદો પડીને તે જ્ઞાતા–સાક્ષી–અકર્તા થયો. આવા નિર્મળ જ્ઞાતાપરિણામ તે ધર્મ છે.
રાગાદિમાંથી દ્રષ્ટિ હટાવી, તેણે નિર્મળ પર્યાયવડે જાણ્યું કે મારો સ્વભાવ સિદ્ધસમાન છે.
અને આ પ્રકારે જેણે પોતાનો સ્વભાવ સ્વીકાર્યો તેની પરિણતિનો પ્રવાહ સિદ્ધપદ તરફ
વળ્યો, અથવા તેની પરિણતિનો પ્રવાહ સ્વભાવ તરફ વળ્યો. એની પરિણતિ હવે
સ્વભાવને જ સ્પર્શે છે, પરભાવને એની પરિણતિ સ્પર્શતી નથી....સંયોગની ભીડ વચ્ચે
એની પરિણતિ ભીંસાતી નથી, કેમકે સંયોગને તે સ્પર્શતી જ નથી.
તો વિકાર તેમાં દેખાતો નથી, નિર્મળ પરિણમન સહિત આત્મા જ દેખાય છે. આવા
સ્વભાવવાળા આત્માને જે દેખે તેણે જ આત્માને દેખ્યો કહેવાય. વિકારવાળો જ આત્મા
માને તો તેણે ઉત્પાદ–વ્યય–ધૈ્રાવ્યસ્વભાવી આત્માને દેખ્યો નથી, ખરેખરા આત્માને તેણે
જાણ્યો નથી પણ અભૂતાર્થ આત્માને જ તેણે ખરો આત્મા માની લીધો છે. પણ ખરેખરો
તે નથી.
PDF/HTML Page 10 of 37
single page version
આત્મા અત્યારે પણ અમૂર્ત જ છે; એને મૂર્ત કહ્યો તે તો ઉપચારથી જ કહ્યો છે, ખરેખર
તે મૂર્ત નથી. મૂર્ત તો શરીર જ છે. આત્મા તો સદાય ઉપયોગસ્વરૂપ અમૂર્ત જ છે. આવા
આત્માને જે જાણે તેણે જ ખરા આત્માને જાણ્યો કહેવાય અંતમુર્ખ જોનારને પોતાનો
આત્મા અમૂર્ત જ ભાસે છે, મૂર્તપણું જરાય ભાસતું નથી. જ્યાં કર્મનો સંબંધ જ નથી
ભાસતો ત્યાં વળી મૂર્તપણું કેવું? અરે, અનંત શક્તિવાળા આત્મસ્વભાવમાં જ્યાં
વિકારીપણું પણ નથી ત્યાં વળી મૂર્તિકપણું કેવું? આત્માને મૂર્ત દેખવો એ તો ઘણી સ્થૂલ
દ્રષ્ટિ છે. આત્મામાં અમૂર્ત શક્તિ છે. તેના ઉત્પાદ–વ્યય કાંઈ મૂર્તરૂપ નથી. મૂર્ત તો જડ
છે. આત્મા કાંઈ જડ નથી કે તે મૂર્ત હોય.
સ્વભાવનું વર્ણન પ્રવચનસાર ગા. ૯૯ વગેરેમાં બતાવ્યું છે. ત્યાં તો નિર્મળતા કે વિકાર
બધું આત્માના સત્ સ્વભાવમાં સમાય છે.
આવે, ત્યાં પરથી ભિન્નતા બતાવી હતી, અહીં વિકારથી પણ આત્માની ભિન્નતા
બતાવવી છે.
નિર્મળ પર્યાય તો શરૂ થઈ જ જાય; છતાં જે વિકારભાવ હોય તે પણ આત્માના ઉત્પાદ–
વ્યયમાં સમાય છે, તે પણ આત્માના સત્માં સમાય છે, કેમ કે ત્યાં પ્રમાણના વિષયરૂપ
દ્રવ્યનું વર્ણન છે.
