PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
જ્ઞાન–આનંદરૂપ થા) એવો તારો સ્વભાવ છે, માટે તારા
આત્માની નિજશક્તિને સંભાળીને તું પ્રસન્ન થા! તારા
નિજવૈભવનું અંતરઅવલોકન કરીને તું આનંદિત થા!
‘અહો! મારો આત્મા આવો પરિપૂર્ણ શક્તિવાળો.....આવા
આનંદવાળો! –એમ આત્માને જાણીને તું રાજી થા......ખુશી
થા.....આનંદિત થા!!! જે આત્માને યથાર્થપણે ઓળખે તેને
અપૂર્વ આનંદનો અનુભવ થાય જ. માટે આચાર્યદેવ
આત્માનો સ્વભાવ દેખાડીને કહે છે કે હે ભવ્ય! આવા
આત્માને જાણીને તું આનંદિત થા!
PDF/HTML Page 3 of 45
single page version
કહીને જેમણે શુદ્ધઆત્મા દેખાડયો,
આત્માનો અદ્ભુત વૈભવ જેમણે દેખાડયો,
એવા મંગલરૂપ મુનિરાજ પ્રભુ
કુંદકુંદસ્વામીના ‘આચાર્યપદારોહણ’ નો
દિવસ આ માગશર વદ આઠમે આવી રહ્યો
છે. આપણા ગુરુદેવ વગેરે ઉપર, તેમજ
ભરતક્ષેત્રના ભવ્ય જીવો ઉપર તેઓશ્રીનો
જે ઉપકાર છે તેને યાદ કરીને અતિશય
ભક્તિપૂર્વક આપણે સૌ તેમને ભાવભીની
અંજલિ અર્પીએ... અને તેઓશ્રીએ
દર્શાવેલા શુદ્ધાત્મસ્વરૂપને સાધીએ...
એના ધ્યાનની ધૂન લગાડી.... અને જે રીતે
આત્મલાભ પ્રાપ્ત થાય એવી ઉત્તમ પ્રેરણા
આપે બેસતાવર્ષની બોણીમાં
આપી....આપની આ બોણી અમને મહાન
લાભની દાતાર છે. અમને તો એમ થાય છે
કે, જેમ ઋષભદેવના આત્માને
ભોગભૂમિમાં સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિનો કાળ
હતો ને મુનિવરોએ ત્યાં આવીને તેમને
સમ્યક્ત્વ આપ્યું, તેમ હે ગુરુદેવ! આ વર્ષ
તે અમારું આત્મલાભનું વર્ષ છે ને આપ
અમને આત્મલાભ આપી રહ્યા છો.
સુપ્રભાતમાં આનંદકારી બોણી આપીને
આત્મલાભદાતાર એવા હે ગુરુદેવ!
આપને પરમ ભક્તિથી વંદન... અભિવંદન.
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
આત્મા જ્ઞાનસૂર્ય છે; તે ચૈતન્યપ્રકાશ વડે રાગ અને જ્ઞાનનો ભેદ પાડે છે, રાગથી ભિન્ન
તેમાં રાગાદિ જરાપણ નથી. આવા અનુભવથી આત્મા આનંદરૂપ થાય છે. જુઓ, આ
આનંદમય સુપ્રભાત ઊગ્યું. અનાદિથી ન બેસેલું એવું નવું વર્ષ તેને શરૂ થયું.
પ્રતીતમાં લેતાં સુખમય વર્ષ શરૂ થશે.
પ્રણમું છું, રાગ તરફ મારી પરિણતિ નથી ઢળતી, મારી પરિણતિ શુદ્ધ આત્મા તરફ ઢળે છે. –
આવી પરિણતિ વડે ચૈતન્યના તેજથી ઝળહળતું આનંદમય પ્રભાત ખીલે છે.
આત્માની ચેતના સ્વરસથી વિકસવા લાગે છે......શક્તિમાં જે હતું તે પર્યાયમાં પ્રગટ થાય છે
ને સાદિઅનંત આનંદમય સુપ્રભાત ખીલે છે.
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
પ્રકાશ મંગળ છે. સુખધામ એવા આત્મામાં વાસ કરવો તેનું નામ મોક્ષ.
