PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
પોતામાં જ કરવાનું રહ્યું, પોતામાં જે રાગ થાય તેને સ્વભાવની એકાગ્રતાવડે
ટાળવાની ક્રિયા (સ્થિરતારૂપ ક્રિયા અર્થાત્ સમ્યક્ચારિત્ર) કરવાનું જ રહ્યું.
ઉત્તર:– ચૈતન્યનું ગ્રહણ અને બંધભાવનો ત્યાગ કરવો. વચ્ચે વ્યવહાર–
ફરી જતી નથી. ધર્મ પુસ્તકો લેવા કે મૂકવાની ક્રિયા આત્મા કરી શકતો નથી;
અજ્ઞાનથી માત્ર રાગ–દ્વેષ કરતો, હવે સમજણ થતાં જ્ઞાન જ કરવાનું રહ્યું, જ્ઞાન
કરતાં કરતાં રાગ–દ્વેષ ટળીને મુક્તિ થાય છે.
અને વિકારની ક્રિયાને છોડવાની રહી. જડની ક્રિયાને તો કોઈ આત્મા કરી શકતો
જ નથી–માત્ર જાણી શકે છે.
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
ઉત્તર:– મિથ્યાત્વ એ જ સૌથી મોટામાં મોટું પાપ છે.
પ્રશ્ન:– સૌથી મોટામાં મોટું પુણ્ય કયું?
ઉત્તર:– તીર્થંકર નામકર્મ તે સૌથી મોટામાં મોટું પુણ્ય છે; આ
મિથ્યાદ્રષ્ટિને આ પુણ્ય હોતાં નથી.
ઉત્તર:– સમ્યગ્દર્શન એ જ સૌથી પહેલામાં પહેલો ધર્મ છે.
નથી, તે બધા ધર્મો સમ્યગ્દર્શન થયા પછી જ હોય છે, માટે સમ્યગ્દર્શન
એ જ ધર્મનું મૂળ છે.
ઉત્તર:– મિથ્યાત્વ એટલે ઊંધી માન્યતા, ખોટી સમજણ. જીવ
માન્યતામાં એકેક ક્ષણમાં અનંત પાપ આવે છે. કઈ રીતે? તે કહે છે.–
‘પુણ્યથી ધર્મ થાય અને જીવ બીજાનું કરી શકે’ એમ જેણે માન્યું છે તેણે
ખોટા’ એમ પણ માન્યું છે, અને તેથી ‘પુણ્યથી ધર્મ ન થાય અને જીવ
પરનું ન કરે’ એમ કહેનારા ત્રણેકાળના અનંત તીર્થંકરો, કેવળી
ભગવંતો, સંત–મુનિઓ અને સમ્યગ્જ્ઞાની જીવો એ બધાયને તેણે એક
ક્ષણમાં ખોટા માન્યા. આ રીતે મિથ્યાત્વના એક સમયના ઊંધા વીર્યમાં
અનંત સત્ના નકારનું મહાપાપ છે.
વિકારના કર્તા છે–એમ પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિજીવના અભિપ્રાયમાં આવ્યું, એ
રીતે ઊંધી માન્યતાથી તેણે જગતના બધા જીવોને પરના કર્તા અને
વિકારના ધણી ઠરાવ્યા–એટલે કે બધા જ જીવોના શુદ્ધ અવિકાર
સૌથી મોટું પાપ છે. ત્રિકાળી સત્નો એક સમયમાં અનાદર તે જ સૌથી
મોટું પાપ છે.
તેથી જગતના બધા જીવો એક બીજાના ઓશિયાળા પરાધીન છે એમ
માન્યું; એ રીતે પોતાની ઊંધી માન્યતામાં જગતના બધા જ જીવોના
સ્વાધીન સ્વભાવની હિંસા કરી, તેથી મિથ્યામાન્યતા એ જ મહાન
હિંસકભાવ છે અને તે જ મહાનમાં મહાન પાપ છે.
છે કે જે ભાવે નરક મળે તે અશુભ પાપભાવ કરતાં પણ મિથ્યાત્વનું પાપ
ઘણું જ મોટું છે. આમ સમજીને જીવોએ સર્વથી પહેલાંં સાચી સમજણ વડે
મિથ્યાત્વનું મોટું પાપ ટાળવાનો ઉપાય કરવો જોઈએ.
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
સમયસાર: ૨૪૭૨: માગશર: સુદ ૧૦
પ્રશ્ન:– વસ્તુની પર્યાય ક્રમબદ્ધ જ છે ત્યારે પુરુષાર્થ કરવાનો ન રહ્યો ને?
ઉત્તર:– ક્રમબદ્ધ પર્યાયની શ્રદ્ધા કોણે કરી? ક્રમબદ્ધ પર્યાયની શ્રદ્ધા શા વડે કરી?
જ્ઞાનને સ્વમાં એકાગ્ર કર્યું. હવે સ્વ વસ્તુમાં પણ ક્રમબદ્ધ પર્યાય જ છે, તે સ્વની ક્રમબદ્ધ
પર્યાય ક્યાંથી આવે છે? પર્યાયમાંથી આવતી નથી પણ વસ્તુમાંથી આવે છે, તેથી વસ્તુદ્રષ્ટિ
નથી માટે વિકાર તે મારૂં સ્વરૂપ નથી; આ રીતે વિકારરહિત વસ્તુસ્વભાવની જેને શ્રદ્ધા થઈ
તેને જ ક્રમબદ્ધપર્યાયની વાત બેઠી છે અને તેમાં જ અનંત પુરુષાર્થ છે.
