PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
૨ સ્તવન
૪ સાચી સામાયિક
૬ દાનની વિગત
૭ મિથ્યાત્વ સહિત અહિંસાદિનું ફળ
૯ આત્માનું હિત એક મોક્ષ જ છે.
ધરાવતો નથી, તો પછી
દેહાદિની ક્રિયા આત્માના
ને અજ્ઞાનીમાં આકાશ–
મહાન તફાવત છે, અને તે
એ છે કે અજ્ઞાની પરદ્રવ્યનો
છે. અને જ્ઞાની પોતાને શુદ્ધ
કર્તા થતો નથી. તે કર્તૃત્વ
છોડવાનો મહાપુરુષાર્થ દરેક
બુદ્ધિ જ્ઞાન વિના છૂટશે નહિ
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
ઉપદેશ શા માટે આપો છો? તથા જો પુરુષાર્થથી બને છે તો સર્વ ઉપદેશ સાંભળે છે છતાં તેમાં કોઈ પુરુષાર્થ કરી
શકે છે તથા કોઈ નથી કરી શકતાં તેનું શું કારણ?
ઉત્તર–એક કાર્ય થવામાં અનેક કારણો મળે છે. મોક્ષનો ઉપાય બને છે ત્યાં તો પૂર્વોક્ત ત્રણે કારણો મળે
થયું તેજ ભવિતવ્ય. વળી કર્મનાં ઉપશમાદિક છે તે તો પુદ્ગલની શક્તિ છે તેનો કર્તા હર્તા આત્મા નથી, તથા
પુરુષાર્થ પૂર્વક ઉદ્યમ કરવામાં આવે છે તે આત્માનું પોતાનું કાર્ય છે, માટે આત્માને પુરુષાર્થ પૂર્વક ઉદ્યમ કરવાનો
ઉપદેશ આપીએ છીએ. હવે આ આત્મા જે કારણથી કાર્યસિદ્ધિ અવશ્ય થાય તે કારણરૂપ ઉદ્યમ કરે ત્યાં તો અન્ય
થાય તે કારણ રૂપ ઉદ્યમ કરે તો ત્યાં અન્ય કારણ મળે તો કાર્ય સિદ્ધિ થાય ન મળે તો ન થાય, હવે જિનમતમાં
જે મોક્ષનો ઉપાય કહ્યો છે તેનાથી તો મોક્ષ અવશ્ય થાય જ. માટે જે જીવ શ્રી જિનેશ્વરના ઉપદેશ અનુસાર
પુરુષાર્થપૂર્વક મોક્ષનો ઉપાય કરે છે. તેને તો કાળલબ્ધિ વા ભવિતવ્ય પણ થઈ ચુક્યાં તથા કર્મના ઉપશમાદિ
થયાં છે ત્યારે તો તે આવો ઉપાય કરે છે, માટે જે પુરુષાર્થપૂર્વક મોક્ષનો ઉપાય કરે છે તેને તો સર્વકારણો મળે
છે, અને અવશ્ય મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે; એવો નિશ્ચય કરવો. તથા જે જીવ પુરુષાર્થપૂર્વક મોક્ષનો ઉપાય કરતો
નથી તેને તો કાળલબ્ધિ અને ભવિતવ્ય પણ નથી, અને કર્મના ઉપશમાદિ થયાં નથી તેથી તે ઉપાય પણ કરતો
નથી માટે જે પુરુષાર્થપૂર્વક મોક્ષનો ઉપાય કરતો નથી તેને તો કોઈ પણ કારણ મળતાં નથી તથા તેથી મોક્ષની
પ્રાપ્તિ પણ થતી નથી, એવો નિશ્ચય કરવો. વળી તું કહે છે કે––ઉપદેશ તો સર્વ સાંભળે છે, છતાં કોઈ મોક્ષનો
પુરુષાર્થ કરે છે તે તો મોક્ષનો ઉપાય કરી શકે છે. પણ જે પુરુષાર્થ નથી કરતો તે મોક્ષનો ઉપાય કરી શકતો
નથી. ઉપદેશ તો શિક્ષા માત્ર છે, પણ ફળ તો જેવો પુરુષાર્થ કરે તેવું આવે.
રીતે સિદ્ધ થાય? એ તો એક ભ્રમ છે.
ઉત્તર––સાચા ઉપદેશથી નિર્ણય કરતાં ભ્રમ દૂર થાય છે, આ તેવો પુરુષાર્થ કરતો નથી કે જેથી ભ્રમ દૂર
ઉપશમાદિ થતાં ભ્રમ દૂર થઈ જાય છે. કારણ કે નિર્ણય કરતાં પરિણામોની વિશુદ્ધતા થવાથી મોહનો સ્થિતિ–
અનુભાગ પણ ઘટે છે.
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
(virtue or good
deeds)and papa
(evil or bed deeds)
as equal, such a
one being under
Moha (ignorance or
illusion) will wander
in the samsara for a
long time and
remain unhappy.
Parmatma Prakash
છ હોં દરબમેં સાર બતાયો, આતમ આનંદ કંદા
તાકો અનુભવ નિતપ્રતિ કરતે, નાસે સબ દુઃખ દંદા. ,, ૨
દેત ધરમ ઉપદેશ ભવિક પ્રતિ, ઈચ્છા નાહિં કરંદા;
રાગરોષ મદ મોહ નહીં, નહીં ક્રોધ લોભ છલ છંદા. ,, ૩
જાકો જસ કહિ શકે ન કયોં હી, ઈન્દ્ર ફનિંદ્ર નરિંદા;
સુમરન ભજનસાર હૈ દ્યાનત, અવર બાત સબ ફંદા. ,, ૪
પક્ષીની માફક આપના દર્શન માટે તલસે છે.
