PDF/HTML Page 1 of 41
single page version
PDF/HTML Page 2 of 41
single page version
PDF/HTML Page 3 of 41
single page version
તેને માટે તલવાર શું કામની ? તેમ ‘ચેતના’ તો બધા જીવોમાં છે, પણ ચેતનાને
અંતર્મુખ કરીને મોહને મારે તેની ચેતના સાચી; ધર્માત્માએ જ્ઞાનચેતનારૂપી તલવારવડે
મોહને છેદી નાંખ્યો છે, જ્ઞાન અને રાગને જુદા કરી નાંખ્યા છે. આ રીતે ભિન્ન ચૈતન્યને
ચેતે તે સાચી ચેતના છે. જેમ ‘મારે તેની તલવાર’ તેમ ‘ચેતે તેની ચેતના’.
કહે છે કે–આ અતિ દીર્ધ સંસારમાં જિનેશ્વરદેવનો ઉપદેશ મહા ભાગ્યથી મળે છે; તીક્ષ્ણ
અસિધારા સમાન તે જિનોપદેશ પામીને શું કરવું? કે પુરુષાર્થ કરવો. ભગવાનનો
ઉપદેશ સ્વસન્મુખ પુરુષાર્થનો છે. જેમ શૂરવીર પુરુષ તીક્ષ્ણ તલવારવડે દુશ્મનને
ક્ષણમાત્રમાં છેદી નાંખે છે, તેમ ભગવાનના ઉપદેશરૂપ તીક્ષ્ણધારવાળી તલવાર પામીને
શૂરવીર એવો મુમુક્ષુ જીવ અંતર્મુખ પુરુષાર્થવડે મોહાદિ શત્રુને ક્ષણમાત્રમાં છેદી નાંખે
છે. ભાઈ, તારા હાથમાં જિનોપદેશરૂપ અત્યંત તીક્ષ્ણ તલવાર આવી, તો હવે શૂરવીર
થઈને શુદ્ધોપયોગના બળવડે તે તલવારને ઝીંકીને મોહને હણી નાંખ. સમયસારમાં પણ
પ્રજ્ઞાછીણી દ્વારા જ્ઞાન અને રાગની એકતાને છેદી નાંખવાનો ઉપદેશ છે. આ રીતે
જિનવાણી મોહક્ષયનો પુરુષાર્થ કરાવે છે.
PDF/HTML Page 4 of 41
single page version
આપ જેવા પ્રભુ ગુણ અમારા, હું પણ એને ચાહું છું,
PDF/HTML Page 5 of 41
single page version
મહિમા અને પ્રસન્નતાની લાગણી વ્યક્ત કરી છે. તે
‘જ્ઞાનચેતના’ સંબંધી ગુરુદેવના બીજા પ્રવચનોમાંથી
પણ ઉત્તમ ભાવોનું દોહન અહીં આપીએ છીએ. આ
પંચાવન પુષ્પોની પુષ્પાંજલિરૂપે પ્રગટ થતો ગતાંકના
લેખનો બીજો ભાગ ‘જ્ઞાનચેતના’ ની ભાવનાને વધુ
પુષ્ટ કરશે...ને જિજ્ઞાસુને આનંદિત કરશે. ‘જ્ઞાનચેતના’
ના ઊંડા ભાવોનું ઘોલન જીવને મહાન હિતકારી છે...ને
અવશ્ય હરરોજ તે કર્તવ્ય છે. આવી જ્ઞાનચેતનાવંત
જીવોનું ભક્તિપૂર્વક દર્શન પણ આનંદસહિત
જ્ઞાનચેતનાની પ્રેરણા જગાડે છે. આપણું એ મહાન
ભાગ્ય છે કે ગુરુપ્રતાપે એવું દર્શન આપણને રોજ પ્રાપ્ત
થાય છે. (સં.)
PDF/HTML Page 6 of 41
single page version
પકડીને ઊભો રહે–તેને માટે તલવાર શું કામની ? તેમ ‘ચેતના’ તો બધા જીવોમાં
છે, પણ ચેતનાને અંતર્મુખ કરીને મોહને મારે તેની ચેતના સાચી; ધર્માત્માએ
જ્ઞાનચેતનારૂપી તલવારવડે મોહને છેદી નાંખ્યો છે, જ્ઞાન અને રાગને જુદા કરી
નાંખ્યા છે. આ રીતે ભિન્ન ચૈતન્યને ચેતે તે સાચી ચેતના છે. જેમ ‘મારે તેની
તલવાર’, તેમ ‘ચેતે તેની ચેતના.’
