PDF/HTML Page 1 of 58
single page version
PDF/HTML Page 2 of 58
single page version
સ્વભાવની ભાવનામાં સાધકને પરમ આહ્લાદ છે. એક
સામાન્ય રાજા મળવા માટે બોલાવે તોય કેવો હોંશથી તેને
મળવા જાય છે. અહીં તો ભગવાન ભેટવા બોલાવે છે કે આવ
રે આવ......આ આનંદમય ચૈતન્યધામમાં આવ! આ ચૈતન્યના
અનુભવમાં એકલો આનંદનો આહ્લાદ જ ભર્યો છે. આવા
પરમાત્માને ભેટવા જતાં સાધકના અનેરા ઉલ્લાસની શી વાત!
બીજે અટકી જાય છે. ખરો ઉલ્લાસ અને ઉમંગ આવે તો
અનુભવ થાય જ. આનંદ–અમૃતથી ભરેલી પોતાની સ્વવસ્તુ
તેના પ્રત્યે અસંખ્યપ્રદેશ ઉલ્લસિત થતાં પરિણતિ પરભાવથી
પાછી ફરી જાય છે, સ્વાનુભવ કરે છે; તે સ્વાનુભવમાં તેને
પરમાત્માની પ્રાપ્તિ છે; અલ્પકાળમાં તે સ્વયં પરમાત્મા થાય છે.
એ સાધકને પરમાત્માના તેડા આવી ગયા છે.
PDF/HTML Page 3 of 58
single page version
જયપુરના સુપ્રદ્ધિ અધ્યાત્મપંડિત શ્રી ટોડરમલ્લજીએ રચેલા સુપ્રસિદ્ધ શ્રી
પાનું અહીં છાપેલ છે.
PDF/HTML Page 4 of 58
single page version
જ આત્મા છું, માટે વિકારને પામું એવો મારો પણ સ્વભાવ નથી.
સિદ્ધભગવંતોએ વિકારના કારણરૂપ એવા સમસ્ત શુભ–અશુભ કૃત્યોનો નાશ
કર્યો છે, સમસ્ત શુભાશુભને છેદીને તે ભગવંતો પરમ શુદ્ધદશાને પામ્યા છે,–
માટે હું પણ હવે તેમની જેમ મારા પરમ સ્વભાવના અવલંબનવડે સમસ્ત
શુભ–અશુભને છોડીને એ જ મુમુક્ષુપંથે જાઊં છું. આ જ એક મુમુક્ષુઓનો
માર્ગ છે, બીજો માર્ગ નથી. મોક્ષને પામેલા એવા સિદ્ધભગવંતોએ જે કર્યું તે
સિદ્ધભગવંતોએ જે કર્યું તે જ તેનું કર્તવ્ય છે.
તો તને મોક્ષમાર્ગ થશે ને આનંદનો અનુભવ થશે.–આવો અનુભવ કરવો તે
જ મુમુક્ષુનો માર્ગ છે. સિદ્ધભગવંતો આ પંથે સિદ્ધ થયા છે, ને મુમુક્ષુ કહે છે કે
નથી, મુમુક્ષુનો માર્ગ સ્વાધીન છે, તે માર્ગ પોતાના અંતરમાં પુણ્ય–પાપરહિત
જે આત્મઅનુભૂતિ તેમાં જ સમાય છે. સ્વાનુભવવડે એ માર્ગ મુમુક્ષુએ
જોયેલો છે, ને એ જોયેલા–જાણેલા–અનુભવેલા માર્ગે તે મોક્ષમાં જાય છે.–
આવો મુમુક્ષુનો માર્ગ છે. તે પરમ આનંદમય છે. હું પણ હવે તે માર્ગે જાઉં છું.
PDF/HTML Page 5 of 58
single page version
જોશદાર વર્ણન: (યોગસાર ઉપરના પ્રવચનમાંથી)
PDF/HTML Page 6 of 58
single page version
• સન્તોનાં શાન્તરસઝરતા વચનામૃતનું પાન કરવાની આપને ભાવના હોય,
• આપનાં બાળકોને ને પરિવારને અધ્યાત્મના ઉચ્ચ સંસ્કારોનું સીંચન કરવા આપ
* અનેક ચિત્રોથી સુશોભિત લગભગ એકહજાર પાનાની શ્રેષ્ઠ વાંચનસામગ્રી દર વર્ષે
PDF/HTML Page 7 of 58
single page version
પોતાના શુદ્ધ આત્માની પરમ કિંમત ભાસે તો તેમાં ઉપાદેયબુદ્ધિ થાય,
તેની સન્મુખ પરિણતિ થાય ને મોક્ષમાર્ગ ખૂલે. પણ તે માટે પહેલાં
જ્ઞાનીના સત્સમાગમે તેની તીવ્ર જિજ્ઞાસા જાગવી જોઈએ. એને
રાગનો રસ ઊડી જાય ને શુદ્ધાત્માનો રસ ઘણો વધી જાય. પછી
અંતર્મુખ પરિણામમાં શુદ્ધાત્માને સાક્ષાત્ ઉપાદેય કરતાં પરમ
આનંદસહિત મોક્ષમાર્ગ ખૂલી જાય છે.–આ મોક્ષમાર્ગના દરવાજા
ખોલવાની રીત સન્તોએ મને બતાવી.