આપ પુનમના ચંદ્ર જેવા પૂર્ણ છો–૧
નિત્ય કરતાં–સર્વે દુઃખ અને દ્વંદ્વનો નાશ
થાય છે. ––૨
આપને રાગ, દ્વેષ, મદ અને મોહ નથી; તેમ
ક્રોધ, કપટ, લોભ, છળ કે સ્વચ્છંદ નથી. –૩
વાત ફંદ છે, એમ દ્યાનતરામજી કહે છે. –૪
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
શાસ્ત્રમાં મોક્ષ માર્ગનું કથન હોય ત્યાં એમજ આવે છે કે પુણ્ય પરિણામ સર્વથા હેય (ત્યાગવા યોગ્ય)
પરમાર્થ તત્ત્વને પામ્યો નથી, રાગ, દ્વેષ, અજ્ઞાન ભાવમાં ટક્યો છે અને મંદ કષાયનો પુરુષાર્થ છોડીને સ્વછંદ
અનાચારમાં વર્તે છે તેને મુમુક્ષુપણું પણ સંભવે નહિ. વળી ધર્માત્મા સાધકને હજી ચારિત્રની અધુરાશ છે,
અભિપ્રાયમાં રાગાદિ અસ્થિરતા સર્વથા હેય (ત્યાગવા યોગ્ય) છે, પણ વચ્ચે શુભ પરિણામ અને શુભ નિમિત્ત
આવે જ. પણ જે આ શુભનો નિરોધ કરી અશુભમાં વર્તે છે તે કંઈ સમજ્યો નથી. જે મુમુક્ષુ–મોક્ષમાર્ગી છે તે
સાધક સ્વભાવનો પરમાર્થભૂત વ્યવહાર એટલે નિશ્ચય સ્વરૂપને લક્ષે રાગ ટાળવાનો પુરુષાર્થ કરે જ છે. અને
જ્યાં જેમ ઘટે તેમ જ સાચું સમજે છે. શાસ્ત્ર કથનમાં અનેક ઠેકાણે કદાચ કથનમાં વિરોધ જેવું દેખાય તો તેનો
પરમાર્થ આશય નયની અપેક્ષાથી સમજી લે. ક્યાંય મુંઝાય નહિ.
તો આત્માનું ધ્યાન કરવું છે; હું વિકલ્પ કરૂં, શાસ્ત્ર વાંચુ અથવા પ્રભાવના આદિ કાર્યમાં જોડાઉં તો મારા જ્ઞાન
ધ્યાનમાં ખલેલ પડે પણ સાચી દ્રષ્ટિનું લક્ષ તારામાં નથી. અંતર સ્થિરતા વિના જોગની સ્થિરતાથી તું શું
કરવાનો છો? ત્યાં આગળ જયસેન આચાર્ય ટીકામાં કહે છે કે તું ગૃહસ્થ હો, કદી મુનિ હો હજી તને તારા દેહ
માટે સગવડતાની સાવધ વૃત્તિ આવતી હોય, તને રોગથી ક્ષુધાથી પીડા તથા આકુળતા થતી હોય, કોઈ મારી
સેવા કરે એ આદિ ભાવ હોય તો દેહ ઉપર તને વહાલપ વર્તે છે, અને બીજા મુનિની સેવા, વૈયાવૃત્ય ભક્તિમાં
તને ઉત્સાહ નથી તો તું પાપી છો. ધર્માત્મા નથી. કદી તું વીતરાગી થઈ ઠરી ગયો હો તો કંઈ વ્યવહારનો પ્રશ્ન
રહેતો નથી; પણ જે રાગમાં અટક્યો છો છતાં વિવેકહિન થઈને દેવ–ગુરુ–ધર્મ તથા મુનિ વગેરે પર પદાર્થ છે,
પુણ્યથી બંધ થાય છે માટે તે હેય છે એમ માનીને શુભ નિમિત્તને ટાળતો અશુભમાં પ્રવર્તે છે. તેથી તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ
છે, કારણ કે તેને વીતરાગ ધર્મનું બહુમાન નથી. જ્યાં લગી પોતાની સગવડતા ટકી રહે એવા વિષય કષાયના
સંસારભાવ ઉભા છે ત્યાં લગી જિન–શાસન ટકી રહો, દેવ ગુરુ–ધર્મ, સત્ સ્વરૂપ જયવંત વર્તો એવો અપૂર્વ
ભાવ લાવી ઈષ્ટ નિમિત્તની ભક્તિ, ભક્તિનો ઉત્સાહ રહેવો જોઈએ. સ્ત્રી, ઘર, કુટુંબ આદિ વ્યાપારમાં રાગ બુદ્ધિ
છે, તે સંસારનો રાગ પાપ બુદ્ધિ છે. તેમાંથી નિવૃત્તિ લઈને સત્ દેવ ગુરુ ધર્મની ભક્તિ, સુપાત્રે દાન, વીતરાગ
શાસનની પ્રભાવના, જિન પૂજા, દાનાદિ ભક્તિ અને વૈયાવૃત્યને યોગ્ય સાધર્મી આત્માની સેવા કરવાનો ભાવ
જેને નથી તે અધર્મી છે. હજી દેહાદિ સ્ત્રી પુત્રાદિ વગેરેમાં પ્રેમ છે અને પરમાર્થ નિમિત્તમાં પ્રેમ–આદર નથી, તેને