શાસ્ત્રમાં ને ઉપદેશમાં જે પ્રમાણે કહ્યું તે પ્રમાણે અંતરમાં સ્વભાવને લક્ષગત
કરીને તેની સન્મુખ થવાના ઉદ્યમ વડે જ જ્ઞાનચેતના ખીલે છે. અંદરમાં સ્વભાવ
તરફનો પ્રયત્ન કરતાં જ્ઞાનચેતના પ્રગટ્યા વગર રહે નહિ. તે માટે ઘીણ તીવ્ર
લગન હોના ચાહિએ.
તન્મય થઈ છે.
PDF/HTML Page 7 of 41
single page version
અજ્ઞાનચેતના છે. રાગથી તેની ચેતના જુદી પડી નથી, ને જ્ઞાનસ્વભાવને તેણે
ચેત્યો નથી (અનુભવ્યો નથી) તેથી તેને જ્ઞાનચેતના નથી.
જેમ છે તેમ યથાર્થ નિજસ્વરૂપને તે સંચેતે છે–અનુભવે છે.
બીજા કોઈની આશા ન રહી.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિના પરિણામ જ્ઞાનમય જ હોય છે, રાગમય પરિણામ તેને નથી.
રાગથી જુદું જ જ્ઞાનસ્વભાવમાં તન્મય વર્તે છે. માટે રાગાદિ છે તે જ્ઞાનીનાં
પરિણામ ખરેખર નથી, જ્ઞાનમય ભાવ તે જ જ્ઞાનીનાં પરિણામ છે.
આનંદ એ બધા શુદ્ધપરિણામો જ્ઞાનમાં સમાય છે, પણ રાગાદિ અશુદ્ધપરિણામો
જ્ઞાનમાં સમાતા નથી.
આત્માનું ભાન નથી, વેદન નથી, એટલે અજ્ઞાનમય ભાવને જ તે વેદે છે. આ
રીતે અજ્ઞાનીના બધા ભાવો અજ્ઞાનમય છે, ને જ્ઞાનીના બધા ભાવો જ્ઞાનમય છે.
PDF/HTML Page 8 of 41
single page version
રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનમય પરિણામ અજ્ઞાનીને હોતા નથી.
રહે નહીં.
મોક્ષનું કારણ છે.
તો અંતરમાં આત્માના આનંદને ચેતનારી છે.
અજ્ઞાનનો અંશ પણ નથી.
છે. જ્ઞાનચેતના રાગને નથી સ્પર્શતી, જ્ઞાનચેતના તો શુદ્ધઆત્માને જ ચેતે છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિના બધા પરિણામ જ્ઞાનમય થાય છે. જ્ઞાનીનું જ્ઞાન ક્યારેય રાગમય
થતું નથી; એટલે તેના જ્ઞાનપરિણામ કદી બંધનું કારણ થતા નથી, અબંધસ્વરૂપ
આત્મસ્વભાવમાં એકપણે પરિણમતું જ્ઞાન બંધનું કારણ કેમ હોય? –ન જ હોય.
કેમ કહેવાય? તે બંધપરિણામને ધર્મીની દ્રષ્ટિ પોતામાં સ્વીકારતી નથી. તેના
PDF/HTML Page 9 of 41
single page version
ભિન્નતાનો નિર્ણય કરતાં પોતામાં જરૂર ભેદજ્ઞાન થાય છે.
ભાવ વખતે અજ્ઞાની પોતાને રાગમય અશુદ્ધ જ દેખે છે, એનાથી જુદું સ્વરૂપ એને
ભાસતું નથી; તેથી તેને અજ્ઞાનચેતના છે–અશુદ્ધચેતના છે.
છે, અશુદ્ધ છે. જ્ઞાનીને, શુભ–અશુભ વખતેય તેનાથી જુદી નિર્મળ જ્ઞાનધારા
ચાલી રહી છે; – તેથી તેને જ્ઞાનચેતના છે, શુદ્ધચેતના છે.
ધારામાં બંને વચ્ચે મોટો ફેર છે. જ્ઞાનીનું જ્ઞાન તો તે જ વખતે રાગાદિથી વેગળું
રહીને પરિણમે છે, ને અજ્ઞાની રાગાદિમાં તન્મયબુદ્ધિથી વર્તે છે; એટલે જ્ઞાની
જ્ઞાનમય પરિણામમાં અબંધપણે વર્તી રહ્યા છે, ને અજ્ઞાની રાગાદિ બંધભાવોમાં
વર્તી રહ્યો છે.
નથી, શુભાશુભમાં તેનું જ્ઞાન ભળી જતું નથી પણ ભિન્ન જ રહે છે. આવી
ભિન્નતાનું ભાન તે જ્ઞાનચેતના છે; ને આવી જ્ઞાનચેતના બંધનું કારણ થતી
નથી. જ્ઞાનીને જ આવી જ્ઞાનચેતના હોય છે.
