PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
PDF/HTML Page 3 of 45
single page version
હજારો જિજ્ઞાસુઓ લઈ રહ્યા છે. બાળકો પણ મોટી સંખ્યામાં ઉત્સાહથી ભાગ લ્યે છે.
નિયમિત પાઠશાળામાં ધાર્મિક અભ્યાસ તે બાળકોને માટે અતિશય જરૂરી છે; તેનાથી
સમાજમાં ઘણી જાગૃતિ રહે છે....ને ઘરમાં ધર્મનું વાતાવરણ રહે છે...બાળકોમાં
નાનપણથી જ ધર્મસંસ્કારોનું સીંચન થાય છે. કેટલાક શહેરોમાં તો પચાસ કે ૧૦૦ થી
પણ વધુ બાળકો ઉત્સાહથી ધર્મ અભ્યાસ માટે તૈયાર હોવા છતાં પાઠશાળાની કોઈ
વ્યવસ્થા નથી. ગામેગામના આગેવાનબંધુઓ આ જરૂરીયાતનો ગંભીરતાથી વિચાર
કરીને વહેલામાં વહેલી તકે પાઠશાળાનું મંગલમૂરત કરે એ અત્યંત જરૂરી છે. શિક્ષક
પાઠશાળાનું કાર્ય ઉપાડી લેવું જોઈએ. જ્યાં જ્યાં પાઠશાળા ચાલતી હોય ત્યાંની
પ્રવૃત્તિના સમાચાર જણાવશો. જ્યાં નિયમિત પાઠશાળા ચાલતી હોય ત્યાંના સમાચાર
અને પાઠશાળામાં ભણતા બધા વિદ્યાર્થીઓનાં નામ અમને મળશે તો તે અમે
આત્મધર્મમાં પ્રગટ કરીશું.
ભણતર ભણાવો. લૌકિક ભણતર કરતાં ધર્મનું ભણતર અમારે વધું
જરૂરનું છે.
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
નથી. આત્મામાં સર્વજ્ઞશક્તિ છે; તે સર્વજ્ઞતા જેમણે પ્રગટ કરી
તેમની સહજ વાણીમાં એવો ઉપદેશ આવ્યો કે આત્મામાં અનંત
આનંદ છે. શેનો હશે એ આનંદ? –કોઈ બાહ્ય વસ્તુનો એ આનંદ
નથી, રાગનો કે શરીરનો એ આનંદ નથી, એ તો બધા પરપદ છે;
તેમનાથી ભિન્ન ચૈતન્યસ્વરૂપ નિજપદ છે, તે નિજપદના
અનુભવનો પરમ આનંદ છે. આવા નિજપદને જેઓ જાણતા નથી
ને રાગાદિને જ દેખે છે તેને સન્તો આંધળા કહે છે. અરે ચૈતન્યદેવ!
તું તો જગતનો મહાન પદાર્થ, રાગાદિ અશુદ્ધતામાં તારું પદ નથી.
અનાદિથી તારા શુદ્ધ સ્વરૂપને ભૂલીને જે રાગાદિ અશુદ્ધભાવોરૂપે જ
તું પોતાને અનુભવી રહ્યો છે તે તારું નિજપદ નથી પણ અપદ છે–
અપદ છે, એમ તું જાણ, ને નિજપદને સંભાળ.
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
ખરૂં સ્વરૂપ સમજાય છે. બંધનું કારણ શું છે ને મોક્ષનું
કારણ શું છે–તેની ઓળખાણમાં જીવની ભૂલ છે, તેથી
બંધથી છૂટવાનો ને મોક્ષને સાધવાનો સાચો ઉપાય પણ
તે કરતો નથી. જ્ઞાની પોતાની કેવી પરિણતિ વડે મોક્ષને
સાધી રહ્યા છે ને અજ્ઞાની કેવી પરિણતિને કારણે
બંધાય છે–તે અહીં સમજાવ્યું છે. તે સમજીને બંધના
શુદ્ધપરિણતિ પ્રગટ કરવી–તે મોક્ષાર્થીનું પ્રયોજન છે.
