PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
નિર્ણય કરે છે, પછી તે નિર્ણયના બળે અનુભવ થાય છે.
અપેક્ષા વગર જ્ઞાનમાં સીધો આત્માને પકડવા માંગે છે, એટલે કે
આત્માને સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષ કરવા માંગે છે; તે માટે નિર્ણય કર્યો છે
કે મારો સ્વભાવ જ સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષ થવાનો છે, તેમાં વચ્ચે
રાગનો પડદો રહી શકે નહીં. આત્માને પ્રત્યક્ષ કરવાની રાગમાં
માટે રાગની ઓથ લેવી પડે એમ નથી. આટલા નિર્ણય સુધી
આવ્યા પછી હવે સાક્ષાત્ અનુભવ માટે શિષ્યોનો ઉદ્યમ છે. તેનું
સરસ વર્ણન આચાર્યદેવે સમયસારમાં કર્યું છે.
સ્વદ્રવ્યની ચિન્તામાં પોતાનું ચિત્ત જોડ્યું છે–એવા જિજ્ઞાસુ શિષ્યની
વાત છે. તેને બહારની બધી ચિન્તા છૂટીને અંતરમાં એક જ ચિન્તા
છે કે મને મારા આત્માનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ કઈ રીતે થાય?
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
છે.....અને તેના જ વિચારવમળમાંથી બહાર નીકળી
શકતો નથી, એના પરિણામે તે આત્મપ્રયત્નમાં
આગળ વધી શકતો નથી. આત્માર્થીએ એવા પ્રસંગમાં
ન અટકતાં ઉદ્યમપૂર્વક પોતાના આત્મકાર્યને સાધવું–
એવું સંતોનું સંબોધન છે. કેમકે ઉલ્લાસિત વીર્યવાન
જીવ આત્માને સાધી શકે છે.
પ્રતિકૂળ પ્રસંગો તો બન્યા જ કરવાના, તીર્થંકરો અને ચક્રવર્તીઓને પણ એવા પ્રસંગો
ક્યાં નથી આવ્યા? માન ને અપમાન, નિંદા ને પ્રશંસા, સુખ અને દુઃખ, સંયોગ અને
વિયોગ, રોગ અને નિરોગ,–એવા અનેક પરિવર્તનશીલ પ્રસંગો તો જગતમાં બન્યા જ
કરવાના–પણ તારા જેવો આત્માર્થી જો આવા નાના નાના પ્રસંગોમાં જ આત્માને રોકી
દેશે તો આત્માર્થના મહાન કાર્યને તું ક્યારે સાધી શકશે?
આત્માર્થની સિદ્ધિ જે રીતે થાય તે રીતે જ તું પ્રવર્ત! ને આત્માર્થની સિદ્ધિમાં બાધક
થાય એવા પરિણામોને અત્યંતપણે છોડ, ઉગ્ર પ્રયત્ન વડે છોડ!
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
સંબંધ નથી એમ સમજીને તે પ્રત્યે ઉપેક્ષિત થા....ને આત્માર્થ–સાધનામાં જ ઉગ્રપણે
પ્રવર્ત!
સહન કરવા હું તૈયાર છું, પણ કોઈપણ પ્રકારથી હું મારા આત્માર્થના કાર્યથી ડગીશ
નહીં પડવા દઉં.–મારી બધી શક્તિને, મારા બધા જ્ઞાનને, મારા બધા વૈરાગ્યને, મારી
શ્રદ્ધાને, ભક્તિને ઉત્સાહને,–મારા સર્વસ્વને હું મારા આત્માર્થમાં જોડીને જરૂર મારા
આત્માર્થને સાધીશ.–આમ દ્રઢ પરિણામ વડે આત્માર્થને સાધવા માટે તત્પર થા!
ત્યાં આખું જગત તેને આત્માર્થની પ્રાપ્તિમાં અનુકૂળ પરિણમી જાય છે, ને તે જીવ જરૂર
આત્માર્થને સાધી લ્યે છે.
તારા આત્માર્થ માટેની સાચી તત્પરતા કર.
પ્રસંગો ભૂલીને આત્માના ભાવને જે રીતે પ્રોત્સાહન મળે તેવા
જ વિચારો કરવા. સાચા ભાવ થતાં તેનું સાચું ફળ જરૂર
આવશે અને બહારમાં પણ બધું વાતાવરણ સારૂં થઈ જશે.
આત્માને મુંઝવણમાં ન રાખવો પણ ઉત્સાહમાં રાખવો.
પોતાના ભાવ સુધરતાં બધું સુધરી જાય છે. માટે આત્માને
ઉલ્લાસમાં લાવીને પોતાના હિતના જ વિચાર રાખવા; તેમાં
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
એમ અંતરમાં અભ્યાસ વડે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માનો અનુભવ થાય છે. ને આવા અનુભવ
વડે જ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે.
