PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
તીર્થને સાધનારા ને પ્રવર્તાવનારા એવા સન્તો
જનોને મેઘવર્ષા વડે જેમ શાંતિ થાય છે તેમ
સન્ત દ્વારા આજે ભારતમાં સુવર્ણધામ શોભી રહ્યું
PDF/HTML Page 3 of 45
single page version
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
ઉજવાયો; તે ઉત્સવ પ્રસંગના
મંગળમાળા અહીં આપવામાં
આવી છે...સં૦
અનુભવમાં લેવો તે મંગળ છે.
નથી.
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
જ જણાય છે.
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
રપ. પર્યાયમાં અશુદ્ધતા અને કર્મસંયોગ દેખાય છે–છતાં તેના
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
૩ર. અતીન્દ્રિય આનંદના બરફનો ડુંગર આત્મા, તેમાં રાગ–દ્વેષરૂપી
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
૬૦. આત્માના પોતાના સ્વદ્રવ્ય–સ્વક્ષેત્ર–સ્વકાળ ને સ્વભાવનું મનન
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
ભગવાન આત્મા દેહથી ભિન્ન જ્ઞાનતત્ત્વ છે; આવા આત્માનું જ્ઞાન થતાં શું
સમજતાં અંદરમાં પોતાને તેવું ભેદજ્ઞાન થાય છે.
થયા, તેમણે જોયેલું ને અનુભવેલું આત્મતત્ત્વ કેવું છે? તેનું ચિહ્ન શું છે? તે ઓળખ્યા
વગર ધર્મ થાય નહિ. જ્ઞાન ને આનંદથી ભરેલું આત્મતત્ત્વ અનુભવમાં લઈને જેઓ
વીતરાગ–સર્વજ્ઞ પરમાત્મા થયા તેમની વાણી તે શાસ્ત્ર છે. આ સમયસાર તે સર્વજ્ઞ
ભગવાનની વાણી છે. સર્વજ્ઞપરમાત્માની વાણી ઝીલીને શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવે તે રચ્યું છે.
તેમાં આ ૭પ મી ગાથામાં જ્ઞાનીનું ચિહ્ન ઓળખાવતાં કહે છે કે–
તે નવ કરે જે માત્ર જાણે તે જ આત્મા જ્ઞાની છે.
જ્ઞાનકાર્યના કર્તાપણે જ્ઞાની ઓળખાય છે.
અંર્તમુખ અવલોકતાં વિલય થતાં નહિ વાર.
નિજસ્વરૂપ છે તેને ન સમજવાથી સંસારમાં જ રખડ્યો. અહીં કહે છે કે ભાઈ! જે
શુભરાગ છે તે કાંઈ જ્ઞાનીનું ચિહ્ન નથી. શુભરાગ વડે જ્ઞાની ઓળખાતા નથી. પણ
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
ઓળખાણ–અનુભૂતિ તે જ્ઞાનીનું ચિહ્ન છે, તે જ જ્ઞાનીનું કાર્ય છે. રાગ તે ધર્મીનું કાર્ય
નથી, દેહની ક્રિયા તે ધર્મીનું કાર્ય નથી.
અનુભવે છે. રાગ તે આત્માથી જુદો પડી જાય છે માટે તે આત્મભાવ નથી, તે જ્ઞાનીનું
લક્ષણ નથી, તે જ્ઞાનીનું કાર્ય નથી. જ્ઞાનીનું કાર્ય તો જ્ઞાનમય હોય. ચૈતન્યરસના
અનુભવની ખુમારી જ્ઞાનીને કદી ઊતરતી નથી.
