PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
PDF/HTML Page 3 of 45
single page version
પૂરાં થાય છે, આવતા અંકથી ૨૪ મું વર્ષ શરૂ થશે.
ગુરુદેવ મંગલવાણીથી આપણને જૈનધર્મનું સત્ય
સ્વરૂપ સમજાવીને આત્મહિતનો જે માર્ગ દર્શાવી
રહ્યા છે તેનો સર્વત્ર ખૂબ પ્રચાર થાય એ
‘આત્મધર્મની ભાવના છે. ગુરુદેવની કૃપાથી અને
સૌના પ્રેમભર્યા સહકારથી આજે આત્મધર્મ વધુ ને
વધુ વિકાસ સાધી રહ્યું છે.
આત્માને શાંતિ દેનારા આ પર્વપ્રસંગે જૈનમાત્રમાં ક્ષમાભાવનાની જે અતિ શીતલછાયા
સર્વત્ર પ્રસરી જાય છે તે જિનવીરની વીતરાગીક્ષમાનો પ્રભાવ છે...કે જે ક્ષમા જિનમાર્ગ
સિવાય બીજે હોઈ શકે નહિ. આવા ક્ષમાવણી પ્રસંગે, આત્મધર્મના સમસ્ત પાઠકો–
સાધર્મીઓ તથા વડીલો પ્રત્યે જે કોઈ અપરાધો થયા હોય, કોઈનું મન દુભાયું હોય તો
અતિ નમ્રભાવે હાર્દિક વાત્સલ્યપૂર્વક સૌ પ્રત્યે ક્ષમાપના ચાહું છું. કેટલાક બાલબંધુઓ
તરફથી ક્ષમાવણીપત્ર મળેલ છે, તેમના પ્રત્યે પણ પ્રેમપૂર્વક ક્ષમાપના.
ઋષભદેવનો ચાલુ લેખ, તેમજ ‘વિવિધ વચનામૃત’ આ અંકે આપી શક્યા નથી. “તત્ત્વ
ચર્ચા” ની જે ચાલુ લેખમાળા હતી તે “વાંચકો સાથે વાતચીત” ના વિભાગમાં જોડી
દેવામાં આવી છે, એટલે તત્ત્વચર્ચાને લગતા જિજ્ઞાસુ પાઠકોના પ્રશ્નો તથા તેના ઉત્તર
પણ એ વિભાગમાં અપાશે. આ સિવાયની જે ચાલુ લેખમાળાઓ છે તે થોડા વખતમાં
પૂરી થયે બીજા નવીન સુધારાવધારા કરીશું. જિજ્ઞાસુ પાઠકો તેમજ વડીલો તરફથી
આત્મધર્મના વિકાસ માટેના સૂચનો પ્રેમપૂર્વક આવકારવામાં આવે છે.
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
વાર્ષિક
આ ક્ષમાદિ ઉત્તમ ધર્મો એ સમ્યગ્દર્શનપૂર્વકની ચારિત્રદશા છે,
મુનિને આ ધર્મો હોય છે. તેથી અહીં કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષામાં કહે છે
કે જે રત્નત્રયયુક્ત છે, નિરંતર ક્ષમાદિ ભાવરૂપ પરિણમ્યા છે
અને સર્વત્ર મધ્યસ્થ છે એવા સાધુ તે પોતે ધર્મ છે. મુનિધર્મ
દશ ધર્મો વંચાય છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે અહો, આ વીતરાગી
ધર્મનું સ્વરૂપ પરમભક્તિથી અને ઉત્તમ ધર્મપ્રત્યેના પ્રેમથી
જાણવા યોગ્ય છે, આદરપૂર્વક તેની ઉપાસના કરવા જેવી છે.
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
(૩) ઉત્તમ આર્જવ (સરળતા) ધર્મનું સ્વરૂપ
(૪) ઉત્તમ શૌચધર્મનું સ્વરૂપ
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
(પ) ઉત્તમ સત્ય ધર્મનું સ્વરૂપ
(૬) ઉત્તમ સંયમધર્મનું સ્વરૂપ
(૭) ઉત્તમ તપધર્મ
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
(૮) ઉત્તમ ત્યાગધર્મનું સ્વરૂપ
(૯) ઉત્તમ આકિંચન્યધર્મનું સ્વરૂપ
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
(૧૦) ઉત્તમ બ્રહ્મચર્યનું સ્વરૂપ
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
बीजं विदेहनिष्पत्तेरात्मन्येवात्मभावना।।७४।।
દેહરહિત એવા વિદેહી સિદ્ધપદનું કારણ છે.