થાય છે.
ચૈતન્યનું સાચું ધન તેણે પ્રાપ્ત કર્યું.
એકતા ભાસે છે. તેમને ભિન્ન અનુભવવાની તારી તાકાત છે, કેમકે તેઓ ભિન્ન છે,
ભિન્ન છે તેને ભિન્ન જાણીને અનુભવ કરવો તે સુગમ છે, થઈ શકે છે.
માટે રત્નનો પ્રકાશ કરે છે, તેમ આ ચૈતન્યગૂફામાં જવા માટે ભેદજ્ઞાનરૂપી રત્નનો
પ્રકાશ કર.....તો તને અંદરની ચૈતન્યગૂફામાં મોક્ષનો માર્ગ સ્પષ્ટ દેખાશે.
લઈને મોક્ષમાં ગયા, રાગને તો અત્યંતપણે છોડયો. માટે એવું ભેદજ્ઞાન કરવું જોઈએ.
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
થતાં આત્મામાં જ્ઞાનનો પ્રકાશ પ્રગટ્યો; અને જ્ઞાનમયભાવપણે પરિણમતા
આત્મામાં અનંત પાંખડીવાળા જ્ઞાન–આનંદનાં કમળ ખીલ્યાં, તે હવે કદી બીડાશે
નહીં. –ભગવાન પોતાના સ્વધામમાં–સુખધામમાં આવીને વસ્યા.–
અનંત દર્શન જ્ઞાન અનંત સહિત જો.
જે રસ્તે મોક્ષ પામ્યા તે આ રસ્તો છે. સન્તોએ
પોતાના અંતરમાં જોયેલો આ માર્ગ જગતને
ઉપદેશ્યો છે કે હે જીવો! નિઃશંકપણે આ માર્ગે ચાલ્યા
આવો. –આત્માને ભગવાન બનાવવાની આ રીત
છે. વાહ રે વાહ! વીતરાગી સન્તોએ અંદરમાં
પોતાનાં કામ તો કર્યા ને જગતને પણ તે માર્ગ
બતાવીને અલૌકિક ઉપકાર કર્યો છે. જગતના
એટલા મહા ભાગ્ય છે.
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
રાગમય પરિણામ તેને હોતાં નથી.
ખરેખર નથી, જ્ઞાનમય ભાવ તે જ જ્ઞાનીનાં પરિણામ છે. રાગના કાળે પણ જ્ઞાની તેને
પોતાથી ભિન્નપણે જાણે છે, ને તે વખતના જ્ઞાનને પોતાથી અભિન્ન જાણે છે. માટે
જ્ઞાનમયપરિણામ જ જ્ઞાનીને છે. સમ્યક્ત્વ–જ્ઞાન–આનંદ એ બધા શુદ્ધપરિણામો જ્ઞાનમાં
સમાય છે, પણ રાગાદિ અશુદ્ધ પરિણામો જ્ઞાનમાં સમાતા નથી.
આત્માનું ભાન નથી, વેદન નથી, એટલે અજ્ઞાનમય ભાવને જ તે વેદે છે. આ રીતે
અજ્ઞાનીના બધા ભાવો અજ્ઞાનમય છે, ને જ્ઞાનીના બધા ભાવો જ્ઞાનમય છે.
રાગાદિનો કર્તા છે. રાગ સાથે એકત્વબુદ્ધિ હોવાને લીધે તેના બધા પરિણામ રાગમય છે
એટલે અજ્ઞાનમય છે, રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનમય પરિણામ અજ્ઞાનીને હોતા નથી. આ રીતે
જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીના પરિણમનમાં મોટો તફાવત છે. આ ભેદને જે ઓળખે તેને જ્ઞાન
અને રાગનું ભેદજ્ઞાન થઈને જ્ઞાનમય પરિણમન થયા વગર રહે નહીં.