પર્યાય લક્ષમાં આવે છે એટલે બધી પર્યાયોનો પિંડ તે વસ્તુ છે તેમાંથી જ પર્યાય પ્રગટે છે
ઉપર દ્રષ્ટિ ગઈ. વસ્તુ દ્રષ્ટિમાં અનંત વીર્ય આવે છે અને તે જ વીર્ય આગળ વધીને પૂરૂં થતાં
કેવળજ્ઞાન થાય છે.
દ્રવ્યમાંથી ક્રમબદ્ધ થાય છે માટે મારે કોઈ પરદ્રવ્યનો આધાર નહિ; બસ, આ ભેદવિજ્ઞાન
પ્રગટી ગયું.
અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન થાય જ; માટે ક્રમબદ્ધ પર્યાયની પ્રતીતમાં તો કેવળજ્ઞાન લેવાનો
પુરુષાર્થ સમાયેલો છે.
વળ્યો નથી; પુરુષાર્થ જ્યારે સ્વની દ્રઢતામાં ન વળ્યો ત્યારે તે ક્યાંક પરની રુચિમાં અટક્યો
છે એટલે તેને ભવની શંકા રહે જ છે. સ્વભાવની ક્રમબદ્ધ પર્યાયની પ્રતીતમાં મોક્ષની
નિઃસંદેહ ખાતરી થઈ જાય છે કેમકે સ્વભાવના પરિણમનથી જ મોક્ષ થાય છે.
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
ઉત્તર:– ભાઈ, જેને ક્રમબદ્ધ પર્યાયની પ્રતીત છે તેની દ્રષ્ટિ વ્રત ઉપર હોતી નથી પણ દ્રવ્ય ઉપર તેની દ્રષ્ટિ
કરતા નથી. વચ્ચે વ્રત આવે તેની જેને ભાવના છે તેને સ્વરૂપની ભાવના નથી. વચ્ચે રાગ આવે તેને જાણે ભલે
માન્યો એટલે કે સંસારને જ સારો માન્યો, તેણે બંધ અને આત્માને જુદા જાણ્યા જ નથી. આત્મા અને બંધને જે
જુદ જાણે તેને બંધભાવની ભાવના હોય જ નહિ.
મદદગાર નથી માટે તે વ્યવહારનો ખેદ જોઈએ. અમૃતચંદ્રાચાર્ય સમયસાર–કળશમાં કહે છે કે–
तदपि परममर्थं चिच्चमत्कारमात्रं परविरहितमंतः पश्यतां नैव किंचित्।।
ચૈતન્ય–ચમત્કાર માત્ર, પરદ્રવ્ય ભાવોથી રહિત
પ્રયોજનવાન નથી.
પણ ક્રમબદ્ધ જ છે. પૂર્ણ થવા જતાં વચ્ચે સાધકદશામાં વ્યવહાર ન આવે તો શું પૂર્ણ થઈ ગયા પછી વ્યવહારનો
વિકલ્પ ઊઠે?
હૈયાતિની ના નથી પણ વચ્ચે તે આવી પડે છે તેનો ખેદ છે. બસ! ક્રમબદ્ધ પર્યાયની પ્રતીતનું જોર દ્રવ્ય ઉપર જ
છે, પર્યાય ઉપર તેનું જોર નથી. દ્રવ્ય તરફના જોરે ભંગભેદરૂપ વ્યવહારનો નિષેધ છે.
નિશ્ચયસ્વભાવની દ્રષ્ટિના જોરે જ તારી પર્યાય ક્રમેક્રમે શુદ્ધ થતી જશે.
અધ્યાત્મપદ્ધતિમાં તો રાગનો ઉપદેશ હોય નહિ, આગમપદ્ધતિમાં રાગ અને વિકલ્પની વાત વ્યવહારથી કરી હોય
તે સાંભળતાં જેને હોંશ આવે છે અને અધ્યાત્મસ્વરૂપની વાત સમજવાની હોંશ આવતી નથી તેને આત્માના
પરમાર્થ સ્વરૂપનો કંટાળો છે, અને સ્વરૂપનો કંટાળો તે જ મિથ્યાત્વ છે.
જ્ઞાનને જ ગ્રહણ કરજે. માટે જ સમયસારની આ ૨૯૬ મી ગાથામાં કહ્યું છે કે પ્રજ્ઞા વડે જ
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
ગતાંકમાં કહ્યું હતું કે જે અરિહંતને દ્રવ્યપણે ગુણપણે અને પર્યાયપણે જાણે છે તે પોતાના આત્માને જાણે
રીતે થાય છે તે હવે કહેવાય છે.
અરિહંતો મુક્ત થયા છે, બધાય તીર્થંકરો આ જ ઉપાયવડે તર્યા છે અને ભવ્યજીવોને એનો જ ઉપદેશ આપ્યો છે,
અત્યારના ભવ્ય જીવોને પણ એ જ ઉપાય વર્તે છે, એ સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય મોહનાશ કરવા માટે નથી.
ભગવાન અરિહંતનો આત્મા કેવો હતો, તેના આત્માના ગુણોની શક્તિ–સામર્થ્ય કેવાં હતાં અને તેમની પૂર્ણ
પર્યાયનું શું સ્વરૂપ છે–એના યથાર્થ ભાવને જે નક્કી કરે છે તે ખરેખર પોતાના જ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય સ્વરૂપને
નક્કી કરે છે. અરિહંતને જાણતાં એમ પ્રતીત કરે છે કે “આવો જ પૂર્ણ સ્વભાવ છે, આવું જ મારૂં સ્વરૂપ છે.”