શું છે? તે જાણ્યાં વગર જ્ઞાનીના ચિહ્નની ખબર પડે નહિ. ‘આ જ્ઞાની છે, આ ધર્માત્મા
છે, આ મોક્ષમાર્ગના સાધક છે’ એમ કયા લક્ષણથી ઓળખાય? તેની આ વાત છે. રાગ
તે આત્માનો સ્વભાવ નથી. તે આત્માનું લક્ષણ નથી; તેથી રાગની અનુભૂતિ વડે જ્ઞાની
ઓળખાતા નથી. જ્ઞાનીએ અંતરમાં સર્વજ્ઞસ્વભાવી આત્માને જાણ્યો છે, તેથી તે
જ્ઞાનપરિણામને જ કરે છે. એટલે એવા જ્ઞાનપરિણામના કર્તૃત્વ વડે જ્ઞાની ઓળખાય
છે. જેને રાગનું કર્તૃત્વ છે તે જ્ઞાની નહિ; જેને દેહનું–કર્મનું–જડનું કર્તૃત્વ છે તે જ્ઞાની
નહિ. જ્ઞાની એટલે જ્ઞાનસૂર્ય; તે જ્ઞાનસૂર્યનાં કિરણો તો નિર્મળ જ્ઞાનમય છે;
જ્ઞાનકિરણોમાં રાગાદિ મેલ નથી.
પણ તે શુભભાવ પોતે કાંઈ જ્ઞાનીનું ચિહ્ન નથી. તે શુભરાગ જ્ઞાનનું પરજ્ઞેય છે, તે
જ્ઞાનનું સ્વજ્ઞેય નથી. રાગને જે સ્વજ્ઞેયપણે અનુભવે છે તેણે ચૈતન્યના અંતરખજાનાને
તાળા માર્યા છે. ચૈતન્યપ્રભુ પ્રશમરસનો શાંતપિંડ, તેમાં રાગની આકુળતા નથી.
આત્માનું સ્વજ્ઞેય તો જ્ઞાનમય છે;– જેને જાણતાં–આનંદ પ્રગટે ને જન્મમરણનો અંત
આવે–એવું પરમતત્ત્વ સ્વજ્ઞેય આત્મા છે. આવા આત્માને સ્વજ્ઞેય કરતાં સમ્યગ્દર્શન થયું
ને આનંદનો અનુભવ પ્રગટ્યો તે જ જ્ઞાનીનું ચિહ્ન છે.
પરિણામ છે તેની સાથે એકરૂપપણે જ્ઞાની તેના કર્તા છે. તે જ્ઞાનપરિણામમાં રાગાદિનું
કર્તૃત્વ નથી; એવા જ્ઞાનપરિણામ વડે જ જ્ઞાની ઓળખાય છે.
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
દેહાદિ સર્વે પુદ્ગલરચના છે, તે જીવ નથી. જીવ પોતાના અસાધારણ લક્ષણ વડે
સ્વરૂપ ઓળખાય, ને ભેદજ્ઞાન થતાં વીતરાગી આનંદ થાય! –તેનું આ વર્ણન છે.
ઓળખાય છે.
ઇંદ્રિયોવડે જે જાણતો નથી–તે અલિંગગ્રહણ છે. એકલી ‘ઇંદ્રિયો તરફનો બોધ તે સાચો
બોધ નથી, ને તે આત્માનું ખરૂં ચિહ્ન નથી. ઇંદ્રિયજ્ઞાનરૂપ વ્યવહાર હોવા છતાં તે ખરો
આત્મા નથી. આત્મા તો અતીન્દ્રિયજ્ઞાનમય છે.
આમ ત્રણે સમય સત્ છે, તે સત્ની પરુપણા છે; જે હોય તેની પરુપણા ને તેનું જ્ઞાન
હોય. એને
આત્મા છે.
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
ઝુકેલા જ્ઞાનમાંય એવી તાકાત નથી કે તે આત્માનું લક્ષણ થઈ શકે. તે ઇંદ્રિયજ્ઞાનમાં
એવી તાકાત પણ નથી કે અતીન્દ્રિય પદાર્થોને (આકાશ વગેરેને) જાણી શકે. અતીન્દ્રિય
જ્ઞાનમય આત્મામાં જ એવી તાકાત છે કે સર્વે પદાર્થોને જાણે. આવી અતીન્દ્રિયજ્ઞાન
તાકાત વાળો આત્મા છે.