આત્મા જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ શુદ્ધવસ્તુ છે; તેમાં ઉપયોગની એકતાવડે જે
એવા ધર્માત્માને બંધન થતું નથી. બંધનું કારણ બાહ્ય સામગ્રી નથી, પણ ઉપયોગની
અશુદ્ધતા એટલે કે રાગાદિ સાથે એકતા તે જ બંધનું કારણ છે.
કારણ છે. જ્ઞાની રાગથી ભિન્ન ઉપયોગને શુદ્ધપણે અનુભવે છે તે ધર્મ છે ને તે મોક્ષનું
કારણ છે.
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
શુદ્ધસ્વરૂપનો અનુભવનશીલ થયો છે. રાગ અને ચેતના બંનેનું સ્વરૂપ ભિન્ન છે; તેના
ભિન્ન સ્વરૂપને જે નથી ઓળખતો ને એકમેક અનુભવે છે તે અશુદ્ધપરિણમનને લીધે
નવા કર્મોથી બંધાય છે. અને જ્યાં લક્ષણભેદ વડે ઉપયોગને રાગથી તદ્ન જુદો જાણ્યો
શુદ્ધપરિણતિ છે; અને શુદ્ધપરિણમનને લીધે તેને બંધન થતું નથી.
અતીન્દ્રિય આનંદનો અનુભવ છે. તે અનુભવમાં શુભવિકલ્પનોય પ્રવેશ નથી. આવી
શુદ્ધપરિણતિ તે જ મોક્ષનું કારણ છે. મોક્ષનું કારણ બહારમાં બીજે ક્યાંય નથી. એ જ
રીતે બંધનું કારણ પણ બહારમાં બીજું કોઈ નથી, જીવની અશુદ્ધપરિણતિ જ બંધનું
કારણ છે.
છે! ભાઈ, તું પોતે પાણીમાં જ રહેલું છે...એ પાણી પી લેને! બીજે ક્યાં શોધે છે? તેમ
અજ્ઞાની સુખ અને ધર્મ બહારના સાધનમાં શોધે છે. પોતે જ આનંદના દરિયાથી
ભરપૂર છે, તેને ભૂલીને સુખ માટે બહારમાં ઝાંવા નાંખે છે, પણ માછલાના દ્રષ્ટાંતે
સન્તો તેને બોધ આપે છે કે ભાઈ! આનંદનો દરિયો તો તારામાં જ ભર્યો છે, તેમાં
ડુબકી મારીને એકાગ્ર થા....તો તને આનંદનો અનુભવ થશે. બહારમાં ક્યાંય તારો
આનંદ નથી. તારા અનંત ધર્મો તારામાં ભર્યા છે, તે બહારમાં ક્યાંય નથી; માટે બહાર
ન શોધ. તારામાં જ જો.
જો તે બંધના કારણ હોય તો તો રાગ વગરના જીવનેય બંધન થાય. બંધનું કારણ તો
ઉપયોગમાં રાગની ભેળસેળરૂપ અશુદ્ધપરિણતિ જ છે, બીજું કોઈ નહિ. ધર્મીજીવે
પોતાના ઉપયોગમાં વીતરાગી સ્વભાવને જ અપનાવ્યો છે, રાગને જુદો જાણ્યો છે,
એટલે ઉપયોગમાં તેેને હિંસા નથી, અશુદ્ધતા નથી; આવો જે શુદ્ધ ઉપયોગ તે જ મોક્ષનું
કારણ છે.
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
બધા પરભાવોથી જુદો પડીને જ્ઞાનભાવરૂપ થયો છે તે જ્ઞાનભાવને લીધે જ તેને
અબંધપણું છે. વસ્તુનું સ્વરૂપ તો આવું છે કે શુદ્ધસ્વરૂપના અનુભવને લીધે જ્ઞાનીને
બંધન થતું નથી, ને રાગાદિ અશુદ્ધપણું તો બંધનું જ કારણ છે.