’ જેવા અરિહંતના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય છે તેવા જ આ આત્માના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય છે. વસ્તુ, તેની શક્તિ અને
તેની હાલત જેવા અરિહંતદેવને છે તેવા જ મારે પણ છે, આમ પોતાના પૂર્ણ સ્વરૂપની જે પ્રતીત કરે તેણેં જ
અરિહંતને યથાર્થપણે જાણ્યા છે. અરિહંતના સ્વરૂપને જાણે અને પોતાના આત્માનું સ્વરૂપ ન જણાય એમ
બને નહિ.
જાણે” એમ અરિહંતના આત્મા સાથે જ આ આત્માને કેમ મેળવ્યો, બીજા સાથે કેમ ન મેળવ્યો? “જે જગતના
આત્માઓને જાણે છે તે પોતાને જાણે છે” એમ ન કહ્યું, પરંતુ “જે અરિહંતના આત્માને જાણે છે તે પોતાના
આત્માને જાણે છે” એમ કહ્યું, તેની હવે વધારે સ્પષ્ટતા કરે છે–“વળી અર્હંતનું સ્વરૂપ, છેલ્લા તાપને પામેલા
સુવર્ણના સ્વરૂપની માફક પરિસ્પષ્ટ (સર્વ પ્રકારે સ્પષ્ટ) છે; તેથી તેનું જ્ઞાન થતાં સર્વ આત્માનું જ્ઞાન થાય છે.”
સ્વરૂપ નથી, આત્મા વિકાર રહિત શુદ્ધ પૂર્ણ સ્વરૂપે છે એમ દર્શાવવું છે, અને એ શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપના પ્રતિબિંબ
સમાન શ્રી અર્હંતનો આત્મા છે કેમકે તેઓ સર્વ પ્રકારે શુદ્ધ છે. બીજા આત્માઓ સર્વ પ્રકારે શુદ્ધ નથી, * દ્રવ્ય–
ગુણથી બધા શુદ્ધ છે પરંતુ પર્યાયથી શુદ્ધ નથી માટે તે આત્માઓ ન લેતાં અર્હંતનો આત્મા જ લીધો છે.
અરિહંતના આત્માની પૂર્ણ શુદ્ધતા તો તેમની પાસે છે, અને તે શુદ્ધસ્વરૂપને જે જાણે છે તે પોતાના આત્માને
જાણે છે, અને તેનો મોહ ક્ષય પામે છે; એટલે અહીં આત્માનું શુદ્ધસ્વરૂપ જાણવાની જ વાત આવી. આત્માના
શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણવા સિવાય મોહક્ષયનો બીજો કોઈ ઉપાય નથી.
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
પર્યાય ત્રણે પ્રકારે શુદ્ધ છે, અને બીજા આત્માઓ પર્યાયપણે પૂર્ણ શુદ્ધ નથી માટે અરિહંતના સ્વરૂપને જાણવાનું
કહ્યું છે. જેણે અરિહંતના દ્રવ્યગુણપર્યાય સ્વરૂપને યથાર્થ જાણ્યાં તેને શુદ્ધસ્વભાવની પ્રતીત થઈ એટલે તેની
પર્યાય શુદ્ધ થવા માંડી અને તેનો દર્શન–મોહ વિનષ્ટ થયો.
જ સોનાનું મુળ સ્વરૂપ છે; તે સોનું પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાયથી પૂર્ણતાને પામ્યું છે. તેમ અરિહંતનો આત્મા પૂર્વે
અજ્ઞાનદશામાં હતો, પછી આત્મજ્ઞાન અને સ્થિરતાવડે ક્રમેક્રમે શુદ્ધતા વધારી પૂર્ણ દશા પ્રગટ કરી છે, હવે તેઓ
દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેથી પૂર્ણ શુદ્ધ છે અને અનંતકાળ એ પ્રમાણે જ રહેશે, તેમને અજ્ઞાનનો, રાગદ્વેષનો કે
ભવનો અભાવ છે. આમ અરિહંતના આત્માને, તેના ગુણોને અને તેમની અનાદિ અનંત પર્યાયોને જે જાણે છે
તે પોતાના આત્માના યથાર્થ સ્વરૂપને જાણે છે અને તેનો મોહ ક્ષય પામે જ છે. અરિહંતનો આત્મા પરિસ્પષ્ટ
છે–સર્વ પ્રકારે ચોકખો છે, તેમને જાણતાં એમ થાય છે કે, અહો! આ તો મારા શુદ્ધ સ્વભાવનું જ પ્રતિબિંબ છે;
મારૂં સ્વરૂપ આવું જ છે–આમ યથાર્થ પ્રકારે ભાન થતાં શુદ્ધ સમ્યક્ત્વ પ્રગટ થાય જ છે.
પોતાના આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપનું જ્ઞાન અનુમાન પ્રમાણ દ્વારા થાય છે અને તેથી શુદ્ધસ્વરૂપની જે ઊંધી માન્યતા
તે ક્ષય પામે છે. “અહો! આત્માનું સ્વરૂપ તો આવું સર્વપ્રકારે શુદ્ધ છે, પર્યાયમાં વિકાર તે પણ મારૂં સ્વરૂપ નથી.