રાગથી જેણે લાભ માન્યો તેને તે રાગના ફળમાં જે જે સંયોગ મળશે તેમાં પણ તે
આત્મબુદ્ધિ કરશે. ને તેથી નવા નવા દેહને ધારણ કરીને સંસારમાં રખડશે. પણ અરે! હું તો
રાગથી પાર, ને દેહથી પાર ચૈતન્યતત્ત્વ છું–એવી આત્મભાવના કરવી તે મોક્ષનું કારણ છે.
આચાર્ય–ઉપાધ્યાય ને સાધુ એ પાંચનો વિરહ પડ્યો, ને અનેક જીવો સ્વચ્છંદ પોષનારા
વિરાધક પાક્યા...શાસ્ત્રના પણ
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
સોના જેવું થઈ જાય છે...પછી તો તે વ્રતધારી શ્રાવક થાય છે......ને સ્વર્ગમાં જાય છે.
અહીં તો એમ બતાવવું છે કે કાંઈ તે પક્ષીના શરીરથી આહારદાનની ક્રિયા નહોતી થઈ,
પણ તેને તેના અનુમોદનની ભાવના કરી, તો તે ભાવનાનું ફળ આવ્યું. તે તો
મુક્તિ પામે છે, ને જેને રાગની તથા દેહાદિની ભાવના છે, તેમાં જ આત્મબુદ્ધિ છે તે
જીવ દેહને ધારણ કરીને જન્મ–મરણ કરે છે. આ રીતે જે જીવ શુદ્ધાત્માને જાણીને તેની
ભાવના ભાવે છે તે શુદ્ધાત્મદશાને પામે છે, અને જે અશુદ્ધઆત્માને (રાગાદિને તથા
દેહાદિને) ભાવે છે તે અશુદ્ધ આત્માને જ પામે છે એટલે કે મિથ્યાદ્રષ્ટિપણે ભવભ્રમણમાં
રખડે છે. આ રીતે પોતાની ભાવના–અનુસાર ભવ કે મોક્ષ થાય છે. પણ ભાવના શ્રદ્ધા–
અનુસાર હોય છે. શુદ્ધજ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મા હું છું–એવી જેને શુદ્ધાત્માની શ્રદ્ધા છે તે
જીવ તેની જ ભાવનાથી મુક્તિ પામે છે, અને દેહ તે જ હું–રાગાદિ તે હું’ એવી જેની
મિથ્યાશ્રદ્ધા છે તે જીવ તે રાગાદિની જ ભાવનાથી ભવમાં રખડે છે. જેને શુદ્ધઆત્માની
છે, તેથી તે દેહને જ ધારણ કરે છે. જ્ઞાની તો શુદ્ધઆત્માને જ પોતાનો જાણીને,
શુદ્ધાત્માનું જ સેવન કરીને મુક્તિ પામે છે.
શુદ્ધસ્વરૂપની ભાવના મુમુક્ષુએ કરવી.
પડે કે ભાઈ! તમે આટલું કરો ને! પણ સંઘ ઉપર,
આવ્યો ને જરૂર પડી ત્યાં ધર્માત્મા પોતાની સર્વ
શક્તિથી તૈયાર જ હોય. જેમ રણસંગ્રામમાં
ધર્માત્માનો ઉત્સાહ છાનો ન રહે. એવો સહજ
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
તેનો વિરહ નથી. જેમ ત્રિકાળને જાણનારા એવા
સર્વજ્ઞનો ત્રણકાળમાં કદી વિરહ નથી, તેમ
આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપનો કદી વિરહ નથી, દ્રષ્ટિ
ખોલીને દેખ એટલી જ વાર છે; શુદ્ધનયરૂપી આંખ
ઊઘાડીને જો, તો આત્મા શુદ્ધસ્વરૂપે પ્રકાશી રહ્યો
છે. આવા આત્માના અનુભવની ક્રિયા અહીં
આચાર્યદેવે સમજાવી છે. આ અનુભૂતિની ક્રિયામાં
મોક્ષમાર્ગ સમાય છે.