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
છે તેમાં કરોતિક્રિયાનો અભાવ છે. અજ્ઞાનીને રાગના કર્તૃત્વરૂપ કરોતિક્રિયા છે તેમાં
જ્ઞાનરૂપ જ્ઞપ્તિક્રિયાનો અભાવ છે. જ્ઞપ્તિક્રિયા મોક્ષનું કારણ છે, કરોતિક્રિયા બંધનું કારણ
છે. માટે જ્ઞાનીને બંધન નથી ને અજ્ઞાનીને બંધન છે.
બંધન નથી, –એને તો મૂઢતાને લીધે પોતાના પરિણામનુંય ભાન નથી. અહા, જ્ઞાનરૂપ
થાય એની તો આત્મદશા જ ફરી જાય. એ તો ભગવાનના માર્ગમાં ભળ્યો...
શુદ્ધસ્વરૂપની અનુભૂતિમાં શુભવિકલ્પનોય અભાવ છે ત્યાં અશુભની તો શી વાત?
જ્યાં રાગની રુચિ છે, બાહ્યસામગ્રીનો અંતરથી પ્રેમ છે ત્યાં તો અશુદ્ધભાવ છે, તે તો
બંધનું જ ઠેકાણું છે. શ્રી ગણધરદેવે તો શુદ્ધ સ્વરૂપના અનુભવશીલને અબંધ કહ્યો છે.
એનું જ્ઞાન તો રાગાદિથી જુદું જ પરિણમે છે. રાગથી જુદું પરિણમતું જ્ઞાન તે તો બંધનું
અકારણ જ છે, એટલે કે મોક્ષનું જ કારણ છે.
રાગનો સ્વભાવ એક નથી પણ જુદો છે. તેમને કર્તા–કર્મપણાનો સંબંધ નથી. અરે, જ્ઞાન
અને રાગને પણ જ્યાં કર્તાકર્મપણું નથી ત્યાં જ્ઞાન જડ શરીરાદિનાં કાર્ય કરે એ વાત તો
ક્યાં રહી? જડથી પણ જ્ઞાનની ભિન્નતા જેને ન ભાસે તે રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનનો
અનુભવ ક્યાંથી કરે? ને રાગથી ભિન્ન થયા વિના કર્મબંધન કેમ અટકે?
કારણ નથી, માટે જ્ઞાનીને અબંધ કહ્યા છે. અજ્ઞાનીને રાગથી જુદા જ્ઞાનનો કોઈ
અનુભવ નથી, તે તો મીઠાસપૂર્વક રાગમાં જ તન્મય વર્તે છે, તે રાગનો કર્તા છે ને
તેથી તેને જરૂર બંધન થાય છે. જે રાગનો કરનાર છે તે શુદ્ધસ્વરૂપનો જાણનાર નથી;
જે જાણનાર છે તે રાગનો કરનાર નથી. જાણનારને બંધન નથી; રાગના કરનારને
બંધન છે. આ રીતે જ્ઞાનભાવ અને રાગનો કર્તાભાવ એ બંને ભાવો એકબીજાથી
વિરુદ્ધ છે. તેના દ્વારા જ્ઞાની–
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
જીવ ધર્મી થયો. જે એકલા રાગાદિ અશુદ્ધભાવના અનુભવમાં પડેલો છે તે જીવ ધર્મી
નથી. ધર્મ તો અપૂર્વ ચીજ છે; ધર્મ તો આનંદમય છે. દુઃખથી છૂટકારાનો ઉપાય જે ધર્મ
તે દુઃખરૂપ કેમ હોય? ધર્મ તો પૂર્ણ આનંદની પ્રાપ્તિનું સાધન છે ને તે પોતે આનંદના
અનુભવરૂપ છે. –આવો અનુભવ તે જૈનધર્મ છે આવો અનુભવ કરે તે જૈન છે.