PDF/HTML Page 11 of 37
single page version
પરિણતિ પણ તેમાં ભેગી સમાય છે; પણ વિકાર તેમાં સમાતો નથી. શુદ્ધ દ્રવ્યમાં
સ્થાપેલી દ્રષ્ટિ વડે તે નિર્મળભાવપણે જ ઉપજે છે. વિકારથી ભિન્નપણે ઉપજે છે.
શુદ્ધ આત્મા વિકારને સ્પર્શતો નથી, એ તો પોતાના નિર્મળ ઉત્પાદ વ્યય ધુ્રવને
જ સ્પર્શે છે.
કહ્યો તેમાં ઉદયભાવ ન સમાય, તેમાં તો નિર્મળભાવો જ આવે.
છે; ઈન્દ્રિયાતીત થઈને જ્યાં સ્વભાવને પકડયો ત્યાં કર્મનો સંબંધ પણ આત્મામાં
ભાસતો નથી, એકલા શુદ્ધ જ્ઞાનાદિ સ્વભાવનો પિંડ જ ભાસે છે.
આવતી? ને ભવના અભાવની વાત સાંભળતાં તને થાક લાગે છે? અરે, સાધક દશાના
તારા એક વિકલ્પની એટલી તાકાત કે ઈન્દ્રના ઈન્દ્રાસનનેય એકવાર તો ડોલાવી
દ્યે....જન્મતાં વેંત ત્રણલોકને ક્ષણભર તો ખળભળાવી નાંખે.–જેના એક વિકલ્પની
આટલી તાકાત, તેના આખા પવિત્ર સ્વભાવની કેટલી તાકાત? આવી તાકાતવાળો તું
કહે કે મને મારું સ્વરૂપ ન સમજાય.....એમાં તને શરમ નથી આવતી?
વિકારનું કર્તા– પણું શક્તિના સ્વભાવમાં નથી. શક્તિ સ્વભાવથી જુઓ તો
આત્મામાં વિકારનું કર્તાપણું નથી. આવા સ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લેતાં તેની શક્તિઓ
નિર્મળ પરિણમનના
PDF/HTML Page 12 of 37
single page version
જ નથી. જેમ દરિયાનો સ્વભાવ જ એવો છે કે મેલને પોતામાં ન શમાવે, ઉછાળીને
બહાર ફેંકી દ્યે; તેમ આ ચૈતન્યસમુદ્ર તે વિકારરૂપ મેલને પોતામાં શમાવા ન દ્યે;
જ્યાં વિકારનુંય કર્તૃત્વ આત્મામાં નથી સમાતું ત્યાં પરના કર્તૃત્વની તો વાત જ
ક્્યાંથી હોય?
આત્માથી જુદા કહો કે નિષેધવાયોગ્ય કહો; મોક્ષાર્થીને જેમ પરાશ્રિત રાગનો નિષેધ છે
તેમ પરાશ્રિત એવા સઘળાય વ્યવહારનો પણ નિષેધ જ છે. રાગ અને વ્યવહાર બંને
એક જ કક્ષામાં છે, બંને પરાશ્રિત હોવાથી નિષેધયોગ્ય છે; ને તેનાથી વિભક્ત ચૈતન્યનો
એકત્વસ્વભાવ તે જ પરમ આદરણીય છે.
હોવા છતાં બંનેને એકતા નથી. ધર્મીને જ્ઞાનનું કર્તૃત્વ છે, રાગનું અકર્તૃત્વ છે.
આનંદ તે આત્મા....દુઃખ તે આત્મા નહિ.
આત્મા નથી. આવા આત્માના અવલંબને જ સાધકપણું થયું છે, ટકયું છે, વધે છે,
ને પૂર્ણ થશે.