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
જ્ઞાનીને રાગથી ભિન્ન પોતાના આનંદસ્વભાવને ચેતનારી જે જ્ઞાનચેતના છે તે
અંતરમાં આત્માના આનંદને ચેતનારી છે. અજ્ઞાનીને શાસ્ત્રોનું જાણપણું હોય તોપણ
તેને શુદ્ધાત્માના વેદનરૂપ જ્ઞાનચેતના નથી, તેના બધા પરિણામ (શાસ્ત્રનું જાણપણું
પણ) અજ્ઞાનચેતનારૂપ છે. ને જ્ઞાનીને શાસ્ત્રોનું જાણપણું વધતું–ઓછું હો પણ અંદર
શુદ્ધઆત્માને દ્રષ્ટિમાં લઈને તેનો આત્મા શુદ્ધ જ્ઞાનચેતનારૂપે પરિણમી રહ્યો છે; તે
જ્ઞાનચેતનામાં અજ્ઞાનનો અંશ પણ નથી. આવી જ્ઞાનચેતનામય જ્ઞાનીના પરિણામ
હોવાથી તેના બધા પરિણામ જ્ઞાનમય છે. રાગ તે ખરેખર જ્ઞાનચેતનાના પરિણામ
નથી, તે તો જ્ઞાનચેતનાથી બહાર જ છે.
નથી; એટલે તેના જ્ઞાનપરિણામ કદી બંધનું કારણ થતા નથી. અબંધસ્વરૂપ
આત્મસ્વભાવમાં એકપણે પરિણમતું જ્ઞાન બંધનું કારણ કેમ હોય? –ન જ હોય. અને જે
અલ્પ રાગાદિ છે તેમાં તો જ્ઞાનની તન્મયતા નથી; તો જેની સાથે તેને તન્મયતા નથી તે
બંધભાવોને જ્ઞાનીનાં પરિણામ કેમ કહેવાય? તે બંધપરિણામને ધર્મીની દ્રષ્ટિ પોતામાં
સ્વીકારતી નથી, તેના જ્ઞાનપરિણામ રાગથી જુદા ને જુદા જ રહે છે. જ્ઞાન અને રાગના
સ્વરૂપની આવી ભિન્નતાનો નિર્ણય કરતાં જરૂર ભેદજ્ઞાન થાય છે.
ભાવ વખતે અજ્ઞાની પોતાને રાગમય અશુદ્ધ જ દેખે છે, એનાથી જુદું સ્વરૂપ એને
ભાસતું નથી. પાપના અશુભ કે પુણ્યના શુભ તે બધા પરિણામો જ્ઞાનમાંથી ઉપજેલા
નથી પણ અશુદ્ધજાતિમાંથી જ ઉપજ્યા છે, એટલે તે ભાવો જ્ઞાનમય નથી પણ
અજ્ઞાનમય છે, અશુદ્ધ છે. જ્ઞાનીને, શુભ–અશુભ વખતેય તેનાથી જુદી નિર્મળ જ્ઞાનધારા
ચાલી રહી છે.
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
રહીને પરિણમે છે, ને અજ્ઞાની રાગાદિમાં તન્મયબુદ્ધિથી વર્તે છે; એટલે જ્ઞાની જ્ઞાનમય
પરિણામમાં અબંધપણે વર્તી રહ્યા છે, ને અજ્ઞાની રાગાદિ બંધભાવોમાં વર્તી રહ્યો છે,
નહિ. જ્ઞાનીને જે ભેદજ્ઞાન થયું છે તે જ્ઞાન શુભાશુભ વખતેય ખસતું નથી, શુભાશુભમાં
તેનું જ્ઞાન ભળી જતું નથી પણ ભિન્ન જ રહે છે. આવી ભિન્નતાનું ભાન તે જ્ઞાનચેતના
છે; ને આવી જ્ઞાનચેતના બંધનું કારણ થતી નથી. જ્ઞાનીને જ આવી જ્ઞાનચેતના હોય
શુદ્ધાત્માને ચેતતી થકી તે ચેતના તો ચેતનામય જ રહે છે. માટે જ્ઞાનીને સદાય
ચેતનભાવરૂપ પરિણામ વર્તે છે. તે ભાવ બંધનું કારણ નથી, તે અબંધભાવ છે, ને તે
મોક્ષનું કારણ છે.