સામગ્રીને પોતારૂપ જાણીને અભિલાષા કરે છે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ શુદ્ધસ્વરૂપ જીવને
જાણતો નથી.–
जो कर्ता नहि जाने सोई, जाने सो करता नहि होई ।।२३।।
જાણનાર જ રહે છે, કર્તા થતો નથી. માટે જ્ઞાનીને બંધન નથી; અજ્ઞાની જ પોતાને
અશુદ્ધપણે અનુભવતો થકો બંધાય છે. રાગના એક અંશને પણ જે પોતાના સ્વરૂપપણે
અનુભવે છે તે રાગ વગરના શુદ્ધસ્વરૂપને જરાય જાણતો નથી; અને જે પોતાના શુદ્ધ–
જ્ઞાનસ્વરૂપને રાગથી ભિન્નપણે અનુભવે છે તે જ્ઞાતા રાગના એક અંશને પણ પોતાપણે
કરતો નથી. રાગ અને જ્ઞાનનું ભેદજ્ઞાન ન કરવું તે જ બંધનું કારણ છે. રાગ અને
જ્ઞાનની ભિન્નતાના અનુભવ વડે અશુદ્ધતા અટકે છે ને કર્મનો સંવર થાય છે. આ રીતે
જ્ઞાનનો અનુભવ જ મોક્ષનું કારણ છે. ઉપયોગ સાથે રાગની એકતારૂપ ચીકણા મિથ્યાત્વ
પરિણામ તે જ બંધનું કારણ છે.
તેમણે આ સમયસારાદિ શાસ્ત્રો રચ્યા છે; આત્માના અનુભવના
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
તેની મર્યાદા છે, પરમાં તો કાંઈ તે કરી શકતો નથી. જીવાડવાની શુભ ઈચ્છા હોવા છતાં
સામો જીવ મરી પણ જાય છે, સુખી કરવાની શુભઈચ્છા હોવા છતાં સામો જીવ દુઃખી
પણ થાય છે; એ જ પ્રમાણે સામાને મારવાની કે
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
પરમાં આત્માનું અકર્તાપણું હોવા છતાં જે અજ્ઞાનથી કર્તાપણું માને છે તે જીવને
જ્ઞાનક્રિયા કદી હોતી નથી એટલે કે ધર્મ હોતો નથી. એવી જ રીતે અંતરમાં શુભરાગ તે
મોક્ષસાધન ન હોવા છતાં તેને જે મોક્ષનું સાધન માને છે તે પણ રાગમાં
તેને પણ ધર્મ થતો નથી.
રાગને રાગપણે જ જાણે છે, ને પોતાના શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વરૂપને તે રાગથી ભિન્નપણે જ
અનુભવે છે, એટલે રાગ વખતે ભેદજ્ઞાન તેને વર્તે છે. આવું ભેદજ્ઞાન તે મોક્ષનું કારણ
છે. આવી જ્ઞાનપરિણતિદ્વારા જ્ઞાનીને ઓળખવા તે સાચી ઓળખાણ છે.
છીએ પણ નિયમિત ‘આત્મધર્મ’ વાંચીને આનંદિત થઈએ
છીએ...આત્મધર્મ આવતાં વેંત પહેલું કામ તે વાંચવાનું કરીએ છીએ.
કોઈવાર જમવા બેસવાની તૈયારી હોય, થાળી પીરસાઈ ગઈ હોય,
એવામાં જો પોસ્ટમેન ‘આત્મધર્મ’, આપી જાય, તો જમવાની થાળી
ઢાંકીને પહેલાં ‘આત્મધર્મ’ જોઈ લઈએ. (મારા ભોજનીયા અટકી
જાય) –એવો પ્રમોદ ‘આત્મધર્મ’ વાંચીને થાય છે. આ રીતે ઠેરઠેર
સેંકડો જિજ્ઞાસુ ભાઈ–બહેનો ‘આત્મધર્મ’ પ્રત્યે પોતાનો હાર્દિક પ્રેમ
વ્યક્ત કરતા હતા. ખરેખર, ગુરુદેવની વાણી દ્વારા વીતરાગરસનું
પાન કરવું કોને ન ગમે? પોતાના જ સ્વરૂપની વાત સાંભળીને કોને
આનંદ ન થાય? સોનગઢમાં બેઠા બેઠા પણ ગુરુદેવની વાણી
ભારતના હજારો જિજ્ઞાસુઓ ઉપર મોટો ઉપકાર કરી રહી છે.