સમસ્ત સંકલ્પ વિકલ્પની જાળનો જ્યાં વિલય થઈ ગયો છે–આવા આત્મસ્વભાવને
પ્રકાશમાન કરતો થકો શુદ્ધનય ઉદય પામે છે. જુઓ, આવા આત્માની અનુભૂતિ અને
પ્રતીત તે સમ્યગ્દર્શન છે.
છે, તે સ્વભાવને શુદ્ધનય પ્રકાશે છે. પરદ્રવ્યો, તેના ભાવો તથા તેના નિમિત્તે થતા
રાગાદિ વિકારો એ બધાય આત્મસ્વભાવથી અન્ય હોવાથી પરભાવો છે; તે પરભાવોથી
તો જુદો; અને નિજસ્વભાવથી પરિપૂર્ણ,–એવો શુદ્ધઆત્મા છે. આવા શુદ્ધાત્માનો
અનુભવ શુદ્ધનયવડે થાય છે. આને જ શુદ્ધજીવતત્ત્વ કહેવાય છે.
પરમજ્ઞાનસ્વભાવે વર્તતો જે ભૂતાર્થસ્વભાવ, તેને અનુભવનારો ‘શુદ્ધનય
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
અવિશેષ, અણસંયુક્ત, તેને શુદ્ધનય તું જાણજે.
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
સ્વભાવની સમીપ જા (તેમાં તન્મય થઈને એકત્વબુદ્ધિ કર) ને વિકારથી દૂર થા–તેને
ભિન્ન જાણ, તો શુદ્ધઆત્મા તને અનુભવમાં આવશે.
આવા સ્વભાવમાં એકત્વ કરવું તે ‘હુકમનો એક્કો’ છે, કોઈ પરભાવ તેને જીતી શકે નહિ.
એ તો ક્ષણમાં છૂટી જનાર છે; સ્વભાવમાં વળતાં એ વિકાર કે પરસંગ ભિન્ન રહી જાય
છે. માટે તે સ્વભાવ સાથે એકમેક નથી, પણ જુદા જ છે. અત્યારે પણ શુદ્ધનયવડે તે
જુદા જ અનુભવાય છે. આવો અનુભવ તે શુદ્ધનય છે; તે સમ્યગ્દર્શન છે, તેમાં આત્મા
સત્યસ્વરૂપે પ્રકાશમાન છે.
નથી, તેમ આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપનો કદી વિરહ નથી. દ્રષ્ટિ ખોલીને દેખ, એટલી જ વાર
છે શુદ્ધનયરૂપી આંખ ઊઘાડીને જો, તો આત્મા શુદ્ધ સ્વરૂપે પ્રકાશી રહ્યો છે–
વિકારીભાવો તે સ્વભાવમાં પ્રવેશી ગયા નથી, તે તો ઉપર–ઉપર તરે છે, સ્વભાવથી
બહાર જ રહે છે. આવા આત્માના સમ્યક્સ્વભાવનો તમે અનુભવ કરો એમ
આચાર્યદેવનો ઉપદેશ છે.
અંતર્મુખ અવલોકતાં વિલય થતાં નહિ વાર.
ભૂતાર્થસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી તે અભૂતાર્થ થતાં નહિ વાર.
કેમ નથી મારતો! સંતો તો વારંવાર તને તારું આનંદધામ બતાવે છે.
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
મંથનથી પૂ. ગુરુદેવે પ્રવચનમાં જે ખાસ ભાવો
કહ્યા તેનો સાર અહીં આપવામાં આવ્યો છે.
લેનારને આવા ક્રમ–અક્રમ સ્વભાવનો નિર્ણય પણ થઈ જાય છે. સર્વજ્ઞદેવે ત્રણકાળ
જાણ્યા માટે ક્્રમબદ્ધપર્યાય થાય–એમ સર્વજ્ઞતાના આધારે તો ક્રમબદ્ધપર્યાયની સિદ્ધિ
થાય જ છે, પણ અહીં તો આત્માની જ શક્તિના આધારે ક્રમબદ્ધપર્યાયની સિદ્ધિ થાય
છે, તે વાત આજે બપોરના મંથનમાં આવી, તે અત્યારે કહેવાય છે.