આ અરિહંત જેવી જ પૂર્ણ દશા થવામાં જે કાંઈ બાકી રહી જાય છે તે મારૂં સ્વરૂપ નથી, જેટલું અરિહંતમાં છે
તેટલું જ મારા સ્વરૂપમાં છે.” આમ પોતાની પ્રતીતિ થઈ એટલે અજ્ઞાન અને વિકારનું કર્તૃત્વ ટળીને સ્વભાવ
તરફ વળ્યો. અને સ્વભાવમાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયની એકતા થતાં સમ્યગ્દર્શન થયું. હવે તે જ સ્વભાવના આધારે
પુરુષાર્થ દ્વારા રાગ–દ્વેષનો સર્વથા ક્ષય કરી અરિહંતપ્રભુ જેવી જ પૂર્ણદશા પ્રગટ કરીને મુક્ત થશે. માટે
અરિહંતના સ્વરૂપને જાણવું તે જ મોહક્ષયનો ઉપાય છે.
સ્વભાવ સ્થાપીને, તેને જાણવાની વાત કરી છે, પહેલાંં પૂર્ણ શુદ્ધ સ્વભાવને જે જાણે તેને ધર્મ થાય પણ જે
જાણવાનો પુરુષાર્થ જ ન કરે તેને તો કદી ધર્મ થાય નહિ; એટલે આમાં જ્ઞાન અને પુરુષાર્થ બંને સાથે છે; તથા
સત્ નિમિત્ત તરીકે અરિહંતદેવ જ છે એમ પણ આવી ગયું.
સોના સાથે મેળવે તો તેનું ખરૂં શુદ્ધ સ્વરૂપ ખ્યાલમાં આવે નહિ અને કદી તે શુદ્ધ થાય નહિ. સોળવલા સાથે
મેળવે તો સોળવલું શુદ્ધ કરવાનો પ્રયત્ન કરે, પણ બારવલા સોનાને જ શુદ્ધ સોનું માની લ્યે તો તે કદી શુદ્ધ સોનું
પામી શકે નહિ, તેમ આત્માનો સ્વભાવ તો શુદ્ધ જ છે; પરંતુ વર્તમાન હાલતમાં અશુદ્ધતા છે. અરિહંતને અને
આ આત્માને વર્તમાન હાલતમાં ફેર છે. વર્તમાન હાલતમાં જે અશુદ્ધતા છે તે દૂર કરવાની છે; તે માટે અરિહંત
ભગવાનના પૂર્ણ શુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય સાથે મેળવણી કરવી જોઈએ કે ‘અહો! આ આત્મા તો કેવળજ્ઞાન
સ્વરૂપ છે, પૂર્ણ જ્ઞાનસામર્થ્ય છે અને વિકાર જરા પણ નથી, મારૂં સ્વરૂપ પણ આવું જ છે, હું પણ અરિહંત જેવા
જ સ્વભાવવાળો છું.’ આવી પ્રતીત જેણે કરી તેને હવે સ્વદ્રવ્યની પૂર્ણતામાં જ જોવાનું રહ્યું. નિમિત્તો તરફ
જોવાનું ન રહ્યું, કેમકે પોતાની પૂર્ણદશા પોતાના સ્વભાવના પુરુષાર્થમાંથી આવે છે પણ નિમિત્તમાંથી આવતી
નથી; તથા પુણ્ય–પાપ તરફ કે અધૂરીદશા તરફ પણ
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
ક્રિયા કરવાની રહી, એકાગ્રતા કરતાં કરતાં પર્યાય શુદ્ધ થઈ જાય છે. આવી એકાગ્રતા કોણ કરે? જેણે પ્રથમ
અરિહંતના સ્વરૂપ સાથે મેળવીને પોતાના પૂર્ણસ્વરૂપને ખ્યાલમાં લીધું હોય તે અશુદ્ધતા ટાળવા માટે શુદ્ધ
સ્વભાવની એકાગ્રતાનો પ્રયત્ન કરે... પરંતુ જે જીવ પૂર્ણ શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણતો નથી અને પુણ્ય–પાપને જ
પોતાનું સ્વરૂપ માની રહ્યો છે તે જીવ અશુદ્ધતા ટાળવાનો પ્રયત્ન કરી શકે નહિ, માટે સૌથી પહેલાંં પોતાનો શુદ્ધ
સ્વભાવ ઓળખવો જોઈએ. આ ગાથામાં આત્માના શુદ્ધસ્વભાવની ઓળખાણની રીત બતાવી છે.
જુદા જુદા જાણ્યા; આ પ્રમાણે જેણે અરિહંતનો બરાબર નિર્ણય કર્યો અને તેવો જ મારો આત્મા છે એમ પ્રતીત
કરી તેનો દર્શનમોહ નાશ થઈને તેને ક્ષાયકસમકિત થાય છે.
છે, જે પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવવડે અરિહંતની પ્રતીતિ કરે તેને પોતાના આત્માની પ્રતીત અવશ્ય થાય જ અને
પછી પોતાના સ્વરૂપ તરફ એકગ્રતા કરતાં કરતાં કેવળજ્ઞાન થાય છે. આ રીતે સમ્યગ્દર્શનથી શરૂ કરીને
કેવળજ્ઞાન પૂર્ણ કરવા સુધીનો અપ્રતિહત ઉપાય બતાવી દીધો છે. ૮૨ મી ગાથામાં કહેશે કે સમસ્ત તીર્થંકરો આ
જ વિધિથી કર્મનો ક્ષય કરીને નિર્વાણ પ્રાપ્ત થયા છે અને આ જ ઉપદેશ કર્યો છે; જેમ પોતાનું મોઢું જોવા માટે
સામે અરિસો રાખે તેમ અહીં આત્માનું સ્વરૂપ જોવા માટે સામે અરિહંત ભગવંતોને રાખ્યા છે. તીર્થંકરોનો
પુરુષાર્થ અપ્રતિહત હોય છે, તેમનું સમકિત પણ અપ્રતિહત હોય છે, અને શ્રેણી પણ અપ્રતિહત હોય છે, અને
અહીં તીર્થંકરોની સાથે મેળવવાના છે તેથી તીર્થંકરોની જેમ અપ્રતિહત સમ્યગ્દર્શનની જ વાત લીધી છે. મૂળ
સૂત્રમાં “
આત્મા અરિહંત જેવા છે પરંતુ પર્યાયમાં ફેર છે. અહીં તો બધા જ આત્માને અરિહંત જેવા કહ્યા છે, અભવીને
જુદા કાઢ્યા નથી. અભવી જીવનું સ્વભાવ સામર્થ્ય તો અરિહંત જેવું જ છે. બધા આત્માનો સ્વભાવ તો પૂરો છે,
પણ અવસ્થામાં પૂર્ણતા પ્રગટ નથી તે તેમના પુરુષાર્થનો દોષ છે, તે દોષ પર્યાયનો છે પણ સ્વભાવનો દોષ નથી.