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
દેખાડ્યો છે; જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માની પ્રાપ્તિ–અનુભૂતિ તે
અનેકાન્તનું ફળ છે, તે જ સર્વજ્ઞશાસનનું રહસ્ય છે. –એ
વાત અહીં ગુરુદેવે સમજાવી છે.
અશક્ય છે. જેમ જીવ જગતમાં સ્વતંત્ર છે તેમ અજીવ પણ સ્વતંત્ર છે. તેમાં જીવ
પોતાના જીવસ્વરૂપે છે ને અજીવસ્વરૂપે નથી–એ રીતે દરેક પદાર્થને સ્વરૂપમાં પ્રવૃત્તિ છે
ને પરરૂપથી વ્યાવૃત્તિ છે. –આમ દરેક વસ્તુને અસ્તિ–નાસ્તિરૂપ અનેકાન્તપણું છે તે
સર્વજ્ઞદેવે પ્રકાશ્યું છે.
અજીવમાં કાંઈ કરે કે અજીવથી જીવમાં કાંઈ જ્ઞાનાદિ થાય એમ માને તેેને સ્વ–પરની
એકતાબુદ્ધિરૂપ મિથ્યાત્વ છે. એ જ રીતે જ્ઞાનને અને રાગને પણ એકબીજામાં નાસ્તિપણું
છે, એટલે રાગ કરતાં કરતાં જ્ઞાનભાવ પ્રગટે કે રાગ તે મોક્ષમાર્ગનું સાધન થાય એમ
માનવું તે પણ સ્વભાવ અને પરભાવની એકતાબુદ્ધિરૂપ મિથ્યાત્વ છે.
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
સ્વકાળના અસ્તિત્વમાં વર્તી રહ્યું છે. સમવસરણમાં બેઠા બેઠા દિવ્યધ્વનિ સાંભળતો હોય
ત્યારે દિવ્યધ્વનિના કાળને લીધે અહીં જ્ઞાનનું અસ્તિત્વ છે એમ નથી પણ જ્ઞાનના
કારણે જ્ઞાનનો સ્વકાળ નથી, ચશ્મામાં તો જ્ઞાનની નાસ્તિ છે. જ્ઞાનની સ્વકાળમાં અસ્તિ
છે, સ્વકાળથી જ તેે જ્ઞાન થયું છે, ચશ્માથી નહિ. ચશ્માને કારણે જ્ઞાન થયું એમ માનવું
તે તો સ્વ–પરની એકતાબુદ્ધિરૂપ એકાંત છે, સ્વ–પરની ભિન્નતારૂપ અનેકાન્તની તેને
ખબર નથી.
જીવમાં કેવળજ્ઞાનરૂપ પરિણમન હોય ને શરીરમાં તે કાળે વજ્રસંહનનરૂપ પરિણમન હોય,
છતાં એક બીજાના કારણે તેમનું હોવાપણું નથી, એકની બીજામાં નાસ્તિ છે, એ જ રીતે
કારણે કોઈ નથી; શરીરની જે દિગંબરદશા છે, તે જડ છે, જીવની મુનિદશામાં તેની નાસ્તિ
છે; અને તે શરીરમાં મુનિદશાની નાસ્તિ છે. સ્વકાળથી દરેક પદાર્થ સત્ છે ને પરકાળથી તે
અસત્ છે. આવી ભિન્નતામાં સ્વાધીનતા છે; ને સ્વાધીનતામાં જ સ્વાશ્રયરૂપ
વીતરાગભાવ એટલે કે ધર્મ છે. તે અનેકાન્તનું ફળ છે. જ્યાં જડ–ચેતનની ભિન્નતા અને
સ્વાધીનતાનું ભાન નથી ને સ્વ–પરની એકતારૂપ એકાંતબુદ્ધિ છે ત્યાં સ્વાશ્રયરૂપ
વીતરાગભાવ થતો નથી, ત્યાં તો અજ્ઞાન અને રાગદ્વેષ જ થાય છે, તે અધર્મ છે.