ધર્મની રુચિ નથી. પાપની રુચિને પોષણ આપે છે. અને પવિત્ર ભાવનાને પોષણ આપનારા સાચા દેવ, ગુરુ,
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
ધર્મ વિષે આદર નથી. તે જીવ ધર્મ સ્નેહ, પ્રશસ્ત રાગનો નિરોધ પાપમાં ટકીને કરનારો છે. સત્ ધર્મની ઉન્નતિ
ઈચ્છતા નથી. તેથી તે પાપી જીવ છે. જે મુમુક્ષુ છે તેને યથા યોગ્ય વિવેક હોય. પરમાર્થ અને પરમાર્થભૂત
વહેવાર તથા નિમિત્તભૂતવ્યહવાર તેને જેમ છે તેમ જાણે. હિત અહિત, હેય ઉપાદેય બરાબર સમજે અને ભક્તિ
વિનય, સત્સમાગમ વૈરાગ્ય વગેરે જ્યાં જેમ ઘટે તેમ વિવેક કરે. વીતરાગી પવિત્ર તત્ત્વની દ્રષ્ટિ હોય અને ભુંડા
રાગની
આવ્યા વિના ન રહે; જો પરમાર્થને પામ્યો હો તો આત્માની પવિત્ર વીતરાગ દશામાં ઠરી જા. પણ જ્યાં લગી
અપ્રશસ્ત રાગ સંસારનો પ્રેમ છે અને સાચા પરમાર્થને અનુકુળ નિમિત્તનો અનાદર (અનુત્સાહ) રાખે એ તો
મહા અજ્ઞાનતા છે. કોઈ એકાંત દ્રષ્ટિ પકડીને દેહાદિ ક્રિયા કાંડમાં અટક્યા છે. કોઈ સાચા નિમિત્તને નિષેધવામાં
નિંદા કરવામાં, કોઈ મનની ધારણામાં કર્મ ભાવમાં અટક્યા છે. લોકોને ભૂલવાના સ્થાન જ્યાં ત્યાં ઘણા છે.
અનાદિથી ઉંધી દ્રષ્ટિ જ્ઞાનની (સત્ સ્વરૂપની) વિરાધના અને સાચી પરીક્ષાનો અભાવ તેથી ધર્મઘેલા જીવોને
ઠામઠામ ઉંધું સમજાવનારાનો યોગ સાંપડે છે. પોતાની સગવડતા રાખવી છે, પોતાની નિંદા થાય એ ગોઠતું
નથી, અને સુપાત્ર મુનિ કે કોઈ સાધર્મી ભાઈની સેવામાં ભાગ કેમ લેતો નથી તથા વીતરાગ ધર્મની
પ્રભાવનાની નિંદા થતી કેમ ગોઠે છે? માટે ધર્મની રુચિ હોય ત્યાં સંસારનો દેહાદિનો અશુભ રાગ છોડવા માટે
શુભ પરિણામ કરવાની ના પાડી નથી, કારણકે સત્ની રુચિ હોય તેને પ્રશસ્ત રાગ થયા વિના રહેશે નહિ. છતાં
તે રાગનો રાગ નથી. વળી પરમાર્થ મોક્ષમાર્ગમાં (આત્મધર્મમાં) શુભ ભાવ
નિષેધરૂપ અબંધભાવ ઊભો રાખે તો વળી ધર્માત્માને અધુરૂં ચારિત્ર છે, ત્યાં લગી નિશ્ચય સ્વરૂપના લક્ષે ધર્મની
પંભાવનાના ભાવો થાય છે. પણ શુભ પરિણામથી તથા દેહની ક્રિયાથી ધર્મ માનતો નથી. છતાં અકષાયના લક્ષે
તીવ્ર કષાય ટાળવાનો પુરુષાર્થ તે અકષાયમાં જવા માટે નિમિત્ત છે, તેમ જાણે છે. માટે પુરુષાર્થને પોતાનો
માને છે. વળી કોઈ નિશ્ચય સ્વરૂપના અનુભવ વિના માત્ર દેવ, ગુરુ, ધર્મની ભક્તિ દેહાદિ ક્રિયા વગેરે વ્યવહાર
ધર્મને જ ઉપાદેય માને, જોગની ક્રિયાથી સાધન માને અને પુણ્ય પરિણામમાં રોકાઈ જાય તો સાચો પુરુષાર્થ
નથી. નિશ્ચયના લક્ષ વિના મંદ કષાય તે વાસ્તવિક મંદ કષાય (એટલે પ્રશસ્ત રાગ) નથી. છતાં જેને
સ્વાનુભવ દશા પ્રાપ્ત નથી, તેને આ શુભ ભાવ છોડી અશુભમાં જવું એમ કોઈ શાસ્ત્રમાં કહ્યું નથી. દેવ, ગુરુ,
ધર્મ એ ત્રણે વીતરાગ સ્વરૂપ છે. તેનો પરમાર્થ ગ્રહીને સ્વતત્ત્વ સંબંધી રુચિ વધારે; સાચું સમજવાનો પુરુષાર્થ
થતાં સાથે શુભ પરિણામના વિકલ્પ અને શુભ નિમિત્ત આવે જ. તેનો નિષેધ કરે અને સંસારના અશુભ
રાગાદિમાં વર્તે તેને પાત્રતા (ઊંચ ભૂમિકા) જોઈતી નથી. અશુભ આચારનો આદર કરીને જશે કયા? તેને
પવિત્ર ધર્મની રુચિ જ નથી. દેહાદિ સંસાર રાખવાની રુચિ છે. ૨પ૦૦૦) નું મકાન કરવું હોય તો બરાબર