જો સ્વભાવને ઓળખે તો સ્વભાવના જોરે પર્યાયનો દોષ ટાળે.
પૂર્ણદશા કરવાનો પ્રયત્ન ન કરે ત્યાં સુધી તેઓ દુઃખી છે. બધા આત્મા શક્તિસ્વરૂપે તો પૂરા છે જ, પણ
વ્યક્તદશાપણે પૂરા થાય તો સુખ પ્રગટે. જીવોને પોતાની જ અપૂર્ણદશાના કારણે દુઃખ છે, તે દુઃખ બીજાના
કારણે નથી માટે બીજો કોઈ જીવનું દુઃખ ટાળી શકે નહિ પણ જીવ પોતે પોત્તાની પૂર્ણતા ઓળખે તો જ તેનું દુઃખ
ટળે. આથી હું કોઈનું દુઃખ ટાળી શકું નહિ અને પર કોઈ મારૂં દુઃખ ટાળી શકે નહિ–આવી સ્વતંત્રતાની પ્રતીત
થઈ અને પરનું કર્તાપણું ટાળીને જ્ઞાતાપણે રહ્યો, આ જ સમ્યગ્દર્શનનો અપૂર્વ પુરુષાર્થ છે.
છે, તે તો આત્માથી તદ્ન જુદાં છે, રાગ–દ્વેષ થાય છે તે પણ ખરેખર મારાં નથી કેમકે અરિહંત ભગવાનની
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
તેમની પૂર્ણ દશા તેમના દ્રવ્ય–ગુણના જ આધારે આવી છે; જેમ અરિહંતની પૂર્ણદશા તેમના દ્રવ્ય–ગુણના આધારે
પ્રગટી છે તેમ મારી પૂર્ણદશા પણ મારા દ્રવ્ય–ગુણના જ આધારે પ્રગટે છે; વિકલ્પનો કે પરનો આધાર મારી
પર્યાયને પણ નથી. “અરિહંત જેવી પૂરી દશા તે મારૂં સ્વરૂપ છે અને અધૂરી દશા તે મારૂં સ્વરૂપ નથી” આવો મેં
નિર્ણય કર્યો છે તે નિર્ણયરૂપ દશા મારા દ્રવ્યગુણના જ આધારે થઈ છે, આ રીતે જીવનું લક્ષ અરિહંતના દ્રવ્ય–
ગુણ–પર્યાય ઉપરથી ખસીને પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય તરફ વળે છે અને તે પોતાના સ્વભાવને પ્રતીતમાં લ્યે
છે. સ્વભાવને પ્રતીતમાં લેતાં સ્વભાવ તરફ પર્યાય એકાગ્ર થાય છે એટલે મોહને પર્યાયનો આધાર રહેતો નથી;
એ પ્રમાણે નિરાધાર થયેલો મોહ અવશ્ય ક્ષય પામે છે.
પોતાની પર્યાયમાં સર્વજ્ઞથી જેટલી અધૂરાશ છે તે ટાળવા માટે સ્વભાવમાં એકાગ્રતાનો પ્રયત્ન કરે છે.
પાણી, વસ્ત્ર વગેરે અન્ય કોઈ પદાર્થની જરૂર પડતી નથી અને જગતના જે જીવો દુઃખી છે તેઓ પોતાની
પર્યાયના દોષથી જ દુઃખી છે. પર્યાયમાં ફક્ત રાગદશા જેટલો જ પોતાને માની બેઠા છે અને આખા સ્વભાવને
ભૂલી ગયા છે તેથી રાગનું જ વેદન કરીને દુઃખી થાય છે, પણ કોઈ નિમિત્તના કારણે કે કર્મોના કારણે દુઃખ
નથી, તેમ જ અનાજ, વસ્ત્ર વગેરે ન મળવાના કારણે પણ દુઃખ નથી. દુઃખનું કારણ પોતાની પર્યાય છે, અને તે
દુઃખ ટાળવા માટે અરિહંતને ઓળખવા જોઈએ. અરિહંતના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને જાણીને તેમના જેવડો જ
પોતાને માને કે અહો! હું ફક્ત રાગદશા જેટલો નથી પણ હું તો રાગરહિત પૂરેપૂરા જ્ઞાનસ્વભાવવાળો છું, મારા
જ્ઞાનમાં દુઃખ ન હોઈ શકે–એમ જો પોતાને અરિહંત જેવા જ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય સ્વભાવે માને તો વર્તમાન રાગ
ઉપરથી પોતાનું લક્ષ ખસેડીને દ્રવ્ય–ગુણ સ્વભાવ ઉપર લક્ષ કરે અને પોતાના સ્વભાવની એકાગ્રતા કરીને
પર્યાયનું દુઃખ ટાળે. આમ હોવાથી જગતના કોઈ જીવોને પરાધીનપણું નથી, પર જીવનું કે જડ પદાર્થનું કાંઈ હું
કરી જ શકતો નથી, બધા પદાર્થો સ્વતંત્ર છે, મારે મારી પર્યાયનો ઉપયોગ સ્વ તરફ કરવાનો છે, આ જ સુખનો
ઉપાય છે, આ સિવાય જગતમાં બીજો કોઈ ઉપાય સુખનો નથી.