मोक्खहं कारण जोइया णिच्छा एहउ जाणि ।।१६।।
હે યોગી! શિવહેતુ એ નિશ્ચયથી તું જાણ. (૧૬)
PDF/HTML Page 8 of 58
single page version
PDF/HTML Page 9 of 58
single page version
PDF/HTML Page 10 of 58
single page version
તથા સ્વરૂપાચરણરૂપ થોડોક મોક્ષમાર્ગ તો તેને વર્તે છે. ને ગૃહસ્થપણામાંય ધ્યાનના
પ્રયોગવડે કોઈવાર રાગથી ઉપયોગને જુદો પાડીને નિર્વિકલ્પ આનંદને અનુભવે છે.
ભલે નાનો ભાગ, પણ તેની જાત તો મુનિરાજના મોક્ષમાર્ગ જેવી જ છે. શ્રાવકધર્મીને
પણ મોક્ષમાર્ગનો અંશ હોય છે.
પણ તેને ખબર નથી. અવ્રતી ગૃહસ્થને પણ મોક્ષમાર્ગનો અંશ વર્તે છે.–તે પણ ક્્યારેક
ઉપયોગને અંતરમાં એકાગ્ર કરીને નિર્વિકલ્પ સ્વાનુભવના મહા આનંદને વેદી લ્યે છે.
મુનિને તો ચૈતન્યસ્વરૂપમાં ઘણી લીનતા છે. મુનિ મોટા મોક્ષમાર્ગી છે ને ગૃહસ્થી–
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નાનો મોક્ષમાર્ગી છે.–પણ મોક્ષમાર્ગ તો બંનેને છે; બંને મોક્ષના સાધક છે.
તેની તીવ્ર જિજ્ઞાસા જાગવી જોઈએ. એને રાગનો રસ ઊડી જાય ને શુદ્ધાત્માનો રસ
ઘણો વધી જાય.
બતાવી; તેમને નમસ્કાર હો.
PDF/HTML Page 11 of 58
single page version
જીવી જાણે છે જ્ઞાની સાચું જીવન:
રસનાવડે જિનેન્દ્રગુણોની સ્તવના થાય છે.
શ્રોત્રવડે જિનેન્દ્રગુણોનું શ્રવણ થાય છે.
મનવડે અર્હન્તગુણોનું મનન થાય છે,
PDF/HTML Page 12 of 58
single page version
ક્્યાંથી સાધીશ? માટે બધેથી નિશ્ચિંત થઈને શાન્ત અને નિશ્ચલ પરિણામે આત્માને
ચિન્તવ. એના એકના જ ચિન્તનવડે અતીવ આનંદપૂર્વક તું તારા આત્માને સાધીશ.
ચિન્તામાં મસ્ત રહે. જગતના કોલાહલની વ્યર્થ ચિન્તામાં તારી શક્તિને વેડફ નહિ; સર્વ
શક્તિને નિજસ્વરૂપના ચિન્તનમાં જોડ.
આનંદ ભરેલા છે. માટે બીજે બધેથી ઈન્દ્રિય–મન તરફની વૃત્તિઓને રોકીને, ઉપયોગને
અંદરમાં જોડ.–આ જ તારા ઈષ્ટનો ઉપદેશ છે. પાંચ ઈન્દ્રિયના બાહ્ય વિષયોમાં–
અશુભમાં કે શુભમાં ક્્યાંય તારું ઈષ્ટ નથી. માટે બહારની વૃત્તિનો ઉત્સાહ છોડીને
અંતરના ઈષ્ટસ્વભાવ તરફ ઉત્સાહ કર,–કે જ્યાંથી તને આનંદ મળે.
તને જ તું પ્રભુ તરીકે સ્થાપ.
તારી પરમેશ્વરતા તારામાં જ છે,
રાગમાં–વિકલ્પમાં–બહારમાં પ્રભુતા નથી;
આવી પ્રતીતિનું જોર સ્વસંવેદન કરે છે.