છૂટવા ચાહતો હોય તે જીવ ગુરુ પાસે આવીને ઉપાય પૂછે છે કે પ્રભો! આ આત્મા
દુઃખોથી કેમ છૂટે? બંધનથી બંધાયેલ ગાય વગેરે પશુ પણ તેનાથી છૂટકારાના પ્રસંગે
આનંદથી ઉલ્લસિત થાય છે; તો અનાદિ કાળથી બંધનથી બંધાયેલા આત્માને સન્તો
તેનાથી છૂટકારાની રીત સંભળાવે છે તે સાંભળતાં મોક્ષાર્થી જીવને ઉલ્લાસ આવે છે કે
વાહ! આ મારા આત્માના મોક્ષની વાત સન્તો મને બતાવે છે.–આમ ઘણા આદરપૂર્વક
મોક્ષનો ઉપાય સાંભળે છે.
તૈયારીવાળા જીવની પરિણતિનું વર્ણન કરતાં ગુરુદેવ કહે છે કે સ્વભાવનો નિર્ણય કરીને
તેના લક્ષે અનુભવનો ઉદ્યમ કરી રહેલા જીવને વિકલ્પ તો છે પણ તેનું જોર વિકલ્પ
તરફ નથી જાતું; તેનું જોર તો અંર્તસ્વભાવ તરફ જ જાય છે, જેવો સ્વભાવ જ્ઞાનના
નિર્ણયમાં લીધો છે તેવો જ અનુભવમાં લેવા માંગે છે, એટલે તેની પરિણતિ સ્વભાવ
તરફ ઝુકતી જાય છે ને વિકલ્પ તૂટીને નિર્વિકલ્પ અનુભવ થાય છે. પહેલાં
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
હતું તેનું આ ફળ છે. જોકે તેનું આ ફળ કહેવું તે પણ વ્યવહાર છે, ખરેખર તો
સમ્યગ્દર્શન વખતનો જ જુદો પ્રયત્ન છે. આત્માના નિર્ણયના બળે વારંવાર અભ્યાસ
કરતાં રાગ તરફનું રુચિનું જોર તૂટવા માંડે છે ને સ્વભાવ તરફનું જોર વધવા માંડે છે.
અંતે રાગના અવલંબનનો ભાવ તોડીને અને સ્વભાવના અવલંબનનો ભાવ પ્રગટ
કરીને તે આત્માર્થી જીવ નિર્વિકલ્પ અનુભવ પ્રગટ કરે છે.–આવી દશા પ્રગટ કરવા માટે
અહીં જિજ્ઞાસુ શિષ્ય પૂછે છે.
સુખ પ્રગટ કરનારા સર્વજ્ઞ પરમાત્મા આ જગતમાં છે, એના સાધક સન્તો આ જગતમાં
છે. એટલે, મોક્ષતત્ત્વ, સંવર–નિર્જરાતત્ત્વ, તથા તેનાથી વિરુદ્ધ એવા આસ્રવ ને
બંધતત્ત્વ, એ બધાં તત્ત્વોની કબુલાતપૂર્વક શિષ્યનો પ્રશ્ન છે.
સાધન માને તેને તે રાગાદિથી છૂટવા માટેનો સાચો પ્રશ્ન ઊગે નહીં. રાગને જે દુઃખરૂપ
ન સ્વીકારે તે તેનાથી પાછો વળવાનો ઉપાય કેમ કરે?
છૂટે? એવા શિષ્યને દુઃખથી છૂટવાની વિધિ આચાર્યભગવાને આ ૭૩મી ગાથામાં
બતાવી છે.
કરીને, અંતરમાં ડુબકી મારતાં વિકલ્પરહિત આનંદની અનુભૂતિ થાય છે, તેમાં
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર સમાય છે. આવી અનુભૂતિ કરવી તે જ દુઃખથી છૂટવાની
રીત છે.
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
પ્રત્યક્ષ કરવાની રાગમાં તાકાત નથી પણ જ્ઞાનમાં તેવી તાકાત છે. પોતાના જ્ઞાનમાં
પોતાની વસ્તુ ગુપ્ત કેમ રહી શકે? બીજા વિચાર છોડીને સત્યસ્વરૂપને વિચારમાં
લઈને શિષ્ય પહેલાં તેનો નિર્ણય કરે છે. પછી તે નિર્ણયના બળે અનુભવ થાય છે.
ચૈતન્યસ્વરૂપને પામવા માટે શિષ્ય તે તરફ ઢળતો જાય છે. રાગની અપેક્ષા વગર
જ્ઞાનમાં સીધો આત્માને પકડવા માંગે છે, એટલે કે આત્માને સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષ
કરવા માંગે છે, તે માટે નિર્ણય કર્યો છે કે મારો સ્વભાવ જ સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષ
થવાનો છે, તેમાં વચ્ચે રાગનો પડદો રહી શકે નહિ. અથવા, સ્વાનુભવ કરવા માટે
રાગની ઓથ લેવી પડે એમ પણ નથી.–આટલા નિર્ણય સુધી આવ્યા પછી હવે
સાક્ષાત્ અનુભવ માટે શિષ્યનો ઉદ્યમ છે.–તેનું ઘણું સરસ વર્ણન આચાર્યદેવે કર્યું છે.