કરવા કોઈ સમર્થ નથી. જગતના જીવોને સંયોગનું દુઃખ નથી પણ પોતાના જ્ઞાનાદિ સ્વભાવની પૂર્ણદશાને જાણી
નથી તેનું જ દુઃખ છે. જો અરિહંતના આત્મા સાથે પોતાના આત્માને મેળવે તો પોતાનો સ્વતંત્ર સ્વભાવ
પ્રતીતમાં આવે. અહો! અરિહંતદેવ કોઈ બહારના સંયોગથી સુખી નથી, પણ પોતાના જ્ઞાન વગેરેની પૂર્ણદશાથી
જ તેઓ સંપૂર્ણ સુખી છે, માટે સુખ તે આત્માનું જ સ્વરૂપ છે; આમ સ્વભાવને ઓળખીને રાગદ્વેષ રહિત થઈને
પરમાનંદ દશાને પ્રગટ કરે. અરિહંતના વાસ્તવિક સ્વરૂપને જાણ્યું નથી તેથી પોતાના સ્વરૂપને પણ જાણ્યું નથી,
અને પોતાના સ્વરૂપને બરાબર જાણ્યું નથી માટે જ ભૂલ છે.
આમ પોતાના સ્વભાવની પ્રતીત પણ સાથે ભેળવીને વાત છે. જેણે પોતાના જ્ઞાનમાં આ નક્કી કર્યું તેને સુખ
માટે પરાધીન દ્રષ્ટિનો અનંત ખદબદાટ શમી ગયો. પહેલાંં અજ્ઞાનથી જ્યાં ત્યાં ખદબદાટ કરતો કે પૈસામાંથી
સુખ લઊં, રાગમાંથી સુખ લઊં દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પાસેથી સુખ લઊં કે પુણ્ય કરીને સુખ લઊં–એમ પર લક્ષે સુખ
માનતો તે માન્યતા ટળી ગઈ, અને એકલા પોતાના સ્વભાવને જ સુખનું સાધન માન્યું, આ સમજણ થતાં
સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
પાપ કે ઉણપ નથી–આમ પ્રતીત કરતાં દ્રવ્યદ્રષ્ટિ થઈ. અપૂર્ણત મારું સ્વરૂપ નહિ એટલે હવે અધૂરી અવસ્થા
તરફ જોવાનું ન રહ્યું પણ પૂરી શુદ્ધદશા પ્રગટ કરવા માટે સ્વભાવમાં જ એકાગ્રતા કરવાનું રહ્યું. શું શુદ્ધદશા
બહારથી પ્રગટે છે કે સ્વભાવમાંથી પ્રગટે છે? સ્વભાવમાંથી પ્રગટતી અવસ્થા પ્રગટ કરવા માટે સ્વભાવમાં જ
એકાગ્રતા કરવાની છે. આટલું જાણતાં કોઈ પણ બીજા પદાર્થની મદદથી મારૂં કાર્ય થાય એ માન્યતા ટળી ગઈ,
અને વર્તમાન પર્યાયમાં અધૂરાશ છે તે સ્વભાવની એકાગ્રતાના પુરુષાર્થ વડે પૂર્ણ કરવાનું રહ્યું, એટલે કે એકલા
જ્ઞાનમાં જ ક્રિયા કરવાનું રહ્યું. આમાં પર્યાયે પર્યાયે સમ્યક્ પુરુષાર્થનું જ કાર્ય છે.
અરિહંતની સાક્ષાત્ હાજરી હોય તો જ તેનું સ્વરૂપ જાણી શકાય–એમ નથી. અમુક ક્ષેત્ર અપેક્ષાએ અત્યારે અર્હંત
નથી પણ તેમનું હોવાપણું અન્યત્ર–મહાવિદેહક્ષેત્ર વગેરેમાં તો અત્યારે પણ છે. અરિહંતપ્રભુ સામે સાક્ષાત્
બિરાજતા હોય ત્યારે પણ તેમનું સ્વરૂપ તો જ્ઞાનદ્વારા જ નક્કી થાય છે, ત્યાં અરિહંત તો આત્મા છે તેમના
દ્રવ્ય–ગુણ કે પર્યાય નજરે તો દેખાતા નથી છતાં જ્ઞાનદ્વારા તેમના સ્વરૂપનો નિર્ણય થઈ શકે છે, તોપછી તેઓ
દૂર હોય ત્યારે પણ જ્ઞાનદ્વારા તેમનો નિર્ણય અવશ્ય થઈ શકે છે. સાક્ષાત્ બિરાજતા હોય ત્યારે પણ અરિહંતનું
શરીર દેખાય છે, શું શરીર તે અરિહંતના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય છે? કે શું દિવ્યવાણી તે અરિહંતના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય
છે? ના, એ બધું તો આત્માથી જુદું છે. ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા દ્રવ્ય, તેના જ્ઞાન–દર્શનાદિ ગુણો અને તેની
કેવળજ્ઞાનાદિ પર્યાય તે અરહિંત છે, તે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને યથાર્થપણે ઓળખે તો અરિહંતનું સ્વરૂપ જાણ્યું
કહેવાય. સાક્ષાત્ અરિહંત પ્રભુની સામે બેસીને સ્તવન કરે પરંતુ તેમના દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાયનું સ્વરૂપ ન સમજે તો
તેણે અરિહંતની સ્તુતિ કરી નથી.