PDF/HTML Page 13 of 58
single page version
જે બોલનાર છે તે જાણનાર નથી.
PDF/HTML Page 14 of 58
single page version
અહીં બતાવ્યું છે; અને સરલ શૈલિથી માર્ગ દર્શાવીને શુદ્ધાત્માના
ધ્યાનમાં મુમુક્ષુને પ્રોત્સાહિત કર્યો છે.
सो अप्पा अणुदिणु मुणहु जइ चाहहु शिवलाहु ।।२६।।
તે આત્મા જાણો સદા જો ચાહો શિવલાભ. (૨૬)
અંતરમાં વારંવાર ઉપયોગનો પ્રયોગ કરીને તું શુદ્ધ આત્માની સન્મુખ થા ને
જ્ઞાનચેતનાને આનંદસહિત વેદનમાં લે. આ સિવાય બીજા ભાવોની ભાવના ન કર.
તરફના ભાવોથી જે થાકેલો છે, ને આત્માના પરમ આનંદને અનુભવવા આવ્યો છે–
એવા જીવની વાત છે. એવા જીવે શું કરવું? કે આત્માને ધ્યાવવો.
PDF/HTML Page 15 of 58
single page version
કે રાગાદિ પરભાવોથી રહિત–એવા શુદ્ધસચેતન–પૂર્ણ આત્માને તું ધ્યાવજે.
બોધસ્વરૂપ છે, જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, રાગને કરે કે વેદે એવું તેનું સ્વરૂપ નથી. આવા શુદ્ધ
બુદ્ધઆત્મસ્વરૂપને અંતર્મુખ થઈને હે મોક્ષાર્થી! તું જાણ. અંતરમાં ઠરેલા સ્થિર તત્ત્વને
ઠરીને તું જાણ; વિકલ્પના ઉત્થાન વડે એ તત્ત્વ જણાય તેવું નથી. માટે બોધસ્વરૂપ
થઈને બુદ્ધતત્ત્વને તું જાણ. જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા જ્ઞાનવડે જણાય, રાગવડે ન જણાય.
રાગ તે બુદ્ધતત્ત્વનો અંશ નહિ; બુદ્ધસ્વરૂપ આત્મામાં રાગના વિકલ્પને અવકાશ ક્્યાં
છે? જ્ઞાનીએ અંતરમાં આવા તત્ત્વને અનુભવ્યું. મેં આ તત્ત્વ જાણ્યું તે હું બીજાને કહું
એવી વૃત્તિના ઉત્થાનને શુદ્ધ–બુદ્ધતત્ત્વમાં સ્થાન નથી; નહિતર તો સિદ્ધનેય એવી વૃત્તિનું
ઉત્થાન જાગવું જોઈએ.
પરભાવોને તોડનાર એવો જિન આત્મા છે; તેને નિર્વિકલ્પધ્યાનમાં ધ્યેય કરવો,
સ્વસન્મુખજ્ઞાનમાં જ્ઞેય કરવો–તે શિવમાર્ગ છે, તે પરમ આનંદનો પંથ છે.
સચેતન, એકલો જ્ઞાનસ્વભાવી બુદ્ધ–શુદ્ધ છે, તેમાં અપૂર્ણતા કેવી? ને અશુદ્ધતા કેવી?
આવા આત્માને લક્ષગત કરીને હે જીવ! હંમેશાં તું એની પ્રીતિ કર, અંતર્મુખ થઈને એનું
મનન કર; વચ્ચે બીજા કોઈની પ્રીતિ એક ક્ષણ પણ ન આવવા દે.–આ જ મોક્ષનો હેતુ
છે, ને બીજી બધી વિકલ્પની વાતું છે. મોક્ષમાર્ગ અંતર્મુખધારામાં સમાય છે. વિકલ્પની
ધારા વચ્ચે હોય તેને અનુમોદન કરીશ મા! એ વિકલ્પને મોક્ષપંથમાં બાધક સમજજે,
તેને સાધક સમજીશ મા.
એમ કરવાથી તને મોક્ષના પરમસુખનો અનુભવ થશે. માટે આ જ મોક્ષાર્થીએ નિરંતર
કરવાયોગ્ય કર્તવ્ય છે; કેમ કે–
PDF/HTML Page 16 of 58
single page version
ભાવના કર.–અમે તો માર્ગ બતાવ્યો પણ તે માર્ગ જવું એ તારા હાથની વાત છે. બે
મારગ છે–એક મોક્ષનો માર્ગ, બીજો સંસારનો માર્ગ; મોક્ષનો માર્ગ અંતર્મુખસ્વભાવની
તને જે માર્ગ રુચે તે માર્ગે તું જા. વાણીમાં–શરીરમાં કે વિકલ્પમાં તારો મોક્ષમાર્ગ નથી.