પર્યાય તે પણ પ્રતીતમાં આવી જ ગયા. આ રીતે ઉત્પાદવ્યયધ્રુવત્વ શક્તિવડે પણ
ક્રમબદ્ધપર્યાય સિદ્ધ થઈ જાય છે. આમ તો આ ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત ઘણા ન્યાયથી
આવી ગયેલી છે, પણ આજે આ જુદી ઢબથી કહેવાય છે. દ્રવ્યમાં જ એવી શક્તિ છે કે
પર્યાયો ક્રમેક્રમે પ્રવર્તે, ને ગુણો એકસાથે અક્રમે રહે. એટલે દ્રવ્યસ્વભાવની પ્રતીતમાં
એની પ્રતીત પણ આવી જાય છે.
સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી જ તેના ધર્મનો સાચો નિર્ણય થાય છે. એકેક ગુણના ભેદના લક્ષે
યથાર્થ નિર્ણય થતો નથી. ગુણ કોનો? કે ગુણીનો; તે ગુણી એવા આત્મદ્રવ્ય
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
નિર્ણય થાય નહિ. આત્મા ઉપર દ્રષ્ટિ રાખીને આત્માના ધર્મનો નિર્ણય થાય, પણ બીજે
ક્યાંય દ્રષ્ટિ રાખીને આત્માના ધર્મનો નિર્ણય થઈ શકે નહિ. આત્માને પ્રતીતમાં લેતાં
તેનો ઉત્પાદ–વ્યયધ્રુવસ્વભાવ પણ પ્રતીતમાં આવી જાય છે, એટલે તેમાં અક્રમરૂપ ગુણ
ને ક્રમરૂપ વર્તતી પર્યાય પણ પ્રતીતમાં આવી જ ગઈ.
ધર્મવાળા આત્માને દ્રષ્ટિમાં લીધો તેને ક્રમબદ્ધપર્યાય પણ ભેગી પ્રતીતમાં આવી જ ગઈ,
કેમકે તેવો સ્વભાવ આત્માની શક્તિમાં સમાયેલો છે.
આત્મા માન્યો જ નથી. આત્મા ઉપર દ્રષ્ટિ જતાં તેના અક્રમગુણોની ને તેની ક્રમવર્તી
પર્યાયોની પ્રતીત થઈ જ જાય છે. અને આવા દ્રવ્યની દ્રષ્ટિનું ફળ સમ્યગ્દર્શન છે, તેમાં
રાગનું અકર્તાપણું પણ સમાઈ જાય છે. ‘મારા દ્રવ્યનો આવો ધર્મ છે કે ક્રમે અને અક્રમે
વર્તે’–આમ નક્કી કરવા જતાં દ્રષ્ટિ દ્રવ્ય ઉપર જાય છે, ને દ્રવ્યની દ્રષ્ટિથી સમ્યગ્દર્શન
થાય છે. એટલે સમ્યગ્દર્શન થતાં જ ક્રમબદ્ધની ખરી પ્રતીત થાય છે; ને આત્મા રાગાદિ
પરભાવોના અકર્તાપણે પરિણમે છે.
દ્રવ્યના બધા ગુણો અનાદિઅનંત ક્રમ–અક્રમરૂપ વર્તતા પ્રતીતમાં આવ્યા. પર્યાયરૂપે ક્રમે
પરિણમવું ને ગુણરૂપે અક્રમે રહેવું–એવો મારો સ્વભાવ છે,–એમ બંને વાત દ્રવ્યદ્રષ્ટિમાં
ભેગી સમાઈ જ ગઈ.
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
જેની પર્યાયો ક્રમેક્રમે ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ થાય; આવું ઉત્પાદ–વ્યયધ્રુવસ્વરૂપ આત્મદ્રવ્ય
દ્રષ્ટિમાં લેવું તે સમ્યગ્દર્શન છે. આવા ઉત્પાદ–વ્યય ને ધ્રુવતારૂપ આત્માનો એક
ગુણ છે. આવા ગુણસહિત આત્મા ધર્મીને અનુભૂતિમાં આવ્યો; ત્યાં વિકલ્પનું
કર્તૃત્વ ન રહ્યું. પર્યાયબુદ્ધિ ન રહી. દ્રવ્યદ્રષ્ટિમાં રાગથી ભિન્ન નિર્મળ પરિણમન
થયું, ત્યાં રાગ તે કાળે હોય પણ તે કર્તૃત્વમાંથી બહાર રહી ગયો તે કાળે તેનું જ્ઞાન
રહી ગયું પણ કર્તૃત્વ ન રહ્યું. આવું દ્રવ્યદ્રષ્ટિનું ફળ છે. આમાં અપૂર્વ ધર્મ છે.