રાગાદિમાં તન્મયબુદ્ધિથી અજ્ઞાનીને બધા અશુદ્ધપરિણામ જ થાય છે, તે અજ્ઞાનમય જ
રાગાદિ બંધભાવના અનુભવમાં જ અટકી જાય છે એટલે તેને બંધન જ થાય છે, શુદ્ધતા
જરાય થતી નથી. અને જ્ઞાની તો રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનમયભાવમાં પરિણમતો થકો
ભાવો જ્ઞાનમય છે; એવી જ્ઞાનચેતનાનો કોઈ અપાર મહિમા છે કે જે મોક્ષને સાધે છે.
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
ઉત્તર:– ત્યાં ભિન્ન ઉપાસનામાંથી અભિન્ન ઉપાસનામાં આવી જાય છે–તે પરમાત્મા
અપનેકો આપ જાનકે મુક્તિ હો ગયા.
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
નિજસ્વરૂપને ધ્યાવી ધ્યાવીને જ અનંતા જીવો સિદ્ધપદને પામ્યા છે. અનંતા જીવો આત્માને
પોતે ધ્યાતા, પોતે જ ધ્યેય અને પોતામાં જ એકાગ્રતારૂપ ધ્યાન, –આવી અભિન્ન
અંતર્મુખ ઉપયોગનો અનંત પુરુષાર્થ છે; તેમાં તો મોક્ષમાર્ગ
આવી જાય છે. સ્વમાં જે સન્મુખ થયો; તેણે પરથી સાચી
ભિન્નતા જાણી, એટલે ખરૂં ભેદજ્ઞાન થયું. આવી દશા હોય તે
જીવ ધર્મી છે, –ભલે તે ગૃહસ્થપણામાં હોય.
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
નિર્વિકલ્પ થઈને આવો અનુભવ થાય છે. પણ અશુદ્ધતાના કે શુદ્ધતાના વિકલ્પો કર્યા
કરે કે ‘હું આવો છું–હું આવો છું’ ત્યાં સુધી વિકલ્પના કર્તૃત્વમાં રોકાયેલા તે જીવને
ચૈતન્યના સુખનો અનુભવ થતો નથી. અંતર્મુખ નિર્વિકલ્પપરિણામ નથી કરતો ત્યાંસુધી
ક્્યાંક વિકલ્પના કર્તૃત્વમાં રોકાયેલો છે. વિકલ્પમાં સાચો આત્મા વિષયરૂપ થતો નથી,
ઉપયોગ અંતરમાં વળે ત્યારે જ આત્મા યથાર્થસ્વરૂપે વિષયરૂપ થાય છે. ઉપયોગ
વિકલ્પમાં અટકે છે ત્યાંસુધી આત્મા લક્ષગત થતો નથી. તેથી કહે છે કે વિકલ્પમાં
આકુળતા છે–દુઃખ છે, તેમાં નિર્વિકલ્પ સુખ અનુભવાતું નથી. વસ્તુમાત્રને જ્ઞાનમાં
અનુભવતાં વિકલ્પ મટે છે ને પરમસુખ થાય છે.
છે ત્યાં કોઈ કલ્પના રહેતી નથી, વિકલ્પ રહેતા નથી. ઝીણું કહો કે સરલ કહો–
વસ્તુસ્વરૂપ આવું જ છે. ભગવાને જેવો આત્મા જોયો તેવો આત્મા અંતરમાં જોવા આ
જીવ જાય ત્યારે ગુણભેદના વિકલ્પો તેને રહેતા નથી; સમરસસ્વરૂપ અતીન્દ્રિય
આનંદના વેદનસહિત આત્મા દેખાય છે. વિકલ્પો તે વિષમભાવ છે; વિષમભાવમાં
આત્મા દેખાતો નથી, શાંતચિત્તરૂપ સમભાવ (નિર્વિકલ્પભાવ) માં આત્મા સાક્ષાત્
દેખાય છે–અનુભવાય છે. ને આવો અનુભવ કરનારા જીવો જ પરમ સુખી છે. –આમાં
વીતરાગભાવરૂપ ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
વખતે શાંતચિત્ત થયેલો તે જીવ ચૈતન્યના સાક્ષાત્ અમૃતને પીએ છે. –તેમાં
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર સમાય છે.