તારો મોક્ષમાર્ગ તારા શુદ્ધ–બુદ્ધ–જિનસ્વભાવી આત્મામાં છે. મોક્ષને માટે તારા
સ્વભાવની સમીપ જા. વિકલ્પોથી દૂર થા ને શુદ્ધસ્વરૂપની સમીપ થઈને નિર્વિકલ્પ
સ્વરૂપે આત્માને ધ્યાવ.
તેને સંસારની ભાવના છે, તેને મોક્ષની ખરી અભિલાષા નથી. મોક્ષની જેને સાચી
અભિલાષા હોય તેને બંધભાવની ભાવના હોય નહીં, એને તો દિનરાત ક્ષણેપળે
ફરીફરી સન્મુખતા વર્તે છે. મોક્ષાર્થી જીવનું આ જ કર્તવ્ય છે–એમ ફરીફરીને સન્તોનો
ઉપદેશ છે.
ગટગટાવી રહી છે. તારી પરિણતિમાં વિકારથી જુદી જ એક ઉપશાંત–જ્ઞાનધારા
PDF/HTML Page 17 of 58
single page version
PDF/HTML Page 18 of 58
single page version
આપના આગમનનું કારણ શું છે? તે કૃપા કરીને કહો. હે પ્રભો! આપને જોતાં જ મારા
હૃદયમાં સૌહાર્દભાવ ઉમટી રહ્યો છે અને મારું ચિત્ત અતિશય પ્રસન્ન થઈ રહ્યું છે, અને
મને એમ લાગે છે કે જાણે આપ મારા પૂર્વપરિચિત બંધુ હો! પ્રભો! આ બધાનું શું
કારણ છે તે અનુગ્રહ કરીને મને કહો.
મહાબલના ભવમાં પવિત્ર જૈનધર્મનો પ્રતિબોધ પામ્યો હતો. તે ભવમાં તારા મરણ
બાદ મેં જિનદીક્ષા ધારણ કરી હતી અને સન્યાસપૂર્વક શરીર છોડીને સૌધર્મસ્વર્ગનો
દેવ થયો હતો; ત્યારબાદ આ પૃથ્વીલોકમાં વિદેહક્ષેત્રની પુંડરીકિણી નગરીમાં
પ્રીતિકર નામનો રાજપુત્ર થયો છું અને આ (બીજા મુનિ) પ્રીતિદેવ મારા નાનાભાઈ
છે. અમે બંને ભાઈઓએ સ્વયંપ્રભજિનેન્દ્રની સમીપ દીક્ષા લઈને પવિત્ર
તપોબળથી અવધિજ્ઞાન તથા આકાશગામિની ચારણઋદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી છે. હે આર્ય! અમે
બંનેએ અવધિજ્ઞાનરૂપી નેત્રથી જાણ્યું કે તમે અહીં ભોગભૂમિમાં ઉત્પન્ન થયા છો;
પૂર્વ ભવે આપ અમારા પરમમિત્ર હતા તેથી આપને પ્રતિબોધવા માટે અમે અહીં
આવ્યા છીએ.
PDF/HTML Page 19 of 58
single page version
તારો સમ્યકત્વના લાભનો કાળ છે.
દર્શનવિશુદ્ધિ પામે છે. જેમ સૂર્યનો ઉદય થતાં રાત્રીસંબંધી અંધકાર દૂર થઈ જાય છે તેમ
સમ્યક્ત્વરૂપી સૂર્યનો ઉદય થતાં મિથ્યાત્વ–અંધકાર નષ્ટ થઈ જાય છે. આ સમ્યગ્દર્શન
જ સમ્યગ્જ્ઞાન તથા સમ્યક્ચારિત્રનું મૂળ કારણ છે, એના વિના તે બંને હોતાં નથી.