ઉત્તર:– ના; ઈન્દ્રિયો વડે તો કદી આત્મા જાણતો નથી, પણ ઈન્દ્રિય તરફનું જ્ઞાન
ઈન્દ્રિયાતીત જ્ઞાનને દેખે તે જ સાચા આત્માને અનુભવે છે. ઈન્દ્રિયો એટલે લિંગ, તેના
વડે ગ્રહે–જાણે એવો આત્મસ્વભાવ નથી, પણ તે લિંગ વગર જાણે એવો અલિંગગ્રહણ
આત્મા છે...આ રીતે આત્મા અતીન્દ્રિય જ્ઞાનમય છે–એવો અલિંગગ્રહણનો અર્થ
સમજાય છે...એટલે કે અતીન્દ્રિયજ્ઞાનમય ભાવ પ્રાપ્ત થાય છે, અનુભવમાં આવે છે.
કોઈ જાણી શકે એમ બનતું નથી. ઇંદ્રિયજ્ઞાન વડે કોઈ એમ માને કે મેં અરિહંતદેવને કે
જ્ઞાનીને ઓળખી લીધા,–તો તે ઓળખાણ યથાર્થ નથી.
આત્મા ઈન્દ્રિયો વડે જણાય નહિ;
પણ આત્માને અનુભવનારું જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ અને અતીન્દ્રિય થયેલું છે. આત્માના
અનુભવમાં ગયેલી પર્યાય પ્રત્યક્ષ થઈ જાય છે ને તે પ્રત્યક્ષ દ્વારા આત્મા પ્રત્યક્ષ થાય
છે. એના વગર એકલા ઈન્દ્રિજ્ઞાનથી આત્મા જણાતો નથી.
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
અનુમાન થઈ શકતું નથી. ઈન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ કોઈ વસ્તુ ઉપરથી અનુમાન કરીને અતીન્દ્રિય
આત્માને જાણી શકાય–એમ નથી. એ તો સ્વાનુભવપ્રત્યક્ષપૂર્વકના અનુમાનથી જણાય
તેવો છે. પ્રત્યક્ષપણારૂપ નિશ્ચય વગર વ્યવહાર કાંઈ કામ કરી શકતા નથી. અનુમાન વડે
આત્મા જણાય ખરો,–પણ કેવું અનુમાન? ઈન્દ્રિયપ્રત્યક્ષવાળું અનુમાન નહિ પણ
આત્મપ્રત્યક્ષવાળું અનુમાન આત્માને નક્કી કરી શકે છે. આંખ ભગવાન સામે સ્થિર થઈ
ગઈ માટે તે ધર્માત્મા છે–એવા અનુમાનદ્વારા ધર્મીની ઓળખાણ થઈ શકતી નથી. એકલું
ઈન્દ્રિયજ્ઞાન તો કાઢી નાખ્યું પણ તેની સાથેનું મનવાળું અનુમાન પણ કાઢી નાંખ્યું.
આત્મા છે તે જ પૂર્વ ભવમાં મારી સાથે સંબંધવાળો હતો. જેમકે ઋષભદેવ ભગવાન
આઠમા ભવમાં જ્યારે વજ્રજંઘરાજા હતા ને શ્રીમતી સાથે મુનિઓને આહારદાન દીધું
હતું; પછી તો અસંખ્ય વર્ષો તે પ્રસંગને વીતી ગયા, સાત ભવ પલટી ગયા, દેહાદિ
સામગ્રી તદ્ન પલટી ગઈ...છતાં જ્યારે ઋષભદેવ પ્રભુ મુનિદશામાં વિચરતા હતા ત્યારે
શ્રેયાંસકુમાર તેમને જોતાં જ જાતિસ્મરણની નિર્મળતાના બળથી જાણી લ્યે છે કે આ
ઋષભદેવનો આત્મા જ પૂર્વે અસંખ્ય વર્ષ પહેલાં આઠમા ભવે વજ્રજંઘરાજા હતા, ને હું
શ્રીમતી નામે તેની પત્ની હતી, તે વખતે અમે મુનિવરોને આહારદાન વિધિપૂર્વક કર્યું
હતું. તે ઉપરથી આહારદાનની વિધિ જાણીને શ્રેયાંસકુમાર ઋષભમુનિરાજને પડગાહન
કરીને વિધિપૂર્વક આ ચોવીસીમાં ભરતક્ષેત્રમાં પહેલવહેલું આહારદાન કરે છે.