ચિન્તામાં જોડ્યું છે, એવા જિજ્ઞાસુ શિષ્યની વાત છે. તેને બહારની બધી ચિન્તા
છૂટીને અંતરમાં એક જ ચિન્તા છે કે મને મારા આત્માનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ કઈ રીતે
થાય! અનુભવ માટે તેનો નિર્ણય કેવો છે તેનું આ વર્ણન છે. પહેલાં જ્ઞાનવડે
આત્માના સ્વભાવનો નિર્ણય કરવો. નિર્ણયમાં જ જેને ભૂલ હોય તેને સાચો
અનુભવ થાય નહીં. રાગને સાધન બનાવીને આત્માનો અનુભવ કરવા માંગે તો
થઈ શકે નહીં. આત્માના પ્રત્યક્ષ અનુભવમાં વચ્ચે બીજું સાધન છે જ નહીં.
આત્માના સ્વભાવને વિકાર સાથે કારણ–કાર્યપણું નથી. આવા આત્માનો પ્રત્યક્ષ
અનુભવ કરવો, અને તે પહેલાં તેનો નિર્ણય કરવો–તે કરવા જેવું છે. રાગ વખતે
કાંઈ રાગ તે નિર્ણય કરતો નથી, પણ તે વખતનું જ્ઞાન પોતાની જાણવાની શક્તિથી
તે નિર્ણય કરે છે, એટલે તે નિર્ણય રાગનું કાર્ય નથી પણ જ્ઞાનનું જ કાર્ય છે. આવો
નિર્ણય કરવો તે પ્રત્યક્ષ અનુભવ માટેનો ઉપાય છે.
તાકાતવાળો જીવ છે. આત્માના સ્વરૂપનો નિર્ણય કરીને તેનું આવું સ્વસંવેદન
કરવું–તે બંધનથી છૂટવાનો ઉપાય છે. આવા સ્વસંવેદન વડે જ મોક્ષમાર્ગ થાય છે.
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
પોતાને સ્વસંવેદનમાં પ્રકાશી રહ્યો છે, જ્ઞાન પોતે જ પોતાને પ્રકાશી રહ્યો છે કે હું
જ્ઞાન છું.–આ રીતે આત્મા સ્વયં પ્રકાશી રહ્યો છે, એને પ્રકાશવા માટે બીજાની જરૂર
પડતી નથી. ઉપયોગમાં મારો આત્મા છે ને રાગમાં મારો આત્મા નથી–એમ ધર્મી
સ્પષ્ટપણે પોતાને રાગથી ભિન્ન અનુભવે છે. રાગથી ને ઈન્દ્રિયોથી પાર એવા
અન્તર્મુખ ઉપયોગવડે આત્મા પોતે પોતાને સાક્ષાત્ અનુભવે છે, ને એ અનુભવમાં
પરમ આનંદ થાય છે.
આત્માનું સ્વસંવેદન કરતાં ભેદજ્ઞાન થાય છે; ભેદજ્ઞાન થતાં જ આત્મા પોતાને રાગાદિ
બંધભાવોથી જુદો અનુભવે છે.–આવા અનુભવ વડે બંધનથી છૂટાય છે ને મોક્ષ પમાય
છે. ચોથા ગુણસ્થાને સમ્યગ્દ્રષ્ટિને પણ આવો અનુભવ થાય છે. અહા, આ સ્વસંવેદનનો
અપાર મહિમા છે, બધા ગુણોનો રસ સ્વસંવેદનમાં સમાય છે. આવા શાંત
અનુભવરસને ‘રસેન્દ્ર’ કહ્યો છે એટલે કે બધા રસોમાં શાંતરસ તે શ્રેષ્ઠ છે. આવા
રસનો અનુભવ કેમ પ્રગટે તેની આ વાત છે.
આ પ્રશ્ન પૂછવા આવ્યો ત્યારે અશુભથી તો છૂટેલો જ છે, અશુભથી નિવર્ત્યો
માંગે છે. પ્રભો, મારો આત્મા પાપથી કેમ છૂટે? એમ ન પૂછ્યું, પણ આસ્રવોથી એટલે કે
પાપ અને પુણ્ય બંનેથી મારો આત્મા કેમ છૂટે ને જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા કઈ રીતે
અનુભવમાં આવે? એમ પૂછ્યું છે. આટલી તો પ્રશ્નકાર જિજ્ઞાસુની ભૂમિકા છે; આટલી
વિચારદશા સુધી તો તે આવ્યો છે.
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
ઉદ્યમ કરવો જોઈએ.
વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવી હું એક છું; અનેક ગુણ–પર્યાયના ભેદોથી કે પ્રદેશભેદોથી હું
ભેદાઈ જતો નથી, પણ અનંત ગુણ–પર્યાયોથી અભેદ એક વિજ્ઞાનઘન છું. વળી
આત્માની નિર્મળ અનુભૂતિસ્વરૂપ હોવાથી હું શુદ્ધ છું; તે શુદ્ધતામાં કર્તા–કર્મ વગેરે
કારકોના ભેદો નથી. છએ કારકો અભેદપણે પોતાની અનુભૂતિમાં સમાઈ જાય છે.
આવી નિર્મળ અનુભૂતિસ્વરૂપ હોવાથી હું શુદ્ધ છું. એક શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વરૂપ એવો હું,
મારાથી અન્ય એવા ક્રોધાદિ પરભાવોના સ્વામીપણે જરાપણ પરિણમતો નથી, માટે
મમતારહિત છું. રાગાદિ કોઈ અન્યભાવ મારા ધર્મનું સાધન થાય–એવી મમતા મને
નથી. રાગાદિ ભાવોની સાથે મારે કર્તા–કર્મપણાનો સંબંધ જરાપણ નથી. હું તો
પણ તેનાથી ભિન્ન જ્ઞાનપણે જ પરિણમે છે; સ્વભાવથી જ હું પરિપૂર્ણ જ્ઞાન–
દર્શનમય છું.–જુઓ, ધર્મી જીવ આત્માનો આવો નિર્ણય કરે છે. અને આવા
આત્માના અનુભવ વડે જ આત્મા આસ્રવોથી છૂટે છે.
સંસાર છૂટે નહીં. સંસાર એ કોઈ બહારની વસ્તુ નથી પણ જીવમાં અજ્ઞાનવડે ઊભો
થયેલો આસ્રવભાવ તે જ સંસાર છે. અને જ્ઞાનવડે તે આસ્રવ છૂટતાં સંસાર છૂટી જાય છે.
શ્રાવણ વદ નોમ ને મંગળવાર તા. ૨૯–૮–૬૭ સુધી ચાલશે. વર્ગમાં આવવા
ઈચ્છતા જિજ્ઞાસુ ભાઈઓએ નીચેના સરનામે સૂચના મોકલી દેવી–
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
ભાગ આત્મધર્મના ગતાંકમાં આપ્યો છે; ત્યારપછીનો
ભાગ અહીં આપ્યો છે. આ પ્રવચનો ‘આત્મવૈભવ’
નામના પુસ્તકરૂપે છપાઈ રહ્યા છે.
અનુસરીને પર્યાયમાં તેવું સુખ પ્રગટે તે સુખશક્તિનું ખરું કાર્ય છે. જો આનંદ ન
પ્રગટે ને પરાધીન થઈને આકુળતા પ્રગટે તો તેને આત્માના આનંદગુણનું કાર્ય
કહેવાય નહિ. જેવો ગુણ છે તેવી જાતની પર્યાય પ્રગટ્યા વગર ગુણના ખરા
સ્વરૂપની પ્રસિદ્ધિ થાય નહિ.
હોય, સુખનું કાર્ય દુઃખ ન હોય. સુખગુણ જેવો ત્રિકાળ છે તેવું સુખ પર્યાયમાં
પ્રગટે ત્યારે સુખસ્વભાવી આત્મા પ્રતીતમાં આવ્યો કહેવાય; ને ત્યારે
‘આત્મપ્રસિદ્ધિ’ થઈ કહેવાય.
કહેવાય; ત્યારે આકુળતા વગરનું સાચું સુખ વેદાય, ને પરમાં સુખની
મિથ્યાકલ્પના મટે.
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
છે. ઈન્દ્રના બે સાગરના આયુમાં તો કોટિ–લક્ષ ઈન્દ્રાણી થઈ જાય. પણ એ ૩૨
લાખ વિમાનોમાં કે એ ઈન્દ્રાણીઓમાં ક્યાંય આત્માના સુખનો અંશ પણ નથી,
આત્મા પોતાની સુખપરિણતિનો ખરો સ્વામી છે. અનંત ગુણપરિણતિનો સ્વામી
આત્મા, તેમાં દ્રષ્ટિ કરતાં પર્યાયમાં અતીન્દ્રિય આનંદની ઉત્પત્તિ થાય, તે
આનંદપરિણતિ સહિત આત્મા શોભે છે. પરિણતિની સ્થિતિ એકસમયની,
પરિણતિરૂપ ઈન્દ્રાણી સમયે સમયે નવી નવી ઊપજે, ને આત્મારૂપી ઈન્દ્ર કાયમ
ટકીને અતીન્દ્રિય આનંદપરિણતિનો ભોગવટો કરે. એક પરિણતિ જાય ને તત્ક્ષણ
બીજી પરિણતિ થાય–એમ સદાકાળ આત્મા પોતાની સુખપરિણતિને અનુભવ્યા કરે
છે. સ્વસન્મુખ પરિણતિ આનંદપુત્રને જન્મ આપે છે.