વ્યવસ્થા રાખવાના ભાવ કરે, ટાઈમની કાળજી રાખે, જાતે પણ દેખરેખ રાખે. મજુર વગેરે શું કરે છે? કાંકરી
સારી છે? ચુનો ચીકણો નહિ હોય તો આ હજીરો (મકાન) વહેલો પડી જશે. એના પાયા મજબૂત અને ઉંડા
કરવા વગેરે કાળજી (રુચિ) રાખે પણ મારા સત્ સ્વરૂપની શ્રદ્ધાના પાયાનું શું? પવિત્ર દેવ, ગુરુ, ધર્મની
ભક્તિ, પ્રભાવનામાં, ભક્તિ વડે આદર કર્યો નથી તો મરીને ક્યાં ઉતારા કરશે? સત્ દેવ, સત્ ગુરુ, સત્ ધર્મની
ભક્તિ પ્રભાવનાના નિમિત્તો મેળવવા પ્રત્યે અરુચિ રાખનારા આરંભ સમારંભના બહાના બતાવે છે અને
પોતાના ઘેર લગ્ન આદિ પ્રસંગમાં તે રુચિ રાખે છે. તેનો અર્થ ભુંડા રાગની રુચિ છે. ઈષ્ટ નિમિત્તોની શોભા
(દેવ, ગુરુ, ધર્મની પ્રભાવના) ભક્તિ એ પ્રશસ્ત રાગ છે. ને પરમાર્થે હોય છે. પણ હજુ હું કોણ છું, કેવડો છું
તેનું જ્ઞાન નથી. તે શુભનો નિષેધ કરીને જાશે ક્યાં? જેને સ્વરૂપની દ્રષ્ટિ થાય તેને રાગની દિશા બદલાયા વિના
ન રહે. કારણ કે સાધક દશા છે ત્યાં લગી રાગ થઈ જાય. પવિત્ર જિન શાસનની શોભા
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
વીતરાગ દશામાં સ્થિર થઈ ગયો હોય તો તેને કોઈ કહેતું નથી કે તું વિવેક લાવ.
ટાળવાનો પુરુષાર્થ) કરતાં મંદ કષાય (શુભભાવ) સાથે થઈ જાય છે. અશુભમાં ઉભેલા શુભનો નકાર કરે તો
તે આત્માર્થી નથી.
ખર્ચવામાં સંકોચ કરે તેને સત્નો અનાદર છે. કદી તું એમ કહે કે આત્મા શુદ્ધ છે, અકષાય છે. તેને જ્ઞાની કહે છે
કે તારે માટે તે નથી કારણ કે પવિત્ર જ્ઞાયક રહે તો ઠીક છે. પણ જ્યાં જ્યાં ધર્મ પ્રભાવના ભક્તિના નિમિત્તોની
શું કરીએ? અમે સંસારી વહેવારમાં બેઠા છીએ અમારે ઘર વહેવારમાં તો ધન ખર્ચવું જોઈએ. આમ ધર્મ
પ્રભાવના પ્રત્યે દુર્લક્ષ કરનારને આત્માની રુચિ નથી.
યથાશક્તિ બધું કરે છે. પોતાને અકષાય
ધર્મ) પ્રત્યેનો પ્રેમ વધારીને પણ ધર્મની પ્રભાવના કરશે. આત્માર્થી પોતાનો પુરુષાર્થ
સંસારનું ફળ માનીએ છીએ. પુણ્યથી ધર્મ નથી, પણ ભાઈ રે! ઊભો રહે, વિચાર કર કે હું ક્યાં ઊભો છું? કોના
તરફ વલણ છે? કોની રુચિ છે? તેનો વિવેક
વધારવાના નિમિત્તે દેવ, ગુરુ, ધર્મની ભક્તિ, પ્રભાવના કરો. તીવ્ર કષાય ઘટાડી મંદ કષાયનો પુરુષાર્થ કરવા
શુભનો ઉપદેશ પણ દીએ આત્માર્થીને જ્યાં જે નિમિત્ત દેખાય તેનો પરમાર્થ, સમજી લે છે. દ્રવ્ય સ્વભાવને શુદ્ધ,
અબંધ, નિરપેક્ષ છે તેમજ માને, અનેકાંત ન્યાયદ્રષ્ટિને યથાસ્થાને સમજે, પુરુષાર્થને ઉથાપે નહિ. પુરુષાર્થ હેતુ
વહેવારનો ઉપદેશ પણ પરમાર્થને લક્ષે પ્રેમથી સાંભળે, નિત્ય સ્વાધ્યાય, બાર ભાવના, વાંચન મનન તથા સત્
ભિન્ન અખંડ જ્ઞાનમાત્ર છું; એમાં સ્થિર રહેવા માટે
છે, પુણ્ય, પાપ, વિકલ્પ રહિત અરાગી છે એવી શ્રદ્ધા જ્ઞાન અને તે અભેદ સ્વરૂપમાં
સ્થિરતા વર્તે છે તેજ ખરી સામાયિક છે. અને તે સામાયિકનું ફળ અનંત મણ સોનાના
દાનના ફળ સાથે પણ સરખાવી ન શકાય. કારણ જાત જુદી છે. પણ કાંઈ યથાર્થ અભ્યાસ
નહિ અને પોતાનો આગ્રહ છોડવો નથી તેવા જીવોને સાચી સામાયિક ક્યાંથી હોય!