વસ્તુના સ્વભાવમાં જ એવો ધર્મ છે કે તે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વરૂપ ધર્મના આધારે
ક્રમબદ્ધપર્યાયની સિદ્ધિ થઈ જાય છે, તે બતાવવું છે. આત્માની શક્તિના આધારે જ
તેની પર્યાયનું ક્રમબદ્ધપણું સિદ્ધ થઈ જાય છે.
વસ્તુની ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વશક્તિને ખ્યાલમાં લેતાં આ વાત ખ્યાલમાં આવી જાય
છે, કેમકે આત્માની આ શક્તિનું જ એવું કાર્ય છે કે ગુણોથી અક્રમપણે ને પર્યાયોથી
ક્રમપણે વર્તે.
પર્યાયો. આવા ગુણ–પર્યાયસહિત ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવસ્વભાવવાળા આત્માને દ્રષ્ટિમાં
લેતાં સમ્યગ્દર્શન થાય છે. આત્માને અભેદ દ્રષ્ટિમાં લીધો તેમાં ભેગો આ ગુણ
આવી જ
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
અનુભૂતિમાં સમાઈ જ ગઈ. એના વગર આત્માને માન્યો જ ન કહેવાય.
વસ્તુમાં આવું અક્રમ ને ક્રમવર્તીપણું છે.
તેનું કર્તૃત્વ જ્ઞાનમાં ન રહ્યું. આવી અકર્તૃત્વશક્તિથી આત્મા રાગના અકર્તાપણે શોભી
ઊઠ્યો. સમ્યગ્દર્શન થતાં જે અનંતશક્તિસમ્પન્ન આત્મદ્રવ્ય પ્રતીતમાં આવ્યું તેની સાથે
તેની આવી અકર્તૃત્વશક્તિ પણ પ્રતીતમાં આવી, એટલે રાગનું અકર્તાપણું પ્રગટ્યું.–
આવું અકર્તૃત્વશક્તિનું કાર્ય છે. સમ્યગ્દર્શન થતાં બધાય ગુણો સ્વકાર્યને કરે છે,
નિર્મળપણે પરિણમન શરૂ થાય છે.
કર્તૃત્વ રહ્યું નથી, રાગના અકર્તારૂપ પરિણમન થયું છે. આત્માના સ્વભાવની દ્રષ્ટિ થતાં
આવા અકર્તૃત્વરૂપ નિર્મળપર્યાયનો ક્રમ શરૂ થયો તે દ્રષ્ટિનું ફળ છે. રાગનું કર્તૃત્વ
આત્માના કોઈ ગુણમાં નથી એટલે આત્માની પ્રતીત થતાં કોઈ ગુણમાં રાગના
કર્તૃત્વરૂપ પરિણમન રહેતું નથી. રાગનું જ્ઞાન ભલે રહે પણ તેનું કર્તૃત્વ રહેતું નથી.
દ્રવ્ય–ગુણમાં જે અકર્તૃત્વ હતું તે અકર્તૃત્વ (સ્વભાવદ્રષ્ટિ થતાં) પર્યાયમાં પણ વ્યાપી
ગયું, એટલે પર્યાય પણ રાગના અકર્તૃત્વરૂપ થઈને પરિણમી. આ રીતે, ધર્મીને રાગ
વખતેય અકર્તૃત્વશક્તિ ‘રાગના કર્તૃત્વથી ઉપરામરૂપે’ પરિણમી રહી છે, રાગના
અભાવરૂપે પોતે પરિણમે છે. આનું નામ ‘જ્ઞાન આસ્રવોથી નિવર્ત્યું’ એમ કહેવાય છે.
આવું કાર્ય થાય ત્યારે અકર્તૃત્વ