ભગવાને એમ કહ્યું છે કે તારા આત્મામાં એક સુખધર્મ છે, તેના શરણે તારું સુખ
પ્રગટશે, બીજા કોઈના શરણે તારું સુખ નહિ પ્રગટે.
એકસાથે રહેલા છે, એવી આત્માના સ્વભાવની અદ્ભુતતા છે. આવા આત્માના
અનુભવનો રસ તે જ પરમાર્થે અદભુત રસ છે. આવો અનુભવ વિકલ્પ વડે ન
થાય. વિકલ્પવડે જણાય એવો આત્માનો સ્વભાવ નથી; વિકલ્પથી પર એવા
સ્વસંવેદનજ્ઞાનથી આત્મા જણાય છે, ને એ રીતે જાણતાં પરમ સુખ પ્રગટે છે.
વિકલ્પ વગર ત્રણકાળ ત્રણલોકને જાણી લ્યે એવી તાકાત આત્મામાં છે, ને એવા
આત્માની અનુભૂતિ પણ વિકલ્પ વગરની છે. આત્મા પોતાના અનંત ગુણરૂપી
સ્વ–ઘરમાં સ્થિત રહીને નિર્મળપરિણતિના આનંદને ભોગવે છે. બ્રહ્મસ્વરૂપ
આત્માના આનંદને ભોગવતો, ધર્મી સ્વગુણની રક્ષા કરે છે, ઉપયોગના વેપારને
અંતરમાં જોડે છે ને સ્વભાવનું સેવન કરીને અનંતગુણનો વૈભવ પ્રાપ્ત કરે છે
એટલે કે પર્યાયમાં પ્રગટપણે અનુભવે છે.
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
બહારનું જાણવાનો જીવને કેવો રસ છે? પણ અરે ચેતનરાજ! તારો પોતાનો
વૈભવ કેવો અપાર છે તે તો જાણ! તેની વાત તો ઉત્સાહથી સાંભળ! જગતમાં
સૌથી મોટો મહિમાવંત ચેતનરાજા તું છો, તારા અચિંત્ય ચૈતન્યવૈભવની પાસે
ચક્રવર્તીના રાજનીયે કાંઈ કિંમત નથી. અનંત ગુણનો અચિંત્યવૈભવ તારા
અસંખ્યપ્રદેશી સ્વરાજમાં સર્વત્ર ઠાંસી ઠાંસીને ભરપૂર ભર્યો છે. અનંતગુણને
રહેવા માટે ક્ષેત્ર પણ અનંત હોવું જોઈએ–એવું કાંઈ નથી. જેમ અનંતાનંતપ્રદેશી
આકાશમાં તેના અનંતા ગુણો રહેલા છે તેમ એકપ્રદેશી પરમાણુમાં પણ તેના
અનંતગુણો રહેલા છે. અનંતપ્રદેશી આકાશ કે એકપ્રદેશી પરમાણુ–બંનેનું અસ્તિત્વ
પોતપોતાના અનંતગુણથી પરિપૂર્ણ છે. આકાશનું ક્ષેત્ર મોટું માટે તેનું સામર્થ્ય
મોટું ને પરમાણુનું ક્ષેત્ર નાનું માટે તેનું સામર્થ્ય ઓછું–એમ ક્ષેત્ર ઉપરથી શક્તિનું
માપ નથી. નાનામાં નાનો પરમાણુ ને મોટામાં મોટું આકાશ–એ બંનેનું અસ્તિત્વ
પોતપોતાના સ્વભાવમાં પરિપૂર્ણ છે. તેમ આત્મા અસંખ્યપ્રદેશી સ્વક્ષેત્રમાં
અનંતાગુણ–સ્વભાવોથી પરિપૂર્ણ છે.
તેટલા પ્રદેશોવાળો), તેનો દરેક ગુણ પણ તેવડો જ અસંખ્યપ્રદેશી, ને તેની
પરિણતિમાં આનંદ વગેરેનો જે અંશ ખીલ્યો તે પણ તેવડો જ અસંખ્યપ્રદેશી છે.
દ્રવ્ય–ગુણ–ત્રિકાળ ને પરિણતિ એક સમયની છતાં ક્ષેત્ર બંનેનું સરખું છે. એક જ
ક્ષેત્રમાં અનંત ગુણો એકસાથે, છતાં એક ગુણ તે બીજો ગુણ નહિ; ક્ષેત્રથી ભિન્ન
નહિ પણ ભાવથી ભિન્ન છે. આવા ભિન્ન ભિન્ન અનંત ગુણોનું બેહદસામર્થ્ય
આત્મામાં ભરેલું છે. આવા આત્મવૈભવને જાણે (એટલે કે ભૂતાર્થ સ્વભાવને
જાણે) તો જૈનદર્શન જાણ્યું કહેવાય. આત્માના શુદ્ધસ્વભાવને અનુભવમાં લેવો તે
જ સર્વ જૈનસિદ્ધાંતનો સાર છે.