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
તરફથી બધા ધર્મોની પરિષદ ભરવામાં આવેલી હતી, તેમાં જૈનધર્મ ઉપરના વિચારો
દર્શાવવા શ્રી રામજી માણેકચંદ દોશીને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું. તે વખતે તેઓએ
જે વ્યાખ્યાન આપેલું તે અહીં રજુ કરવામાં આવેલ છે.
(૧) ‘જૈનધર્મ’ એ પદનો અર્થ.
‘જિતનારો’ એવો થાય છે; એ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે પોતાનો સ્વભાવ (ધર્મ) પ્રગટ કરવામાં કંઈક જીતવાનું
હોય છે, જો જીતવાનું ન હોય તો ‘જૈન’ એવો શબ્દ બને નહીં. જે જીતવાનું છે તે જીવની અનાદિથી પોતે પોષેલી
પોતાના સ્વરૂપની ભ્રમણા–ઊંધી માન્યતા છે તે, અને તે ભ્રમણાના કારણે થતી પર વસ્તુ પ્રત્યેની ઈષ્ટ–
અનિષ્ટપણાની કલ્પના જીવે જીતવાનાં છે. જે પોતાના દોષોને જીતવાનાં છે તેને મિથ્યાદર્શન, મિથ્યાજ્ઞાન અને
મિથ્યાચારિત્ર એ નામથી ઓળખવામાં આવે છે. તે દોષોને જીતનારો આત્માનો જે સ્વભાવ તે ‘જૈનધર્મ’ છે.
સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરી શકે.
‘જીવ એક અખંડ દ્રવ્ય હોવાથી, તેનું જ્ઞાન સામર્થ્ય સંપૂર્ણ છે. સંપૂર્ણ વીતરાગ થાય તે સંપૂર્ણ સર્વજ્ઞ થાય.’
બીજે ક્ષેત્રે જઈ શકે છે. (પ) સર્વદ્રવ્ય દ્રવ્યપણે શાશ્વત છે. (૬) અનંત જીવ છે. (૭) અનંતાનંત પરમાણુ પુદ્ગલ
છે. (૮) ધર્માસ્તિકાય એક છે. (૯) અધર્માસ્તિકાય એક છે. (૧૦) કાળદ્રવ્ય અસંખ્યાત (કાળાણુ) છે. (૧૧)
વિશ્વ પ્રમાણ ક્ષેત્રાવગાહ કરી શકે એવો એકેક જીવ છે. (શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર આવૃત્તિ પ તા. ૨૨૭–૨૨૮)
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
(૪) અધર્માસ્તિકાય:– એક જ દ્રવ્ય છે. જીવ પુદ્ગલ ગતિ કરતાં અટકી સ્થિર થાય તેને ઉદાસીન
(૬) આકાશ:– દ્રવ્ય એક છે, તેના બે વિભાગ છે. (૧) લોકાકાશ જેમાં આ છએ દ્રવ્ય જોવામાં આવે
સુખી છે; બાકી રહ્યા સંસારી જીવ તેના પણ બે વિભાગ છે.
જરૂર છે, કેમકે સર્વ જીવ સુખને ઈચ્છે છે અને તે સુખ શાશ્વત રહે તેમ ઈચ્છે છે, છતાં તેને શાશ્વત સુખ મળતું
નથી. માટે દુઃખ થવાનું શું કારણ છે અને શાશ્વત સુખ શી રીતે પ્રાપ્ત થાય તે અહીં જણાવવામાં આવશે.
જીવ પોતાનું સ્વરૂપ સમજતો નહીં હોવાથી જ્યાં સુધી ભ્રમણા ન ટળે ત્યાં સુધી તે દુઃખી જ રહે છે, અને પરની
પર (બીજી) વસ્તુઓ (દ્રવ્યો) શું છે તે સમજવું જોઈએ; પોતાને સમજતાં, પોતાની ભ્રમણા રૂપ અવસ્થાનું શું
કારણ છે, અને તે વિકારી અવસ્થા ટળી અવિકારી અવસ્થા કેમ પ્રગટે; આત્મા પરનું કાંઈ કરી શકે કે કેમ, પર–
આત્માનું કાંઈ કરી શકે કે કેમ? એ વગેરે યથાર્થપણે સમજવું જોઈએ.
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
अस्रव संवर णिज्जर वंधो मोकखो य सम्म त्त।।
आस्रव संवर निर्जरा बंध मोक्षश्च सम्यक्त्वम।।
વિકારી ભાવ છે, ૫ાપ તે જીવનો મંદ વિકારી ભાવ છે, આસ્રવ તે જીવનો પ્રગટ થતો નવો વિકારી ભાવ છે,
(તેમાં પુણ્ય–પાપ બન્ને સમાઈ જાય છે.) જીવનું વિકારમાં અટકવું તે બંધ છે. સંવર, નિર્જરા અને મોક્ષ તે
જીવની અવિકારી અવસ્થા છે; નવો વિકાર અટકવો અને અંશે શુદ્ધતા પ્રગટ થવી તેને સંવર કહે છે. જુના
વિકારોઅંશે ટળી જવા તેને નિર્જરા કહે છે. સંપૂર્ણ વિકારથી મુક્ત થવું તે મોક્ષ છે.
પોતાના ધ્રુવ સ્વરૂપ તરફ આત્મા વળતાં પોતાના સ્વરૂપની યથાર્થ પ્રતીતિ થાય છે, તેને સમ્યગ્દર્શન કહે છે.