જ્ઞાન પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવના આશ્રયે સ્વકાળરૂપ પરિણમ્યા કરે છે. પરજ્ઞેયને
અવલંબવાના કાળે જ જ્ઞાનનું અસ્તિત્વ છે–એમ નથી, પરજ્ઞેયથી અસત્પણે પોતાના
સ્વભાવને જ અવલંબીને જ્ઞાન પોતાના સ્વકાળમાં (સ્વપર્યાયમાં) અસ્તિપણે વર્તે છે.
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
એમ સ્વ–પરની એકતાનો ભ્રમ અજ્ઞાનીને છે, તે અનેકાન્તવડે દૂર થાય છે. પરભાવો
જ્ઞાનમાં જ્ઞેયપણે જણાય ત્યાં જ્ઞાયકભાવ કાંઈ તે પરભાવરૂપ થઈ ગયો નથી. અગ્નિને
જાણતાં જ્ઞાન બળી જતું નથી, કે બરફને જાણતાં જ્ઞાન ઠરી જતું નથી, જ્ઞાન તો
ત્યાં જ્ઞાન પોતે તેમાં તન્મય થઈ જતું નથી, ભિન્નપણે પોતાના ભાવમાં રહે છે. પણ
આવી ભિન્નતાનું જેને ભાન નથી તે રાગને અને જ્ઞાનને ભેળસેળ કરીને એકપણે
અનુભવે છે, તે જ એકાન્ત છે, અજ્ઞાન છે. અનેકાન્તવડે ભગવાન તેને સમજાવે છે કે
ભાઈ! તું તો જ્ઞાન છો, અન્ય ભાવો તારા જ્ઞેયો છે, તે રૂપે તું નથી. આવી ભિન્નતા
જાણીને જ્ઞાનપણે જ આત્માને શ્રદ્ધામાં–અનુભવમાં લેવો તે ધર્મ છે.
સમજાવે છે કે ભાઈ! પર્યાયઅપેક્ષાએ અનિત્યતા હોવા છતાં તારામાં જ્ઞાનસામાન્ય–
રૂપથી નિત્યપણું છે, ક્ષણિક પર્યાય જેટલો જ તું આખો નથી. વળી કોઈ જીવ એકલી
નિત્યતાને જ માને ને જ્ઞાનવિશેષરૂપ પર્યાયને ન માને, પર્યાયને માનીશ તો હું ખંડિત
થઈ જઈશ–એમ અજ્ઞાનથી માને છે, તેેને પણ અનેકાન્તવડે સમજાવે છે કે ભાઈ!
નિત્યતા ને અનિત્યતા તે બંને તારું સ્વરૂપ છે–એમ અનેકાન્તવડે વસ્તુસ્વરૂપ
ઓળખાવ્યું છે. અનેકાન્તના એક પડખાને કાઢી નાંખે તો વસ્તુસ્વરૂપ સિદ્ધ ન થાય.
જાણ્યો નથી, અનેકાન્તને જાણ્યો નથી. વસ્તુમાં સામાન્ય અને વિશેષ બંને પોતાના
સ્વભાવથી જ છે, કોઈ બીજાને કારણે નથી. જ્ઞાનમાત્ર આત્મામાં તત્–અતત્પણું, એક–
અનેકપણું, દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવથી સત્–અસત્પણું અને નિત્ય–અનિત્યપણું એવો
અનેકાન્ત સ્વભાવથી જ પ્રકાશે છે. આવો જ્ઞાનમાત્ર આત્મા પરથી અને રાગથી ભિન્ન
કરીને અનેકાન્તવડે સર્વજ્ઞદેવે ઓળખાવ્યો છે. આવા આત્માનો અનુભવ કરવો તે
સર્વજ્ઞ–અરિહંતદેવનો માર્ગ છે.
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
આપીને વીતરાગી સન્તોએ જીવોને ભાવમરણથી ઉગાર્યા છે.
ભાઈ! સૌથી પહેલાં એટલું નક્ક્ી કર કે તારું કાર્યક્ષેત્ર
તારામાં જ છે, તારાથી બહારમાં તારું કાર્ય જરાપણ નથી. –
આમ પરથી અત્યંત ભિન્નતા સમજીને તારા નિજસ્વરૂપને તું
સંભાળ.–આ જ ભાવમરણથી છૂટવાનો ને પરમ આનંદની
પ્રાપ્તિનો ઉપાય છે.