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
અનાદિથી અજ્ઞાનભાવે રાગને ભેટતી તે પર્યાયમાં દુઃખ હતું. હવે આનંદસ્વભાવને
ભેટતાં જે સુખપરિણતિ પ્રગટી તેમાં આકુળતાનો અભાવ છે; અનંતગુણના રસનું
વેદન આનંદમાં સમાયેલું છે. આ રીતે શુદ્ધતાનો સદ્ભાવ ને અશુદ્ધતારૂપ
વ્યવહારનો અભાવ–આવો અનેકાન્તસ્વરૂપ આત્મા છે. આવા આત્માનું ભાન થાય
ત્યાં મુક્તિ થયે છૂટકો. જેમ બીજ ઊગી તે વધીને પૂર્ણિમા થયે છૂટકો, તેમ
સમ્યગ્દર્શન થતાં ભેદજ્ઞાનરૂપી બીજ ઊગી તે વધીને કેવળજ્ઞાન થયે જ છૂટકો. અહો,
ચૈતન્યગુણના ભંડારને એકવાર સ્પર્શે, નજરમાં લ્યે, ધ્યેયરૂપ કરે, તેનો ભેટો કરે,
લક્ષમાં લ્યે, રુચિ–પ્રતીત ને જ્ઞાન કરે, ત્યાં અપૂર્વ આનંદનો અંશ પ્રગટે ને તે વધીને
પૂર્ણ આનંદરૂપ મોક્ષદશા થાય. એકવાર રાગથી ભિન્ન થઈને જ્ઞાનનો સમ્યક્ અંશ
પ્રગટ્યો ત્યાં રાગનો સર્વથા અભાવ કરીને અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન લીધે છૂટકો.
આત્માને ઓળખે તેને મોક્ષ થયે છૂટકો.
ક્રિયાના છએ કારકો પોતામાં જ છે. વાહ, જુઓ તો ખરા! આત્મામાં આવા
સ્વભાવો ભર્યા છે. આ સ્વભાવ આનંદના દાતાર છે; એને જાણતાં આનંદ થાય છે.
આત્માનો આવો સ્વભાવ ખ્યાલમાં ને અનુભવમાં આવી શકે તેવો છે; સન્તોએ તે
પ્રગટ અનુભવમાં લઈને આ વાત પ્રસિદ્ધ કરી છે. પોતે જે વૈભવ અનુભવ્યો તે
જગતને દેખાડ્યો છે, ને પરાશ્રયની દીનતા ટાળી છે. ભાઈ, પરની સહાય વગર
તારો આનંદ પ્રગટે છે ને પરની સહાય વગર જ તે વધીને પૂરો થાય છે; તેમાં
શરીરની, રાગની કે બીજા કોઈની મદદ નથી. કેવળજ્ઞાન ને પૂર્ણ આનંદ પ્રગટે એવા
સામર્થ્યનો પિંડ તું પોતે છો. અંતર્મુખ થઈને પોતે પોતાના આવા સ્વભાવને પ્રત્યક્ષ
કરી શકે છે. ને આવા સ્વસંવેદનવડે આત્માનો અચિંત્ય વૈભવ ખુલે છે.
વ્યક્ત કર. એ માટે તારે બહાર ક્યાંય જોવું પડે તેમ નથી, બીજા
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
કુંદકુંદાચાર્યદેવ વગેરે સન્તોએ પ્રસિદ્ધ કરી છે. જેમ કોઠારમાં ભરેલું અનાજ કાણું પાડીને
બહાર કાઢે છે, અંદર ભર્યું છે તે જ બહાર આવે છે, તેમ આ અખંડ ચૈતન્યકોઠી અનંત
ગુણના ભંડારથી ભરેલી છે, તેના શ્રદ્ધાજ્ઞાન વડે તે પર્યાયમાં પ્રગટ થાય છે...ને પછી તે
આનંદ વગરનું જ્ઞાન તે સાચું જ્ઞાન નથી. ને જ્ઞાન વગર આનંદ હોતો નથી. આમ જ્ઞાન–
આનંદ વગેરે શક્તિઓનું નિર્મળ પરિણમન આત્માના જ્ઞાનમાત્ર ભાવમાં ઉલ્લસી રહ્યું
છે.
પ્ર: મતિ–શ્રુતજ્ઞાનમાં આત્માને પ્રત્યક્ષ કરવાની તાકાત છે?
ઉ: હા, સ્વસંવેદનવડે આત્માને પ્રત્યક્ષ કરવાની મતિ–શ્રુતજ્ઞાનમાં પણ તાકાત
ઉ: આત્માનો ખરો નિર્ણય તેને કહેવાય કે જે નિર્ણયના બળે વિકલ્પ તૂટીને જરૂર
ઉ: કોઈને અંતર્મુહૂર્તમાં પણ અનુભવ થઈ જાય છે.