નથી. તો અતીન્દ્રિય થઈને આત્માને જે સ્વજ્ઞેય બનાવે તે જ્ઞાનની તાકાત કેટલી? એ તો
મોક્ષમાર્ગનું સાધક થયું...કેવળજ્ઞાનની જાતનું થયું.
કરવા જાય તો તે યથાર્થ થતું નથી. પોતાના આત્માને સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષ કરે ત્યારે જ
અરિહંતને સિદ્ધ વગેરેની સાચી ઓળખાણ થાય છે. એકલું પરલક્ષી અનુમાન તે સાચું
નથી.
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
ઉપલકભાવે ઓળખે તેમાં સાચું ફળ ન આવે. અનંતવાર જીવને જ્ઞાની તો મળ્યા, પણ
જ્ઞાનીના આત્માને જ્ઞાનીપણે ઓળખ્યા નહિ. રાગ અને દેહ ઉપર દ્રષ્ટિ રાખીને જ્ઞાનીને
પણ એ જ દ્રષ્ટિથી જોયા; પણ રાગથી ને દેહથી પાર એવા ચૈતન્યભાવની દ્રષ્ટિથી
જ્ઞાનીને ઓળખ્યા નહિ, તેથી જ્ઞાનીની ખરી ઉપાસના તેણે કરી નહિ.
ઈન્દ્રિયો દ્વારા આત્માના આનંદનું વેદન થતું નથી. પણ અંતર્મુખ સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષ દ્વારા
પોતે પોતાના આનંદને વેદનારો છે. અંતરને અનુભવનારો જે પ્રત્યક્ષ અંશ છે તે
આત્માનો સ્વભાવ છે; સહજભાવ તે આત્મસ્વભાવરૂપ છે. આત્મા આત્મભાવ વડે
જણાય, આત્મા પરભાવ વડે ન જણાય.
નથી; આત્માનું ખરૂં સ્વરૂપ તેને અનુમાનમાં પણ નથી આવતું. શરીરવાળો આત્મા
નહિ, આત્મા તો રૂપ વગરનો અશરીરી છે; રાગ વાળો પણ આત્મા નહિ, ને
ઈન્દ્રિયજ્ઞાન કે મનના અવલંબનવાળું એકલું પરલક્ષી અનુમાનજ્ઞાન તે પણ પરમાર્થ
આત્મા નહિ. આત્મા તો એકલા ચૈતન્યમય અતીન્દ્રિય જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. અતીન્દ્રિય કહો કે
પ્રત્યક્ષ કહો, એવા જ્ઞાનવડે જાણવાનો આત્માનો સ્વભાવ છે.
અવલંબનવાળું તો જ્ઞાન આત્માનું ચિહ્ન નહિ, ને એકલા બહારના જ્ઞેયોના
અવલંબનવાળું જ્ઞાન તે પણ આત્માનું ચિહ્ન નથી; પરાલંબી ભાવ વડે આત્મા જણાય
નહિ. પોતાના આનંદસ્વભાવનું વેદન પરના અવલંબનવાળું નથી. પરના અવલંબને
જ્ઞાન નથી તેમ પરના અવલંબને સુખ પણ નથી.
છે. વ્યવહાર કેવો છે ને તેની મર્યાદા કેટલી છે? અને પરમાર્થ આત્મા કેવો છે? તે
બધાનો વિવેક કરવો જોઈએ.