અરે, ભાઈ આખા વીતરાગતાના પિંડ શુદ્ધચૈતન્યતત્ત્વને જ તે સૌ સેવી મોક્ષને પામે
છે. અને તું રાગના સેવનવડે તે માર્ગમાં આવવા માંગે છે? તને તીર્થંકરોના માર્ગની
ખબર
PDF/HTML Page 13 of 37
single page version
‘પુણ્ય’ અને ‘સમ્યક્ત્વ’ વચ્ચે મોટો તફાવત છે,–માટે
હે જીવ! તું સમ્યક્ત્વની આરાધના કર. પુણ્ય કરતાં
तेन बिना पुण्यमपि समीचीनं न भवति।।२,५८।।
PDF/HTML Page 14 of 37
single page version
જ ભાવ...એની ભાવનાથી તને પરમ આનંદની પ્રાપ્તિ
PDF/HTML Page 15 of 37
single page version
આત્માને અંતરમાં દેખવો–અનુભવવો એ જ સુખનો રસ્તો છે; એ જ જિનનો ઉપદેશ છે.
પરિણમતો થકો કર્મબંધનથી ચાર ગતિમાં રખડે છે. તો પણ શુદ્ધ પારિણામિક
પરમભાવની દ્રષ્ટિથી જોઈએ તો આત્મા વિકારનો કર્તા નથી, તેને કર્મબંધ પણ નથી,
અને કર્મથી છૂટવારૂપ મોક્ષ પણ નથી. સદાય કર્મરહિત શુદ્ધ જ છે–એવા સ્વભાવમાં
બંધન–મોક્ષ શું? આવા સ્વભાવને ધ્યેયરૂપ બનાવીને એકાગ્ર થતાં પર્યાયમાં બંધન
ટળીને મુક્તિ થાય છે. જિનવચનનો સાર પણ એ જ છે કે જેનાથી બંધન ટળે ને મુક્તિ
થાય.
મુક્ત થયો કહેવાય; પણ જે મનુષ્ય જેલમાં ગયો જ નથી, છૂટો જ છે, તેને ‘તું
જેલથી મુક્ત થયો એમ કહેવાનું રહેતું નથી. તેમ જીવને પર્યાયમાં બંધન છે એટલે
સમ્યગ્દર્શનાદિ વડે પર્યાયમાં મુક્ત થવાનું બને છે, પણ શુદ્ધ દ્રવ્યસ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં
તો આત્મા કર્મને સ્પર્શ્યો જ નથી, તેને બંધન જ નથી એટલે ‘આત્મા બંધનથી
મુક્ત થયો’ એમ કહેવાનું શુદ્ધ દ્રવ્યદ્રષ્ટિમાં બનતું નથી. પર્યાયમાં બંધ–મોક્ષ છે તેનો
કર્તા આત્મા પોતે છે. જે જીવ શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિ નથી કરતો ને અશુદ્ધાત્માને જ
અનુભવે છે તે પોતાના અશુદ્ધભાવથી બંધાય છે, અને જે જીવ શુદ્ધાત્માની
અનુભૂતિ કરે છે તે જ સંવર–નિર્જરા તથા મોક્ષ પામે છે. આમાં મોક્ષ તો
ક્ષાયકભાવે છે, સંવર–નિર્જરા તે ઉપશમ–ક્ષયોપશમ કે ક્ષાયક ભાવે છે; શુભાશુભ
ભાવો તો ઉદયભાવ રૂપ છે, તે કાંઈ સંવર–નિર્જરા કે મોક્ષનું કારણ નથી, તે તો
બંધનું જ કારણ છે. શુદ્ધ દ્રવ્ય તો પરમ પારિણામિભાવરૂપ છે.