નથી. પણ જીવ પરને અવલંબી સુખ દુઃખ કલ્પે છે. સમ્યગ્દર્શન તે મોક્ષની (આત્માની પૂર્ણ પવિત્રતાની) જડ છે.
परभावस्य कर्तात्मा मोहोऽपं व्यवहारिणाम्।।
જે સ્વભાવે સ્થિતિ છે તે સ્વભાવે તે વસ્તુની સ્થિતિ સમજવી તેને સમ્યગ્જ્ઞાન કહેવામાં આવે છે. સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાનથી પ્રતીત થયેલા તથા જાણેલા આત્મામાં આત્મભાવે વર્તવું તે ચારિત્ર છે, તે ત્રણેની એકતાથી મોક્ષ થાય.
पुग्गल कम्मपदेस ठ्ठिय च तं जाण पर समयं।।
भुयत्थमस्सिदो खलु सम्माइठ्ठी हव इ जीवो।।
ભૂયાર્થને આશ્રિત જીવ સુદ્રષ્ટિ નિશ્ચય હોય છે.
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
અર્થ:– જે વસ્તુ જે દ્રવ્ય અને ગુણપણે વર્તે છે તે અન્ય દ્રવ્યમાં તથા ગુણમાં સંક્રમણ પામતી નથી. અન્ય રૂપે
તે કેમ હોય સુશીલ જે સંસારમાં દાખલ કરે ૧૪પ
વળી જાણીને દુઃખ કારણો એથી નિવર્તન જીવ કરે.
અણશુદ્ધ જાણે આત્મને અણશુદ્ધ આત્મ જ તે લહે.
દર્શન અને જ્ઞાને ઠરી પરદ્રવ્ય ઈચ્છા પરિહરી.
નહિ કર્મ કે,નોકર્મ ચેતક ચેતતો એકત્વને
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
તે મુજ સ્વભાવો છે નહિ, હું એક જ્ઞાયક ભાવ છું.
ને ઉદય કર્મ વિપાકરૂપ એ તત્ત્વ જ્ઞાયક છોડતો.
તે મૂઢ છે અજ્ઞાની છે વિપરીત એથી જ્ઞાની છે. ૨૪૭
મેં નવ હણ્યો, નવ દુઃખી કર્યો તુજ મત શું નહિ મિથ્યા ખરે.
આ બુદ્ધિ જે તુ જ ‘દુઃખિત તેમ સુખી કરૂં છું જીવને’
તે મૂઢ મતિ તારી અરે! શુભ–અશુભ બાંધે કર્મને.૨પ૯
જે બંધમાંહી વિરક્ત થાયે કર્મ મોક્ષ કરે અહો! ૨૯૩
૩ રાગાદિ પ્રગટ દુઃખ આપે છે. છતાં તેને સુખ માની સેવવાં. (આસ્રવ તત્ત્વની મિથ્યા શ્રદ્ધા.)
૪ શુભના ફળમાં રાજી થવું અને અશુભના ફળમાં નારાજી થવું તે.
૨. શરીરમાં લીનપણું
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
પ. કઠોર પરિણામથી પ્રાણઘાત કરવો (ભાવમરણ કરવું) તે શિકાર છે.
૬. દેહ–રાગાદિમાં એકત્વ બુદ્ધિ
જે આત્મા શુદ્ધ સ્વરૂપને ઓળખે તે જ આ સાત વ્યસનોને ટાળી શકે અને તે જ સુખી થાય.
‘અહિંસા પરમો ધર્મ’ એ લોકમાં પ્રચલિત સૂત્ર છે. સામાન્ય લોકો ત્યાં અહિંસાનો અર્થ ‘પર જીવનું મરણ ન
લાયકાત મેળવી હોય–તે છે. પહેલાંંને ‘આપ્ત’ પણ કહેવામાં આવે છે. ‘જૈનધર્મ વીતરાગપ્રણિત છે’ તે આગળ કહેવાશે;
જરૂર છે. તે ઉપરથી એમ પણ જણાશે કે જૈન ધર્મ ગુણપૂજા સ્વીકારે છે; વ્યક્તિપૂજા નહિ.
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
સુધીમાં મુમુક્ષુ ભાઈ–બહેનોએ દાનનો જે પ્રવાહ ચલાવ્યો તેની વિગત નીચે મુજબ છે:–
૧૬૦૧/–પર્યુષણમાં રાજકોટની પાંજરાપોળ માટેની રકમો––
૩પ૦૭/–રાજકોટની પાંજરાપોળને કાયમની તિથિઓમાં ભરાયેલી રકમો–
૧૦૦૨/–જસાણી અમૃતલાલ વીરચંદ તરફથી.
પ૦૧/–તેમના પિતાશ્રીની તિથિ.
પ૦૧/–તેમના માતુશ્રીની તિથિ.
૧૦૦૨/–તુરખીયા જેચંદ ઝકાભાઈ તથા ઉમેદચંદ ઝકાભાઈ તરફથી.
પ૦૧/–તેમના પિતાશ્રી તુરખીયા ઝકાભાઈ ગોકળના નામની તિથિ. ૧
પ૦૧/–તેમના માતુશ્રી પ્રેમબાઈના નામની તિથિ. ૧
૧૦૦૨/–અ. સૌ. જયાકુંવર બેન; તે પારેખ લીલાધર ડાયાભાઈના ધર્મપત્ની, તેમના તરફથી તિથિ–૨
પ૦૧/–પારેખ ડાયાભાઈ ઓધવજીની તિથિ–૧
પ૦૧/–માતુશ્રી મોઘીબાઈની તિથિ–૧
પ૦૧/–જસાણી પુંજાભાઈ ભવાન તરફથી તેમના પુત્ર અમુલખ પુંજાભાઈના સ્મરણાર્થે તિથિ–૧.