નથી જાણતો, પણ ઉપયોગ ઉપયોગરૂપ રહીને જ રાગને જાણે છે. ઉપયોગ
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
છે, તેમાં કાંઈ વિરોધ નથી, પણ તેવી રીતે ઉપયોગરૂપ આત્મા પલટીને કદી જડરૂપ થઈ
જાય–એમ થતું નથી, કેમકે ઉપયોગને અને જડને વિરુદ્ધતા છે. ઉપયોગરૂપ આત્મા પોતે,
તે રાગને અવલંબીને જાણવાના સ્વભાવવાળો નથી. અહો, જગતના અવલંબન વગર
જગતને જાણનારો આત્મા છે, એકલા પોતાના સ્વભાવના અવલંબને જાણનારો આત્મા
છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે હે ભવ્ય! આવા આત્માને તું જાણ! પ્રત્યક્ષજ્ઞાનપૂર્વક આવી
આત્મપ્રતીતિ તે સમ્યગ્દર્શન છે.
આત્મસ્વભાવને અવલંબતો ધર્મીજીવ મોક્ષમાર્ગની નિર્મળતાપણે પરિણમે છે, તેને જ
‘આત્મા’ કહેવામાં આવે છે. ચૈતન્યસ્વભાવને જ અનુસરનારો ઉપયોગ તે આત્માનું
ચિહ્ન છે.
શબ્દોમાંથી જ્ઞાન આવે–એમ નથી. તીખી તલવાર જેવી સૂક્ષ્મ જ્ઞાનદ્રષ્ટિવડે આત્મા
પકડાય છે. ભાઈ, પરવસ્તુનો ઉપયોગ તું કરી શકતો નથી; ઉપયોગસ્વરૂપ તું છો –
તેનો જ ઉપયોગ કર. પરમાંથી કાંઈ જ્ઞાન કે સુખ લેવા માગીશ તો તે નહિ આવે.
અંદરમાં જ્ઞાન–સુખનો સમુદ્ર ભર્યો છે તેમાંથી અખંડ સરવાણી જ્ઞાન–સુખની વહ્યા કરે
છે. ઉપયોગને નિજસ્વરૂપમાં જોડીને આત્મા સ્વયમેવ આનંદપણે પરિણમે છે.
આનંદરૂપે પરિણમવામાં આત્માને કોઈ બહારનું અવલંબન નથી; ઉપયોગનું
ઉપયોગસ્વરૂપમાં જોડાવું તે જ પરમ આનંદ છે. પહેલાં ઉપયોગનું ને પરભાવનું
ભેદજ્ઞાન કરીને પરભાવથી જુદો પડીને નિજભાવમાં આવ્યો ત્યાં આત્માથી જ
આનંદનો દરિયો ઉલ્લસે છે.
પડે એમ બને નહિ. સ્વભાવમાં જે પર્યાય તલ્લીન થઈ તે પર્યાય કોઈથી હણાય નહિ; એ
પર્યાય જીવંત થઈ તે કદી મરે નહિ. આવા ઉપયોગવાળો આત્મા તે પરમાર્થ આત્મા છે.
તેમાં રાગરૂપી મેલ નથી.
જોડાયેલો ઉપયોગ તે ખરેખર આત્મા નથી. શુભ કે અશુભ તે આત્માનું
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
ર. સદૈવ સૂક્ષ્મ બોધનો અભિલાષી,
૩. ગુણપર પ્રશસ્તભાવ રાખનાર,
૪.બ્રહ્મવૃત્તમાં પ્રીતિમાન,
પ. જ્યારે સ્વદોષ દેખે ત્યારે તેને છેદવાનો ઉપયોગ રાખનાર,
૬. ઉપયોગથી એક પળ પણ ભરનાર.
૭. એકાન્તવાસને વખાણનાર,
૮. તીર્થાદિ પ્રવાસનો ઉછરંગી,
૯. આહાર–વિહાર–નિહારનો નિયમી,
૧૦. પોતાની ગુરુતા દબાવનાર,