શુદ્ધસ્વરૂપ અનુભવાય છે ને નિર્વિકલ્પ શાંતરસ ઉલ્લસે છે. આવો અનુભવ થયો ત્યારે
સમ્યગ્દર્શન થયું, ત્યારે પરમાર્થદર્શન થયું ને ત્યારે મોક્ષમાર્ગ ખૂલ્યો. તેથી આવો
અનુભવશીલ જીવ પરમ સુખી છે.
અનુભવમાં અતીન્દ્રિય આનંદ થાય છે. એ આનંદના સ્વાદમાં કોઈ રાગની–વિકલ્પની
અપેક્ષા નથી. એ આનંદનો અનુભવ પોતાના સ્વસંવેદન જ્ઞાનમાં પ્રત્યક્ષ છે, ઈન્દ્રિયોનું
તેમાં આલંબન નથી, મનના વિકલ્પોની તેમાં અપેક્ષા નથી. આવો અનુભવ તે મહાન
સુખ છે.
રહીને આત્મા અનુભવાતો નથી. અકર્તા–અભોક્તાના વિકલ્પોવડે અકર્તા–અભોક્તારૂપ
પરિણમન થતું નથી. પણ વિકલ્પથી જુદો પડીને વસ્તુમાં જતાં અકર્તા–અભોક્તારૂપ
પરિણમન થઈ જાય છે. વિકલ્પથી જુદો ઉપયોગ અંતરમાં સાક્ષાત્ શુદ્ધાત્માને સંચેતે છે–
અનુભવમાં લ્યે છે. આવો અનુભવ તે ધર્મ છે; ને આવો એકક્ષણનો ધર્મ કેવળજ્ઞાનને
શીઘ્રપણે બોલાવે છે કે ઝટ આવ!
લ્યે તો વિકલ્પ તૂટીને આનંદ અનુભવાય. ભાઈ, શેમાં ઊભો રહીને તારે વસ્તુને
અનુભવમાં લેવી છે?–તો એમ અનુભવ નહિ થાય. વિકલ્પમાં વસ્તુ નહિ અનુભવાય;
વસ્તુ તો વસ્તુમાં સીધો ઉપયોગ જોડતાં અનુભવાશે. વિકલ્પમાં શુદ્ધ વસ્તુનું પરિણમન
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
થયો તેમાં શુદ્ધવસ્તુનું પરિણમન છે. વસ્તુમાં ન જાય ને વિકલ્પમાં ઊભો રહે તો
અનુભવનો સ્વાદ આવે નહીં, પરમસુખ થાય નહીં ને દુઃખ મટે નહીં. અનુભવીનાં હૃદય
બહુ ઊંડા છે.
અવલંબન લેતા નથી. વસ્તુનું અવલંબન લ્યે તો વિકલ્પ તૂટયા વગર રહે નહીં. વસ્તુને
જે અનુભવમાં નથી લેતો ને નયપક્ષના વિચાર કર્યા કરે છે તેને વિકલ્પની જાળ
આપોઆપ ઊઠ્યા જ કરે છે, તે વિકલ્પજાળને ભેદીને અંતરના ચૈતન્યસ્વરૂપમાં જે ગુપ્ત
થયા તેઓ સમરસમય એક સ્વભાવને અનુભવે છે, શુદ્ધસમયસારને જ ચેતે છે–
અનુભવે છે. અનુભવમાં આવા ચૈતન્યપ્રકાશની સ્ફુરણા થતાં વેંત જ વિકલ્પોની
ઈન્દ્રજાળ ગુમ થઈ જાય છે, ત્યાં કોઈ વિકલ્પો ઊઠતા નથી.
ને મોરપિંછી લઈને આ ભરતભૂમિમાં વિચરતા હશે, ને આવો
‘આત્મવૈભવ’ જગતના જીવોને દેખાડતા હશે! એ
વીતરાગમાર્ગી સન્તો જાણે સિદ્ધપદને ભેગું લઈને ફરતા
હતા...એમની પરિણતિ અંતર્મુખ થઈને ક્ષણેક્ષણે સિદ્ધપદને
ભેટતી હતી. –આવા મુનિઓએ તીર્થંકરદેવનું શાસન ટકાવ્યું છે.