૩પ૦૭/–
પ૦પ/–જસાણી પુંજાભાઈ ભવાન તરફથી તેમના પુત્ર અમુલખ પુંજાભાઈના સ્મરણાર્થે બીજી રકમો મળી તે નીચે મુજબ–
૧પપ/–રાજકોટ શહેર દેરાસરમાં કાયમની તિથિ–૨ આયંબીલ તપ તથા આંગી–પૂજા.
૧૦૦/–શ્રી રાજકોટ દશાશ્રીમાળી વણીક દવા. શાળાને મદદમાં–
૧૦૦/–રાજકોટ જૈન સસ્તા અનાજ માટે મદદમાં––
૧૦૦/–રાજકોટ દશાશ્રીમાળી બોર્ડિંગને મદદમાં–
પ૦/–રાજકોટ સ્મશાન ભૂમિ મદદમાં–
પ૦પ/–
૩૪૩૩/–સૌ. જ્યાકુંવર તે લીલાધર ડાયાભાઈના ધર્મપત્ની તરફથી નીચે મુજબ બીજી રકમો મળી:–
૧૦૦૧/–રાજકોટ દશાશ્રીમાળી જૈન વણીક બોર્ડિંગ હાઉસને–
૧૦૦૧/–રાજકોટના પારેખ પીતાંબર દેવરાજ સહાયક ફંડમાં–
પ૦૧/–રાજકોટ દશાશ્રીમાળી વણીક અનાજ સહાયક ફંડમાં–
પ૦૧/–શ્રી રાજકોટ દશાશ્રીમાળી વણીક દવાશાળાની મદદમાં–
૧૦૧/–રાજકોટ દશાશ્રીમાળી વણીક ભોજનાલયને–
૨૦૧/–રાજકોટમાં ઉનાળામાં, છાશ આપવા માટે માંડવી ચોક કમીટીને–
પ૧/–રાજકોટ દશાશ્રીમાળી સ્ત્રીઉદ્યોગ શાળામાં.
પ૧/–રાજકોટ સ્મશાન ભૂમિને મદદમાં–
૨પ/–પારેવાની જાર. માંડવી ચોકનો ચબુતરો રાજકોટ.
૩૪૩૩/–
૮પપ૩/–પુસ્તક પ્રકાશન માટે આવેલી રકમો–
૧૦૦૧/–દેશાઈ ચંદુલાલ વલમજી અને ભાઈઓ તરફથી–રાજકોટ–
પપપ/–દેસાઈ ચંદુલાલ વલમજી–રાજકોટ.
૩૦૦/–અ. સૌ. જડાવ બેન, તે ઝવેરી નાનાલાલ કાળીદાસના ધર્મપત્ની–રાજકોટ.
પ૦૧/–ભાવનગરના એક ગૃહસ્થ તરફથી
૨૦૧/–દીવાળી બહેન, તે દફતરી મનસુખલાલ ગુલાબચંદની ધર્મપત્ની રાજકોટ.
પ૦૧/–એક ગૃહસ્થ તરફથી. હા. નેમીદાસ ખુશાલચંદ્ર–પોરબંદર–
૧૦૦૦/–એક બહેન તરફથી. હા. જસાણી મોહનલાલ કાળીદાસ
૩પ૨/–અમૃતલાલ વીરચંદ જસાણી તરફથી
૨૦૧/–છબલબેન, તે ફુલચંદ પરશોત્તમ તંબોલીના ધર્મપત્ની–રાજકોટ.
૩૯૪૧/–પરચુરણ જુદા જુદા ગૃહસ્થો અને બહેનો તરફથી.
૮પપ૩/
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
૧૨૬૪ શ્રી સનાતન જૈન બ્રહ્યચર્ય આશ્રમ માટે
૧૧૦૦ શ્રી વ્યાખ્યાન હોલમાં બેઠક ઉપરના છોડ માટે.
એટલું જ નહીં પણ તે આત્મામાં રહીને મહાદોષોની પણ ઉત્પત્તિ કરે છે.
થતી નથી. (ભગવતિ આરાધના પ્રા. ૧૮૪–૧૮પ)*
કંતાન સાંધીને કહે છે કે બંને સરખાં છે. એમ સ્વછંદે પોતાની મતિકલ્પનાથી સર્વજ્ઞ પરમાત્માના ન્યાયને અલ્પજ્ઞ જીવો
પ્રયત્ન કરે છે; એ બધા આત્મજ્ઞાનથી અજાણ છે.
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
હિત એક મોક્ષ જ છે, અન્ય કાંઈ નથી, એવો નિશ્ચય કરવો.
વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ૨–૮–૦ છુટક નકલ ૪ આના. પરદેશનું વા. લ. ૩–૨–૦ ગ્રાહકો તરફથી સૂચના આવ્યા
ગ્રાહક તરીકે ચાલુ રહેનારે કાં તો મનીઓર્ડરથી લવાજમ મોકલી આપવું અથવા વી. પી. થી લવાજમ વસુલ
ગ્રાહકોએ પત્રવહેવાર કરતી વખતે પોતાનો ગ્રાહક નંબર અવશ્ય જણાવવા વિનંતિ છે.