વખતે જો જ્ઞાન વડે પોતે તેમના સ્વરૂપનો નિર્ણય ન કરે તો તે જીવને આત્મા જણાય નહિ અને તેના માટે તો
અરિહંત પ્રભુ ઘણા દુર છે. અને અત્યારે ક્ષેત્રથી નજીક અરિહંત પ્રભુ ન હોવા છતાં પણ જો પોતાના જ્ઞાનવડે
અત્યારે પણ અરિહંત પ્રભુના સ્વરૂપનો નિર્ણય કરે તો આત્માની ઓળખાણ થાય અને તેના માટે અરિહંત પ્રભુ
નજીક હાજરાહજુર છે. ક્ષેત્ર અપેક્ષાએ વાત નથી પણ ભાવ અપેક્ષાએ વાત છે. સાચી સમજણનો સંબંધ તો
ભાવ સાથે છે.
પોતાના જ્ઞાનમાં ન કર્યો તે જીવોને માટે તો તે વખતે પણ અરિહંતની હાજરી નથી, અને ભરતક્ષેત્રમાં પંચમકાળે
સાક્ષાત્ અરિહંતની ગેરહાજરીમાં પણ જે આત્માઓએ દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાયપણે અરિહંતના સ્વરૂપનો ખરો નિર્ણય
પોતાના જ્ઞાનમાં કર્યો તેઓને માટે તો અરિહંતપ્રભુ સાક્ષાત્ મૌજુદ બિરાજે છે.
કહેવાયા નહીં. અત્યારે પણ જે અરિહંતનો નિર્ણય કરીને આત્મસ્વરૂપ સમજે તેને તેના જ્ઞાનમાં અરિહંતપ્રભુ
નિમિત્ત કહેવાય છે.
અરિહંતનો નિર્ણય કરીને ક્ષેત્રભેદ કાઢી નાંખે છે. અરિહંત તો નિમિત્ત છે, અહીં અરિહંતનો નિર્ણય કરનાર
જ્ઞાનનો મહિમા છે. મૂળ સૂત્રમાં “
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
સદાય નજીક બિરાજે છે અને જેણે ભાવમાં અરિહંતને દૂર કર્યા તેને દૂર છે. ક્ષેત્રે નજીક હો કે ન હો તેથી શું?
ભાવ સાથે મેળ કરીને નજીકપણું કરવું છે. અહો! અરિહંતના વિરહ ભૂલાવી દીધા, કોણ કહે છે–અત્યારે
અરિહંતપ્રભુ નથી!
વિપરીતપણે માનતો હોય અને અરિહંતનો યથાર્થ નિર્ણય કર્યા વગર તેમની પૂજા–ભક્તિ કરતા હોય તેમને
મિથ્યાત્વનો નાશ હોઈ શકે નહિ. જેણે અરિહંતનું સ્વરૂપ વિપરીત માન્યું તેણે પોતાના આત્મસ્વરૂપને પણ
વિપરીત જ માન્યું તેથી તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. અહીં મિથ્યાત્વ નાશ કરવાનો ઉપાય દર્શાવે છે, જેઓને મિથ્યાત્વ નાશ
થઈ ગયું છે તેઓને આ સમજાવતા નથી પણ જેઓ મિથ્યાત્વનો નાશ કરવા તૈયાર થયા છે તેવા જીવોને માટે
આ કહેવાય છે. અત્યારે–આ કાળે જીવને પોતાના પુરુષાર્થવડે મિથ્યાત્વનો નાશ થઈ શકે છે માટે આ વાત કરી
છે, માટે ‘ન સમજાય’ એ માન્યતા છોડીને સમજવાનો પુરુષાર્થ કરવો.
શ્રેણીમાં બેઠો છે, માટે અમે અત્યારથી તેને દર્શનમોહનો ક્ષય કહીએ છીએ. ભલે અત્યારે સાક્ષાત્ તીર્થંકર નથી
તોપણ એવા જોરદાર નિર્ણયના ભાવે ઉપડ્યા છે કે સાક્ષાત્ અરિહંત પાસે થઈને ક્ષાયક સમકિત કરી, ક્ષાયક
શ્રેણીના જોરે મોહનો સર્વથા ક્ષય કરીને કેવળજ્ઞાન અરિહંતદશા પ્રગટ કરવાના છે. પુરુષાર્થની જ વાત છે, પાછા
ફરવાની વાત છે જ નહીં.
તેથી સ્વભાવના જોરે તે દશા પ્રગટી, સ્વભાવ તો મારે પણ પરિપૂર્ણ છે, સ્વભાવમાં કચાશ નથી; બસ! આ યથાર્થ
ભાનમાં દ્રવ્ય–ગુણની પ્રતીત થઈ ગઈ અને દ્રવ્ય–ગુણ તરફ પર્યાય વળી. આત્માના સ્વભાવ સામર્થ્યની દ્રષ્ટિ થઈ
અને વિકલ્પની કે પરની દ્રષ્ટિ ટળી. આ રીતે, આ જ ઉપાયથી સર્વ આત્માઓ પોતાના દ્રવ્ય ગુણ ઉપર દ્રષ્ટિ કરીને
ક્ષાયક સમકિત પામે છે એમ બધા આત્માનું જ્ઞાન આવ્યું; સમકિતનો બીજો કોઈ ઉપાય નથી.