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
હે વાલીડા! આળસ કરીશ મા...પ્રમાદી થઈશ મા.
વાણીદ્વારા જગતના જીવોને માટે પણ તે પ્રસિદ્ધ કર્યો છે. સમયસારની આ ટીકાનું
નામ
ચક્રવર્તીના નવનિધાન અખૂટ છે, તે કદી ખૂટતા નથી, તેમ આત્મામાં અપાર
અક્ષય ચૈતન્યનિધાન છે, અનુભવદ્વારા તેને ખોલ્યા જ કરો પણ તે કદી ખૂટતા
નથી. જગતને આવો આત્મવૈભવ સર્વજ્ઞદેવે ખુલ્લો કરીને બતાવ્યો છે. અહો, આ
તો વીતરાગી સન્તોના અંતરના અનુભવની વાત છે. આના ભાવો સમજવા માટે
અંતરમાં ઘણું ઊંડું મંથન માંગે છે. અંદરમાં મંથન વગર આવો આત્મા અનુભવમાં
આવે નહીં. આત્માની સમજણ માટે ને અનુભવ માટે અંદરમાં ઘણો ઉગ્ર પ્રયત્ન
હોય છે; જગતથી કેટલી ઉદાસીનતા ને ચૈતન્યની કેટલી પ્રીતિ હોય! ત્યારે આત્મા
અનુભવમાં આવે.
જેવી પોતાની રુચિની ઉગ્રતા. કોઈને અંતર્મુહૂર્તમાં જ અનુભવ થાય છે.
છે. રુચિવાળી વસ્તુના પ્રયત્નમાં હદ ન હોય, કાળની મર્યાદા ન હોય. જો કે ખરા
મુમુક્ષુને રુચિની ઉગ્રતા તો એવી હોય કે આજે જ અત્યારે જ આત્મામાં ઊતરીને
તેને અનુભવમાં લઉં. પછી પ્રયત્ન ઉપડતાં ઉપડતાં જરાક વાર લાગે તો તે થાકીને
પ્રયત્ન છોડી દેતા નથી, પણ વધુ ને વધુ ઉગ્ર પ્રયત્ન વડે ઉદ્યમ કરીને અંતે સાક્ષાત્
આત્માનો અનુભવ કરે છે.
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
નિશ્ચયવાળો હોય છે કે અંર્તદ્રષ્ટિથી આત્માને દેખ્યે છૂટકો, ત્યાં સુધી બહાર નીકળવું
નથી, રુચિને બીજે ક્્યાંય જવા દેવી નથી. એકધારો આવો પ્રયત્ન કરનારને
આત્માના આનંદની પ્રાપ્તિ જરૂર થાય છે. આ અંતરના ઉગ્ર પ્રયત્ન વગર આત્મા
અનુભવમાં આવે નહીં. ભાઈ, વિકલ્પાતીત ભગવાન આત્મા, આનંદનો નાથ, તેને
તેં પૂર્વે કદી અનુભવમાં લીધો નથી, તેને અનુભવમાં લેવાનો આ અવસર છે. માટે હે
વાલીડા! અત્યારે તું આળસ કરીશ નહીં, પ્રમાદી થઈશ મા.
ધર્મીનું વેદન છે. અંદરમાં આવી અનુભૂતિ વગર કોઈ ધર્મ થવાનું માને તો
થઈને આત્માના આનંદને અનુભવે છે. –એ તત્ત્વવેદી ધર્માત્માનું અપૂર્વ
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
સુગમ શૈલીથી સમજાવ્યું છે.
ઉપયોગને જોડવાથી આત્માને આનંદનો લાભ થાય એવો વેપાર મારે કરવો છે.