વર્ષના કોઈ પણ મહિનાથી ગ્રાહકો નોંધવામાં આવતા હોવાથી, મહિના કરતાં અંકના પૂંઠા ઉપર મોટા અક્ષરે
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
દ્રષ્ટાંતની જરૂર નથી. પ્રત્યક્ષ એમ જ પ્રતિભાસે છે. લોકમાં જેટલા આત્માઓ છે, તેમને આ એક જ ઉપાય
જોવામાં આવે છે કે, –– ‘દુઃખ ન થાય–સુખ જ થાય’ તેઓ અન્ય જેટલા ઉપાય કરે છે, તેટલા એક એ જ
પ્રયોજન અર્થે કરે છે બીજું કાંઈ પ્રયોજન નથી. તેઓ જેના નિમિત્તથી દુઃખ થતું જાણે તેને દૂર કરવાનો ઉપાય
કરે છે. તથા જેના નિમિત્તથી સુખ થતું જાણે તેને રાખવાનો ઉપાય કરે છે. વળી સંકોચ–વિસ્તારઆદિ અવસ્થા
પણ આત્માને થાય છે. અનેક પરદ્રવ્યનો પણ સંયોગ મળે છે, પરંતુ જેનાથી સુખ દુઃખ થતું ન જાણે તેને દૂર
કરવાનો વા હોવાનો કંઈ પણ ઉપાય કોઈ કરતું નથી. અહીં આત્મદ્રવ્યનો એવો જ સ્વભાવ જાણવો. અન્ય તો
બધી અવસ્થાઓને તે સહન કરી શકે છે, પરંતુ એક દુઃખને સહન કરી શકતો નથી. પરવશપણે દુઃખ થાય તો
આ શું કરે? તેને ભોગવે, પણ સ્વવશ પણે તો કિંચિત્ પણ દુઃખને સહન કરી શકતો નથી. તથા સંકોચ–વિસ્તાર
આદિ અવસ્થા જેવી થાય તેવી થાય, તેને સ્વવશપણે પણ ભોગવે છે. ત્યાં સ્વભાવમાં તર્ક નથી, આત્માનો
એવો જ સ્વભાવ છે એમ સમજવું જુઓ! દુઃખી થાય ત્યારે સુવા ઈચ્છે છે જો કે સુવામાં જ્ઞાનાદિક મંદ થઈ જાય
છે, પરંતુ જડ જેવો બનીને પણ દુઃખને દૂર કરવા ઈચ્છે છે. વા મરવા ઈચ્છે છે. હવે મરવામાં પોતાનો નાશ માને
છે, પરંતુ પોતાનું અસ્તિત્વ ગુમાવીને પણ દુઃખ દૂર કરવા ઈચ્છે છે. માટે એક દુઃખરૂપ પર્યાયનો અભાવ કરવો
એ જ તેનું કર્તવ્ય છે. હવે દુઃખ ન થાય એ જ સુખ છે. કારણકે–આકુળતા લક્ષણ સહિત દુઃખ છે, તેનો જે અભાવ
થવો એ જ નિરાકુળતા લક્ષણ સહિત સુખ છે. અને એ પણ પ્રત્યક્ષ જણાય છે કે, બાહ્ય કોઈ પણ સામગ્રીનો
સંયોગ મળતાં જેના અંતરંગમાં આકુળતા છે તે દુઃખી જ છે. તથા જેને આકુળતા નથી તે સુખી છે. વળી
આકુળતા થાય છે તે રાગાદિક કષાયભાવ થતાં થાય છે, કારણકે રાગાદિભાવો વડે આ જીવ તો સર્વ દ્રવ્યોને
અન્ય પ્રકારે પરિણમાવવા ઈચ્છે છે. અને તે સર્વ દ્રવ્યો અન્ય પ્રકારે પરિણમે છે. ત્યારે આને આકુળતા થાય છે.
હવે કાં તો પોતાને રાગાદિભાવ દૂર થાય અથવા પોતાની ઈચ્છાનુસાર જ સર્વ દ્રવ્યો પરિણમે તો આકુળતા મટે.
હવે સર્વ દ્રવ્યો તો આના આધિન નથી પણ કોઈ વેળા કોઈ દ્રવ્ય આની ઈચ્છા હોય તેમ જ પરિણમે તો પણ
આની આકુળતા સર્વથા દૂર થતી નથી. સર્વ કાર્ય આની ઈચ્છાનુસાર જ થાય અન્યથા ન થાય, ત્યારે જ આ
નિરાકુળ રહે; પણ એમ તો થઈ જ શકતું નથી, કારણકે–કોઈ દ્રવ્યનું પરિણમન કોઈ દ્રવ્યને આધીન નથી, પણ
પોતાના રાગાદિભાવ દૂર થતાં નિરાકુળતા થાય છે; અને તે કાર્ય બની શકે એમ છે. કારણકે રાગાદિભાવો
આત્માના સ્વભાવ ભાવ તો છે નહિ. પણ ઔપાધિક ભાવ છે. પરનિમિત્તથી થયા છે, અને એ નિમિત્ત
મોહકર્મનો ઉદય છે, તેનો અભાવ થતાં સર્વ રાગાદિભાવ નાશ પામી જાય ત્યારે આકુળતાનો પણ નાશ થતાં
દુઃખ દૂર થઈ સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે મોહ કર્મનો નાશ જ હિતકારી છે.
સ્વભાવ યથાર્થ સંપૂર્ણ જાણી શકતો નથી ત્યારે રાગાદિરૂપ થઈ પ્રવર્તે છે. ત્યાં આકુળતા થાય છે.