છે તે શુદ્ધસ્વભાવદ્રષ્ટિમાં દેખાતા નથી. પર્યાયમાં બંધ–મોક્ષનો કર્તા આત્મા છે. આમ
દ્રવ્ય અને પર્યાય બે–રૂપ વસ્તુ છે. પર્યાય સર્વથા ન માને તો વસ્તુની ખબર નથી,
પર્યાયને જ આખી વસ્તુ માની લ્યે તો તેને પણ વસ્તુની ખબર નથી. બંને જેમ છે તેમ
ઓળખવા જોઈએ. બંનેને ઓળખીને શુદ્ધ સ્વભાવને ઉપાદેય કરતાં શુદ્ધતા પ્રગટી જાય
છે બંધ–મોક્ષભાવનું કર્તૃત્વ પર્યાયમાં છે, દ્રવ્યમાં નહિ
PDF/HTML Page 16 of 37
single page version
જેની ભાવનાથી ભવનો તીર પમાય છે. અરે, આ દેહના; સંયોગ–વિયોગ પણ જ્યાં
તારા નથી ત્યાં લક્ષ્મી કે સ્ત્રી–પુત્રાદિ તો તારા ક્્યાંથી થયા? એના આવવા–જવામાં
હર્ષ શો ને શોક શો? એ કાંઈ તારું નથી. તારું તો જ્ઞાન છે. તું તો જ્ઞાનમય છો. જ્ઞાનમય
આત્માની ભાવના કરતાં તને પરમઆનંદસ્વરૂપ પરમાત્મપદની પ્રાપ્તિ થશે.
PDF/HTML Page 17 of 37
single page version
હે જીવ! તું મરણનો ભય છોડ, ને આતમરામને જ ધ્યાવ. આત્માના ધ્યાનથી તારા
ભવનું અવસાન થઈ જશે–અર્થાત્ ભવનો અંત થશે, ને અવિનાશી એવું સિદ્ધપદ
પ્રગટશે.
ચૈતન્યકિલ્લો તેમાં પરનો પ્રવેશ નથી, તેમાં રોગાદિ પ્રતિકૂળતાનો પ્રવેશ નથી, તેમાં
મરણનો પ્રવેશ નથી; એમાં તો આનંદ વગેરે નિજનિધાન ભર્યા છે. આવા નિજભાવને
કદી ન છોડે ને પરભાવને કદી ન ગ્રહે એવો આત્મસ્વભાવ છે. એનું જ્ઞાન કોઈ
બાહ્યપદાર્થ વડે નથી થતું, અંતરના અતીન્દ્રિયજ્ઞાન વડે તે જણાય છે.
પ્રવેશ્યો. આત્મા તો પોતાના અસંખ્ય અરૂપી પ્રદેશોમાં જ રહ્યો છે. આમ નિજાત્માને
જાણીને તેના ધ્યાનમાં તત્પર થા; તેના ધ્યાનમાં સમરસી ભાવરૂપ અતીન્દ્રિય સુખનો
અનુભવ છે.
ચૈતન્યસૂર્યથી તારા આત્મસ્વરૂપનું અવલોકન કરતાં તને પરમ
PDF/HTML Page 18 of 37
single page version
* તે સમ્યગ્દર્શન આત્માના બધા નિજધર્મોનું મૂળ છે, તે મોક્ષનું
* ધર્મનગરમાં પ્રવેશવા માટેનો દરવાજો સમ્યક્ત્વ છે.
* વ્રત તપ અને સ્વરૂપની પ્રતિષ્ઠા (શોભા) સમ્યક્ત્વથી છે.
* અનંત સુખ દેનાર નિધાન સમ્યક્ત્વ છે.
* આત્માના ગુણનો આધાર સમ્યક્ત્વ છે.
*સકળ ગુણોનું ધામ સમ્યક્ત્વ છે.
સમ્યક્ત્વનો આવો મહિમા જાણીને તેની ભાવના વડે
PDF/HTML Page 19 of 37
single page version
રોમાંચકારી વર્ણન.
क्वचिदपि च न विद्मो याति निक्षेपचक्रम्।
किमपरमभिदध्मो धाम्नि सर्वंकषेस्मिन्
अनुभवमुपयाते भाति न द्वैतमेव।।९।।
PDF/HTML Page 20 of 37
single page version