જગતમાં સદાય સર્વે જીવોને જીવન કે મરણ, સાતા કે અસાતા સંયોગ કે વિયોગ
અજ્ઞાન છે. અને એવો અજ્ઞાનમય મિથ્યાભાવ જ (પછી તે શુભ હો કે અશુભ–) તે
ભાવહિંસા છે, અધર્મ છે. ભાઈ! સામા જીવનું આયુષ પૂરું થયા વિના કોઈ તેને મારવા
સમર્થ નથી; સામા જીવનું આયુષ ન હોય તો કોઈ તેને જીવાડવા સમર્થ નથી; તેના
સાતાના ઉદય વિના કોઈ તેને સુખ દેવા સમર્થ નથી, તેના અસાતાના ઉદય વિના કોઈ
તેને દુઃખ દેવા સમર્થ નથી. આ રીતે જીવને પોતે કરેલા ભાવોના ફળઅનુસાર જીવન–
મરણ સુખ–દુઃખ–થાય છે. ત્યાં બીજો મને જીવાડે–મારે કે સુખ–દુઃખ
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
નિઃશંકપણે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે. જગતના જીવોનો મોટો ભાગ (જીવરાશિ) આવી
મિથ્યાબુદ્ધિથી અજ્ઞાની છે. જે કોઈ જીવ પરમાં કર્તૃત્વની આવી મિથ્યાબુદ્ધિ કરે છે તે જીવ
ચોક્ક્સ મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે એમ જાણવું.
કાર્યની માલિક (કર્તા) તે વસ્તુ જ છે, તેને બદલે તું તેનો માલિક (કર્તા) થવા જાય છે
તો તે અન્યાય છે, અજ્ઞાન છે. તારા કાર્યનો માલિક બીજો નથી ને બીજાના કાર્યનો
માલિક તું નથી. સ્વાધીનપણે જગતના પદાર્થો પોતપોતાનું કાર્ય કરી રહ્યા છે.
પરિણમ્યા છે. બીજો જીવ મને રાગ કરાવીને બાંધે અગર બીજો જીવ મને જ્ઞાન આપીને
તારે–એવી સ્વ–પરમાં કર્તાકર્મની એકત્વબુદ્ધિ તે મિથ્યાત્વ છે, તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ તીવ્ર
મોહવડે પોતાના ચૈતન્યપ્રાણને હણે છે, પોતે પોતાના આત્મજીવનને હણે છે, તે જ મોટી
ભાવહિંસા છે.
દીધું–એવી મિથ્યાબુદ્ધિથી અજ્ઞાની રાગ–દ્વેષને જ કરે છે, પર સાથે કર્તૃત્વબુદ્ધિ હોય
ત્યાં રાગ–દ્વેષનું કર્તૃત્વ છૂટે જ નહિ. રાગ–દ્વેષ–મોહરૂપ અશુદ્ધતા વડે જીવના શુદ્ધ
ચૈતન્યપ્રાણ હણાય છે–તે જ આત્મહિંસા છે. આ રીતે અજ્ઞાની પોતે પોતાના
આત્માનો ઘાત કરે છે તેથી આત્મઘાતક છે, ને આ આત્મઘાત તે મહા પાપ છે; તેમાં
ભાવમરણનું ભયંકર દુઃખ છે.
બીજો કોઈ પદાર્થ જ્ઞાનને દુઃખ દેનાર નથી, બીજો કોઈ પદાર્થ જ્ઞાનને સુખ દેનાર નથી.
જ્ઞાનસ્વરૂપ જ હું છું, જ્ઞાનમાં રાગના શુભવિકલ્પનુંય કર્તવ્ય નથી–એમ પોતે પોતાને
જ્ઞાનપણે અનુભવતા જ્ઞાની–ધર્માત્મા, જગતના કોઈ પણ પરભાવને જરાપણ પોતાના
કરતા નથી; પોતાથી ભિન્ન જાણીને તેના જ્ઞાતા જ રહે છે.
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
રૂપ છે.