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
ભેદજ્ઞાન માટે જેને અંતરમાં જિજ્ઞાસા
છે એવો શિષ્ય પૂછે છે કે પ્રભો! આત્મા
જ્ઞાનસ્વરૂપ થયો તે કઈ રીતે ઓળખાય?
આત્મા ભેદજ્ઞાની થયો તે કઈ રીતે ઓળખાય?
જ્ઞાનીને ઓળખવાનું ચિહ્ન શું? અનાદિથી
આત્મા વિકારરૂપ થયો થકો અજ્ઞાની હતો, તે
અજ્ઞાન ટાળીને આત્મા જ્ઞાની થયો તે ક્યા
ચિહ્નથી ઓળખાય?–તે સમજાવો.
ચિહ્ન ઓળખાવે છે.
જે આત્મા જ્ઞાની થયો તે પોતાને એક જ્ઞાયકસ્વભાવી જ જાણતો થકો જ્ઞાનભાવે
જ્ઞાની ઓળખાતા નથી, જ્ઞાની તો તેનાથી ભિન્ન છે. માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે હે
શિષ્ય! જે જીવ જ્ઞાનને અને રાગને એકમેક નથી કરતો પણ જુદા જ જાણે છે, જુદા
જાણતા થકો રાગાદિનો કર્તા થતો નથી પણ જ્ઞાતા જ રહે છે ને જ્ઞાનપરિણામનો જ કર્તા
થઈને પરિણમે છે, તેને તું જ્ઞાની જાણ.
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું છે તે અજ્ઞાની છે. વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું એક સ્વરૂપમાં જ હોય,
ભિન્નસ્વરૂપમાં ન હોય; એટલે જેને જેની સાથે એકતા હોય તેને તેની જ સાથે
વ્યાપ્ય–વ્યાપકપણું હોય, અને તેની જ સાથે કર્તાકર્મપણું હોય. જ્ઞાની જ્ઞાન સાથે જ
એક્તા કરીને તેમાં જ વ્યાપતો થકો તેનો કર્તા થાય છે, એટલે જ્ઞાનરૂપ કાર્યથી
જ્ઞાની ઓળખાય છે. આવો જ્ઞાની વિકાર સાથે એક્તા કરતો નથી, તેમાં તે વ્યાપતો
નથી ને તેનો તે કર્તા થતો નથી. આ રીતે જ્ઞાનને વિકાર સાથે એકતા નથી.
જ્ઞાનીનું આવું લક્ષણ જે જીવ ઓળખે તેને ભેદજ્ઞાન થાય, તેને વિકારનું કર્તૃત્વ ઊડી
જાય અને જ્ઞાનમાં જ એકતારૂપે પરિણમતો થકો તે જ્ઞાની થાય. ભેદજ્ઞાન વગર
જ્ઞાનીની સાચી ઓળખાણ થતી નથી.
એક્તા નથી; એટલે જ્ઞાનપરિણામ વડે જ જ્ઞાનીનો આત્મા ઓળખાય છે;
જ્ઞાનપરિણામને રાગથી ભિન્ન ઓળખતાં, પોતામાં પણ જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતાનું
વેદન થઈને, જ્ઞાનપરિણામ સાથે અભેદ એવો પોતાનો આત્મા ઓળખાય છે. જ્ઞાનીને
ઓળખવાનું પ્રયોજન તો પોતાના આત્માની ઓળખાણ કરવી તે જ છે. જેણે ભેદજ્ઞાન
કરી લીધું છે એવા જીવોની ઓળખાણ વડે આ જીવ પોતામાં પણ એવું ભેદજ્ઞાન કરવા
માંગે છે. સામા જ્ઞાનીના આત્મામાં જ્ઞાન અને રાગને જુદા ઓળખે તે જીવ પોતામાં
પણ જ્ઞાન અને રાગને જરૂર જુદા ઓળખે, એટલે તેને જરૂર ભેદજ્ઞાન થાય. ભેદજ્ઞાન
થતાં આ જીવ સકળ વિકારના કર્તૃત્વરહિત થઈને જ્ઞાયકપણે શોભે છે. વિકારના
કર્તૃત્વમાં તો જીવની શોભા હણાય છે, ને ભેદજ્ઞાનવડે તે કર્તૃત્વ છૂટતાં આનંદમય
જ્ઞાનપરિણામથી જીવ શોભી ઊઠે છે. આવા જ્ઞાનપરિણામ તે જ જ્ઞાનીને ઓળખવાની
નિશાની છે.
વિના રહે નહિ, એવી આ ઓળખાણ છે. આ ઓળખાણ એ જ ધર્મની મોટી ખાણ
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
જ્ઞાનીનો ભાવ છે તેવો જ ભાવ તેણે પોતામાં પ્રગટ કર્યો એટલે ભાવ અપેક્ષાએ
તેને જ્ઞાની સાથે એક્તા થઈ. બાકી ક્ષેત્રથી ભલે નજીક રહે પણ જો
જ્ઞાનપરિણામથી જ્ઞાનીને ન ઓળખે, ને પોતામાં જ્ઞાનપરિણામ પ્રગટ ન કરે, તો
તે ખરેખર ‘જ્ઞાની’ ની નજીક નથી રહેતો, જ્ઞાનીના ભાવથી તે ઘણો દૂર છે.