તેને સદાય વર્તે છે. રાગ વખતે તેની ચેતના રાગમય થઈ જતી નથી, પણ રાગથી
ભિન્ન શુદ્ધાત્માને ચેતતી થકી તે ચેતના તો ચેતનામય જ રહે છે. માટે જ્ઞાનીને
સદાય ચેતનભાવરૂપી પરિણામ વર્તે છે. તે ભાવ બંધનું કારણ નથી. તે
અબંધભાવ છે, ને તે મોક્ષનું કારણ છે.
PDF/HTML Page 10 of 41
single page version
જ થાય છે, શુદ્ધતા જરાય થતી નથી. અને જ્ઞાની તો રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનમય
જ્ઞાની કૃતકૃત્ય છે.
PDF/HTML Page 11 of 41
single page version
પણ દુઃખ જ છે.
પુદ્ગલમય છે; તે પુદ્ગલમય આહાર જ્ઞાનમાં નથી તોપછી જ્ઞાનને શરીર કેમ
હોય? ને જ્ઞાનીને દેહની શંકા કેમ હોય ? – ન જ હોય. જ્ઞાન તો અશરીરી છે.
શરીરથી જુદું જ અનુભવે છે, શરીરને સ્વદ્રવ્યપણે નહિ પણ પરદ્રવ્યપણે જ દેખે
છે, માટે શરીર તેને છે જ નહિ. શરીર પુદ્ગલનું –અજીવનું છે. સાધકજીવનું નથી.
બાહ્યસ્થિત છે, જ્ઞાનચેતનામાં તેમનો પ્રવેશ નથી. જ્ઞાનચેતના અંતરંગ
શુદ્ધસ્વરૂપમાં સ્થિત છે, ને રાગાદિ તો બાહ્યસ્થિત છે. બંનેને તદ્ર્ન ભિન્નતા છે,
તેમને જરાય કર્તા કર્મપણું કે કારણ–કાર્યપણું નથી. રાગ કદી ચેતનાનું કારણ ન
થાય; ચેતના કદી રાગને ન કરે.
ઓળખાય છે. એ સિવાય જડનાં કામ વડે રાગનાં કામ વડે જ્ઞાની નથી
ઓળખાતા; આને આવી શરીરની ક્રિયા છે અથવા આને આવા પ્રકારનો
PDF/HTML Page 12 of 41
single page version
તેમાં જ નિત્ય વિહાર કર, નહિ વિહર પરદ્રવ્યો વિષે.
પપ. પંચાવન – રત્નોથી આ રત્નમાળા પ્રત્યક્ષ પરમ ઉપકારી જ્ઞાનચેતનાવંત સન્તોને
PDF/HTML Page 13 of 41
single page version
तातैं दुखहारी सुखकार, कहें सीख गुरु करुणा धार ।। १ ।।
PDF/HTML Page 14 of 41
single page version
જરાય ન પામ્યો, મહાન દુઃખ જ પામ્યો. અનંતવાર ઉત્તમકુળ વગેરે સામગ્રી મળી છતાં
હું જરાય સુખ ન પામ્યો; સ્વર્ગમાં પણ મને સુખ ન મળ્યું, વીતરાગી પરમાનંદસુખનો
સ્વાદ મેં કદી ન ચાખ્યો. આ પ્રમાણે પોતાના ભાવ નિર્મળ કરીને શિષ્ય વિનવે છે કે હે
ગુરુ! આ ચાર ગતિના દુઃખથી સંતપ્ત એવા મને, પ્રસશ્ન થઈને તમે કોઈ એવું
પરમાત્મત્ત્વ બતાવો કે જેને જાણવાથી ચાર ગતિનાં દુઃખનો નાશ થાય ને આનંદ પ્રગટે.
ત્યારે શ્રીગુરુ કહે છે કે એવું સ્વરૂપ હું તને કહું છું, તે
PDF/HTML Page 15 of 41
single page version
માને મારગ મોક્ષનો, કરુણા ઉપજે જોઈ.
PDF/HTML Page 16 of 41
single page version
વિપરીત નહીં કહું.
હોય–એવા જીવોનું તો શું કહેવું? પં. ટોડરમલ્લજી મોક્ષમાર્ગપ્રકાશકમાં કહે છે કે જે
ધર્મના લોભી હોય, ધર્મ સમજવાના ગરજવાન હોય એવા જીવોને આચાર્ય ધર્મોપદેશ
આપે છે. આચાર્ય મુખ્યપણે તો નિર્વિકલ્પ સ્વરૂપાચરણ વિષે જ નિમગ્ન છે, પરંતુ
કદાચિત્ ધર્મલોભી વગેરે અન્ય જીવોને દેખી રાગના ઉદયથી કરુણાબુદ્ધિ થાય તો તેમને
ધર્મોપદેશ આપે છે. આહા, એ સતોનું મુખ્ય કામ તો સ્વરૂપમાં લીન થઈને પરમાનંદને
સાધવાનું છે, પણ ક્યારેક વિકલ્પ ઊઠતાં ધર્મોપદેશ આપે છે.