સર્વજ્ઞે કહેલાં જીવાદિ સાત તત્ત્વોનું, ત્રણ મૂઢતા રહિત તથા આઠઅંગ સહિત યથાર્થ
શ્રદ્ધાન કરવું તે સમ્યગ્દર્શન છે. નિઃશંકતા, વાત્સલ્ય વગેરે આઠ અંગરૂપી કિરણોથી
સમ્યગ્દર્શનરૂપી રત્ન બહુ જ શોભે છે. હે ભવ્ય! તું આ શ્રેષ્ઠ જૈનમાર્ગને જાણીને,
માર્ગસંબંધી શંકાને છોડ, ભોગોની આકાંક્ષા દૂર કર, વસ્તુધર્મ પ્રત્યેની ગ્લાની છોડીને
અમૂઢદ્રષ્ટિ (–વિવેકદ્રષ્ટિ) પ્રગટ કર; ધર્માત્માસંબંધી દોષના સ્થાન છૂપાવીને
સત્યધર્મની વૃદ્ધિ કર, માર્ગથી વિચલિત થતા આત્માને ધર્મમાં સ્થિર કર, રત્નત્રયધર્મમાં
અને રત્નત્રયધારક ધર્માત્માઓમાં અતિશય પ્રીતિરૂપ વાત્સલ્ય કર અને તારી
શક્તિઅનુસાર જૈનશાસનની પ્રભાવના કર.–આ પ્રમાણે નિઃશંકતા આદિ આઠે અંગોથી
સુશોભિત એવા વિશુદ્ધ સમ્યક્ત્વને તું ધારણ કર.
પદાર્થોના સ્વરૂપનું યથાર્થ શ્રદ્ધાન કરનારા આ સમ્યગ્દર્શનને જ તું ધર્મનું સર્વસ્વ સમજ.
આ સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થતાં, જગતમાં એવું કોઈ સુખ નથી કે જે જીવને પ્રાપ્ત ન થાય,–
એટલે કે સર્વસુખનું કારણ સમ્યગ્દર્શન છે. આ સંસારમાં તે જ પુરુષ શ્રેષ્ઠ જન્મ પામ્યો
છે...તે જ કૃતાર્થ છે...અને તે જ પંડિત છે...કે જેના હૃદયમાં નિર્દોષ સમ્યગ્દર્શન પ્રકાશે છે.
હે ભવ્ય! ચોક્કસપણે તું આ સમ્યગ્દર્શનને જ સિદ્ધિપ્રસાદનું પ્રથમ સોપાન જાણ,
મોક્ષમહેલનું પહેલું પગથિયું સમ્યગ્દર્શન જ છે, તે જ દુર્ગતિના દરવાજાને રોકનાર
મજબુત કમાડ છે, તે જ ધર્મના ઝાડનું સ્થિર મૂળિયું છે, તે જ સ્વર્ગ અને મોક્ષના ઘરનો
દરવાજો છે, અને તે જ શીલરૂપી હારની વચમાં લાગેલું શ્રેષ્ઠ રત્ન છે. આ સમ્યગ્દર્શન
જીવને અલંકૃત કરનારું છે, દેદીપ્યમાન છે, સારભૂત રત્ન છે અર્થાત્ રત્નોમાં શ્રેષ્ઠ છે,
સૌથી ઉત્કૃષ્ટ છે, અને મુક્તિશ્રીને વરવા માટેની તે વરમાળ છે.–
PDF/HTML Page 20 of 58
single page version
ધારણ કર...અમે તને સમ્યક્ત્વ પમાડવા માટે જ આવ્યા છીએ.
જે પુરુષે અત્યંત દુર્લભ આ સમ્યગ્દર્શનરૂપી શ્રેષ્ઠ રત્ન પ્રાપ્ત કરી લીધું છે તે
પણ સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત કરી લ્યે છે તે આ મોટી સંસારરૂપી વેલને કાપીને અત્યંત છોટી
કરી નાંખે છે. જેના હૃદયમાં સમ્યગ્દર્શન છે તે ઉત્તમ દેવ તથા ઉત્તમ મનુષ્યપર્યાયમાં જ
સમ્યગ્દર્શન સંબંધમાં અધિક શું કહેવું? એની તો એટલી જ પ્રશંસા પર્યાપ્ત છે કે જીવને
સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થતાં અનંત સંસારનો પણ અંત આવી જાય છે. –આ પ્રમાણે
સમ્યગ્દર્શનનો પરમ મહિમા સમજાવીને શ્રી મુનિરાજ કહે છે કે હે આર્ય! તું મારા
વચનોથી જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞાને પ્રમાણભૂત કરીને અનન્યશરણરૂપ થઈને (એટલે કે
તેનું એકનું જ શરણ લઈને) સમ્યગ્દર્શનનો સ્વીકાર કર. જેમ શરીરના હાથ–પગ
વગેરે અંગોમાં મસ્તક પ્રધાન છે, અને મુખમાં નેત્ર મુખ્ય છે, તેમ મોક્ષના સમસ્ત
અંગોમાં ગણધરાદિ આપ્ત પુરુષ સમ્યગ્દર્શનને જ પ્રધાન અંગ જાણે છે. હે આર્ય!