પરિણમતાં અજ્ઞાનભાવપણે પરિણમે છે–તેનું નામ મિથ્યાત્વ છે. મોક્ષ તો જ્ઞાનના
આશ્રયે થાય છે, જ્ઞાનરૂપ શુદ્ધાત્માના અનુભવથી મોક્ષ થાય છે, તેને બદલે શુભવિકલ્પને
કરવાના અહંકારથી જે શુભને મોક્ષનું સાધન માને છે, તેને કહે છે કે અરે મૂઢ!
શુભરાગમાં એકત્વબુદ્ધિથી તારા જ્ઞાનજીવનની હિંસા થાય છે. રાગ સ્વયં બંધભાવ છે તે
મોક્ષનું કારણ કેમ હોય?
પોતાને આધીન ન હોવા છતાં, હું પરને જીવાડું એવી મિથ્યાબુદ્ધિમાં પોતાનું ભાવમરણ
થાય છે. અરે, પરને જીવાડવાની બુદ્ધિમાં પોતાનું મરણ થાય છે–ભાવપ્રાણ હણાય છે,
તેને અજ્ઞાની દેખતો નથી. તારા આત્માને તે ભાવમરણથી બચાવવા અને સાચું જીવન
પમાડવા હે જીવ! તું ભેદજ્ઞાન કર, ભેદજ્ઞાન વડે પરથી તારી ભિન્નતા જાણ. ભેદજ્ઞાન
વગર ભાવમરણ મટશે નહિ.
અનુસાર સામા જીવમાં નથી થતું; તારો કોઈ જીવને મારવાનો અભિપ્રાય હોય છતાં તે
બચી જાય છે, તારો બચાવવાનો અભિપ્રાય હોય છતાં તે મરી જાય છે; એ તો એના
પોતાના કારણે થાય છે, તારા કારણે થતું નથી; છતાં તું કર્તાપણું માને છે તે તારો
મિથ્યાભાવ છે; ને તે તારો મિથ્યાભાવ તને દુઃખનું કારણ છે. આ જીવ દુઃખમાં પીલાઈ
રહ્યો છે તેમાંથી છૂટવા માટેની વાત છે. જ્ઞાનભાવ વડે જીવ કર્મોથી છૂટે છે, અજ્ઞાનભાવ
વડે જીવ કર્મોથી બંધાય છે; એ સિવાય કોઈ બીજો તેને બાંધનાર કે છોડનાર નથી.
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
સ્વતંત્રપણે પોતાના બંધ–મોક્ષને કે સુખ–દુઃખને કરે છે. આવી સ્વાધીનદ્રષ્ટિવડે પરનું
કર્તૃત્વ છૂટે ને પર મારું કરે એવી પરાધીનબુદ્ધિ છૂટે, –ભેદજ્ઞાન થઈને પોતે પોતાના
જ્ઞાનભાવપણે પરિણમે–એ જ સુખ છે, એ જ મોક્ષનો ઉપાય છે.
આત્માની દરકાર નથી કરતો! જીવન તો ક્ષણમાં ફૂ થઈને ઊડી જશે પછી કયાં જઈશ–
એની કાંઈ ચિન્તા ખરી? કે એકલા બાહ્ય વિષયોમાં જ જીવન વેડફી રહ્યો છે! આ દેહાદિ
સર્વે સંયોગથી આત્મા જુદો છે, ને અંદરના રાગથી પણ જુદો છે, –જેને પર સાથે કાંઈ
સંબંધ નથી, પછી પરની હોંશ શી? રાગનો ઉત્સાહ શો?
હદથી બહાર છે. તારી ચૈતન્યહદમાં રાગનો પ્રવેશ કેવો? ને તેમાં જડનાં કામ કેવા?
પરનું કરવાનું બુદ્ધિથી તો તારું પોતાનું અહિત થાય છે.
જ્ઞાનચક્ષુ જાણવા સિવાય બહારમાં શું કરે? જ્ઞાનચક્ષુ પાસે બહારનાં કામ કરવાનું જે
માને છે તે તો આંખ પાસે પથરા ઉપડાવવા જેવું કરે છે.