બહારમાં ઉપયોગ ભમાવતાં તો અનંતકાળ વીત્યો પણ આનંદ ન મળ્યો, માટે હે
જીવ! હવે તારા ઉપયોગનો અંતરમાં જોડ. ભાઈ, તારી ચૈતન્યવસ્તુનો અપાર
મહિમા છે. અંતરમાં નજર કરીને તારી ચૈતન્યચીજને દેખ તો ખરો! અરે, પોતે
પોતાને ન દેખે–એ કેવી વાત! ચૈતન્યવસ્તુને જે નથી દેખતો તેણે આત્માને ખરેખર
માન્યો નથી.
•
સાથે આત્માની એકતા માની એટલે કે આત્માને અજીવ માન્યો.
આસ્રવને એક માન્યા; એટલે આત્માને અશુદ્ધ જ માન્યો.
ક્રિયાને કે રાગની ક્રિયાને કરે. એ ક્રિયાશક્તિ વડે તો આત્મા પોતાના
સ્વભાવભૂત કારકોને અનુસરતો થકો નિર્મળ ભાવરૂપે પરિણમે છે. તે
નિર્મળભાવ સાથે આત્માને એકતા છે એટલે તેમાં જ કર્તાકર્મપણું છે.
એવી જ રીતે કર્તા–કર્મની જેમ સાધનમાં પણ સમજવું. જડની ક્રિયાને જેણે
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
આત્માને રાગથી ભિન્ન ન જાણ્યો.
આત્માનું સાધન માનતાં તારી મિથ્યામાન્યતામાં આખો આત્મા જ જડરૂપ ને
વિભાવરૂપ મનાઈ જાય છે, ને અનંત ગુણના નિર્મળસ્વભાવનો નકાર થઈ જાય
છે, –એ કેવી મોટી ભૂલ છે! જો ચેતનસ્વભાવને જડથી ને વિભાવથી ભિન્ન જાણે
તો તે જડને કે વિભાવને પોતાનું સાધન માને નહિ, કેમકે ભિન્ન સાધન હોતું નથી.
પોતાનું સાધન પોતાથી અભિન્ન હોય છે.
આનંદ આત્મામાંથી પ્રગટ્યો તે પ્રગટ્યો, હવે સદાકાળ આત્મા તે આનંદમાં મગ્ન
રહેશે. દુઃખનો અભાવ થયો તે એવો અભાવ થયો કે ફરી કદી દુઃખ નહિ થાય. જેની
સમજણનું આવું મહાન ફળ તે આત્મસ્વભાવના મહિમાની શી વાત! આવા
આત્માને અનુભવમાં લેતાં સમ્યક્ત્વાદિ અમૃત પ્રગટે છે ને અનાદિનું
મિથ્યાત્વાદિનું ઝેર ઊતરી જાય છે.
અંતરમાં જોયેલો આ માર્ગ જગતને ઉપદેશ્યો છે કે હે જીવો! નિઃશંકપણે આ માર્ગે
ચાલ્યા આવો. ભગવાનના ઘરની આ વાત છે, ભગવાનના ઘરનો આ વૈભવ છે,
ને આત્માને ભગવાન બનાવવાની આ રીત છે. વાહ રે વાહ! વીતરાગી સન્તોએ
અંદરમાં પોતાનાં કામ તો કર્યા ને વાણીમાં પણ અલૌકિક કથન આવી ગયું. –
જગતના એટલા મહા ભાગ્ય છે.
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
કર્તૃત્વ રહેતું નથી.
પ્રવૃત્તિરૂપ અજ્ઞાન છે.
કે જ્ઞાનના બળે વિકલ્પથી જુદો પડીને “શુદ્ધ” ની સન્મુખ થઈને તેમાં અભેદ
આનંદનું સાક્ષાત્ વેદન થયું તે વિકલ્પ વગરનું છે. આવા વેદન વગર સમ્યગ્દર્શન થાય
આનંદ છે.
જ્ઞાનથી જુદાપણે રહે છે, એકપણે નથી, જ્ઞાનના કાર્યપણે નથી. જ્ઞાનનું વેદન વિકલ્પથી જુદું
સાધન તેમાં નથી. આત્માને અનુભવ કરે ત્યારે જ વિકલ્પની આકુળતા વગરના સહજ
આવું વેદન કરે ત્યારે જીવ ‘તત્ત્વવેદી’ થયો, સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થયો, મોક્ષમાર્ગી થયો.