લાગ્યો. અહીં તો સંસારથી થાકીને આત્માની શાંતિ લેવા ચાહતો હોય એવા જિજ્ઞાસુ
જીવોને માટે વાત છે.
ચોકડીનો જેમને અભાવ છે, પ્રચુર વીતરાગી સ્વસંવેદન જેમને વર્તે છે, એવા ગુરુ
કરુણા કરીને ૮૪ લાખ યોનિના દુઃખી જીવોને માટે હિતની શિક્ષા એટલે કે શિખામણ–
ઉપદેશ આપે છે. –કેવો ઉપદેશ આપે છે? કે દુઃખનો નાશ કરનાર અને સુખની પ્રાપ્તિ
કરાવનાર.
ધ્રુવતા પણ આવી ગઈ. અહો, વીતરાગમાર્ગ અલૌકિક છે. સન્તોને સ્વસંવેદનરૂપ
વીતરાગવિજ્ઞાન ભલે અધૂરું છે પણ તે કેવળજ્ઞાનની જાતનું છે, અધૂરું છતાં રાગ
વગરનું છે. આવા વીતરાગી સન્તોએ જગતને વીતરાગતાની શિખામણ આપી છે.
કેવળજ્ઞાનને સાધનારા સન્તોએ જે વીતરાગવિજ્ઞાનરૂપ મોક્ષમાર્ગનો ઉપદેશ આપ્યો છે
તે જ આ છ–ઢાળામાં સંક્ષેપથી કહેવાશે. એટલે આ શાસ્ત્ર ભલે નાનું, પણ પ્રમાણભૂત
છે. આ તો પાઠશાળાના વિદ્યાર્થીઓને તેમ જ ઘરે ઘરે શીખવવા જેવું પુસ્તક છે. તદ્ન
સાદી શૈલિમાં ઘણું તત્ત્વ સમજાવ્યું છે.
PDF/HTML Page 17 of 41
single page version
છે. દરેક જીવનો સ્વભાવ જ એવો છે કે સુખ જ તેનું સ્વરૂપ છે, ને દુઃખ તેનું સ્વરૂપ
નથી. કોઈવાર અપમાન વગેરેના દુઃખ આડે શરીર છોડીનેય તે દુઃખથી છૂટીને સુખી
થવા માંગે છે, શરીર રહિત એકલો રહીનેય દુઃખથી છૂટવા માંગે છે, એટલે શરીર વગર
એકલો આત્મા સુખી રહી શકે છે, તેથી સાબિત થાય છે કે આત્મા પોતે
PDF/HTML Page 18 of 41
single page version
PDF/HTML Page 19 of 41
single page version
PDF/HTML Page 20 of 41
single page version
પહેલો દિવસ છે,
ઉત્તમક્ષમાધર્મની આરાધનાનો
દિવસ છે. મુખ્યપણે તો
મુનિના આ દશ ધર્મો છે;
વીતરાગભાવ તે ધર્મ છે.
ઉત્તમક્ષમા તે પણ આત્માના
વીતરાગ ભાવનો પ્રકાર છે.
શ્રાવકને પણ પોતાની ભૂમિકા
અનુસાર ધર્મ હોય છે. આવા
વીતરાગધર્મની આરાધનાને
પર્યુષણ કહેવાય છે.
પર્યુષણના ખરા દિવસો
આરાધનાનું ફળ સુખ છે, વીતરાગભાવના ફળમાં અતીન્દ્રિયસુખની પ્રાપ્તિ થાય છે.
થતાં અનાજ ને ફળફૂલ પાકે છે; ઘણાકાળ સુધી અનાર્યવૃત્તિવાળા માંસભક્ષી થઈ
ગયેલા લોકોને તે ફળફૂલ–અનાજ દેખીને એવી આર્યવૃત્તિ જાગી કે હવેથી કોઈએ
માંસાહાર ન કરવો, આ અનાજ અને ફળ ઉપર નિર્વાહ ચલાવવો. આવી આર્યવૃત્તિ
જાગી, એટલે હિંસા છોડીને ક્ષમાના ભાવો જાગ્યા, તે દિવસ બરાબર ભાદરવા સુદ
પાંચમ હતી. આ રીતે ભાદરવા સુદ પાંચમથી ઉત્તમક્ષમાદિ દશલક્ષણધર્મની આરાધનાનું
પર્વ શરૂ થાય છે. જો કે ભાદરવાની જેમ માહ તથા ચૈત્ર માસમાં પણ દસલક્ષણીપર્વ
આવે છે, પણ ભાદરવાના પર્યુષણની વિશેષ પ્રસિદ્ધિ છે.