સુખરૂપ એવો જ્ઞાનસ્વભાવ–એ બંને ભિન્ન છે, એવું ભેદજ્ઞાન કરનાર જીવ તે ક્ષણે
જ જ્ઞાનસ્વભાવ સાથે એક્તા કરીને આસ્રવોથી છૂટો પડે છે.–આવા
જ્ઞાનપરિણામનું નામ ભેદજ્ઞાન છે. તેના વડે જ જ્ઞાની ઓળખાય છે.
રીતે તે ભેદજ્ઞાની ધર્માત્મા અસાર અને અશરણ એવા સંસારથી પાછો વળીને
પરમ સારભૂત અને શરણરૂપ પોતાના સ્વભાવ તરફ વળે છે; એટલે સ્વભાવ
તરફ વળેલા જ્ઞાનપરિણામને જ તે કરે છે, જ્ઞાનપરિણામ સિવાય બીજા કોઈ
ભાવનો કર્તા તે થતો નથી, તેને તો પોતાથી ભિન્ન જાણીને તે તેનો જ્ઞાતા જ રહે
છે.
ભગવાન આત્મા પોતાના જ્ઞાનપરિણામથી ઝળહળી ઊઠ્યો.
ઓળખવો? ખરેખર શિષ્ય પોતે આવું ભેદજ્ઞાન પ્રગટ કરવા તૈયાર થયો છે,
એટલે હું પણ આવું ભેદજ્ઞાન કઈ રીતે પ્રગટ કરું! એવી ધગશથી તેને પ્રશ્ન ઊઠ્યો
છે.
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
જ્ઞાની ધર્માત્મા તો રાજાનો પણ રાજા છે, તેની ધજાનું કાંઈ ચિહ્ન ખરું? તો કહે છે કે હા;
રાગાદિના અકર્તાપણારૂપ જે જ્ઞાનપરિણામ તે જ જ્ઞાનીની ધર્મધજાનું ચિહ્ન છે, તે
ચિહ્નવડે જ્ઞાની–રાજા ઓળખાય છે. અને આ રીતે જ્ઞાનપરિણામવડે જ્ઞાનીને
જન્મમરણસે બચના હો તો સંસારમેં નહીં રહના ચાહીએ.
દૂસરોંકે મરણસે તું દુઃખી હોતા હૈ લેકિન પહલે
ઉપાદેય કરીને તેનું જ રટણ કર. આ જગતમાં કાંઈ પણ
શરણ હોય ને ક્યાંય પણ સુખ હોય તો તે શુદ્ધાત્મામાં જ છે;
બીજું કાંઈ શરણ નથી ને બીજે ક્યાંય કિંચિત્ સુખ નથી.
માટે તારા શુદ્ધાત્માને દેહાદિથી અત્યંત ભિન્ન ઓળખ, તેનો
આશ્રય કરીને તેનું શરણ લે, તેને ઉપાદેય કરીને તેમાં
જ્ઞાનને જોડ.–એમાં પરમ શાંતિ છે.
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
લેખમાળા હવે પૂર્ણતાની નજીક પહોંચી રહી છે. સૌને પસંદ પડેલી આ
લેખમાળા એ સમાધિશતક ઉપરનાં પ્રવચનો છે. સમાધિશતકના રચનાર શ્રી
પૂજ્યપાદસ્વામી લગભગ ૧૪૦૦ વર્ષ પહેલાં (છઠ્ઠી–સાતમી શતાબ્દિમાં)
થઈ ગયેલા મહાન દિગંબર સંત છે; તેમનું બીજું નામ ‘દેવનંદી’ હતું; તેઓ
પણ વિદેહક્ષેત્રે સીમંધરભગવાન પાસે ગયેલા એવો ઉલ્લેખ શિલાલેખોમાં છે.
તત્ત્વાર્થસૂત્ર ઉપર ‘સર્વાર્થસિદ્ધ’ જેવી મહાન ટીકા, તથા જૈનેન્દ્ર–વ્યાકરણ
વગેરે મહાન ગ્રંથો તેમણે રચ્યા છે. તેમની અગાધબુદ્ધિને લીધે મુનિઓએ
તેમને ‘જિનેન્દ્રબુદ્ધિ’ કહ્યા છે.–આવા આચાર્યના સમાધિશતક ઉપરનાં આ
પ્રવચનો આપ દશ વર્ષથી વાંચી રહ્યા છો.–સં.
પરમપદની પ્રાપ્તિ થાય છે.–
मूलं दुःखस्य तन्नाशे शिष्टमिष्टं परं पदम्।। ८५।।
એવા પરમપદની પ્રાપ્તિ થાય છે–એમ જિનદેવે કહ્યું છે.