સ્વમાં એકાગ્રતાનો જ ભાવ રહેતાં ક્ષાયકસમ્યક્ત્વ થાય છે.
પ્રતીત તે જ મોહક્ષયનું કારણ છે. ક્ષણિક વિકારી પર્યાયમાં રાગનું કર્તવ્ય માને તો તે જીવે અરિહંતના સ્વરૂપને
માન્યું નથી. જ્ઞાનમાં અનંત પરદ્રવ્યનું કર્તૃત્વ માન્યું તે જ મહા અધર્મ છે અને જ્ઞાનમાં અરિહંતનો નિર્ણય કર્યો ત્યાં
અનંત પરદ્રવ્યનું કર્તૃત્વ ટળી ગયું તે જ ધર્મ છે. જ્ઞાનમાંથી પરનું કર્તૃત્વ ટળ્યું એટલે હવે જ્ઞાનમાં જ ઠરવાનું રહ્યું,
અને પર લક્ષે જે વિકારભાવ થાય તેનું કર્તાપણું પણ ન રહ્યું, માત્ર જ્ઞાતાપણે રહ્યો, આ જ મોહક્ષયનો ઉપાય છે.
અરિહંતના સ્વરૂપને જાણ્યું તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્મા છે, તેજ જૈન છે. જિનેન્દ્ર અરિહંતનો જેવો સ્વભાવ છે તેવો જ
પોતાનો સ્વભાવ છે એમ નિર્ણય કરવો તે જૈનપણું છે અને પછી સ્વભાવના પુરુષાર્થદ્વારા તેવી પૂર્ણદશા પ્રગટ
કરવી તે જિનપણું છે. પોતાના નિજસ્વભાવને જાણ્યા વિના જૈનપણું હોઈ શકે નહિ.
કરી શકું કે વિકારથી ધર્મ થાય એ બધી ઊંધી માન્યતાઓ છૂટી ગઈ. હવે સ્વભાવના જોરે સ્વભાવમાં એકાગ્રતા
કરીને ટકવાનું જ રહ્યું, હવે તેને મોહ ક્યાં ટકે? મોહનો ક્ષય જ થાય છે. મારા
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
પ્રગટે? અરિહંત જેટલી હદે નિર્મળતા પ્રગટે તે મારૂં સ્વરૂપ છે, આમ જાણે તો અશુદ્ધભાવોથી પોતાનું સ્વરૂપ
જુદું છે એમ શુદ્ધ સ્વભાવની પ્રતીત કરીને દર્શનમોહનો તે જ ક્ષણે ક્ષય કરે એટલે કે તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થાય. માટે
અરિહંત ભગવાનના સ્વરૂપનો દ્રવ્ય ગુણ પર્યાય વડે યથાર્થ નિર્ણય કરતાં આત્માનું ભાન થાય છે અને તે જ
મોહક્ષયનો ઉપાય છે.
જીવને પોતાનું ખોટાપણું ટાળીને પોતામાં ધર્મ કરવો છે.
ઉત્તર:– પોતાના સ્વાધીન ચૈતન્ય આત્માને જેમ છે તેમ ન કબુલ્યો પણ જડ શરીરનું કરનારો માન્યો
સ્વહિંસા તે જ સૌથી મોટું પાપ છે, તેને ભાવહિંસા અથવા ભાવમરણ પણ કહેવાય છે. શ્રીમદ્રાજચંદ્રજીએ કહ્યું
છે કે “ક્ષણક્ષણ ભયંકર ભાવમરણે કાં અહો! રાચી રહો?” ત્યાં મિથ્યાત્વને જ ભાવમરણ કહ્યું છે.
આત્માનો નાશ માનવો તે મિથ્યાત્વ છે.
છે એમ માને–તે મિથ્યાત્વ છે. જેણે પુણ્યથી લાભ માન્યો તેની દ્રષ્ટિ દેહ ઉપર છે પણ આત્મા ઉપર નથી.
વિચાર કરવાની શક્તિ જ હતી નહિ. સંજ્ઞીપણામાં મંદ કષાયથી જ્ઞાનના ઉઘાડ વડે કંઈક હિતાહિતનો વિચાર
કરવાની શક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે. ત્યાં પણ આત્માના હિત– અહિતનો સાચો વિવેક કરવાને બદલે અનાદિની ઊંધી
માન્યતાનો ભાવ ચાલુ જ રાખીને
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
ખીલ્યા પછી જે નવી ઊંધી માન્યતા ગ્રહણ કરવામાં આવે તેને ગૃહીતમિથ્યાત્વ કહેવાય છે. તેના મુખ્ય ત્રણ
પ્રકાર છે. દેવ સંબંધી મૂઢતા, ગુરુ સંબંધી મૂઢતા અને ધર્મ સંબંધી મૂઢતા અથવા લોકમૂઢતા.
પ્રકારના કુદેવને માને તે દેવમૂઢતા છે.
ધર્મ માનીને નદી વગેરેમાં સ્નાન કરવું, પશુ હિંસામાં ધર્મ માનવો, એ બધી ધર્મ સબંધી ભૂલ છે તેને લોકમૂઢતા
કહેવાય છે.
જ્યાં સુધી પોતે જાતે પરીક્ષા કરીને સાચા દેવ–ગુરુ–ધર્મનું સ્વરૂપ નક્કી ન કરે ત્યાં સુધી ગૃહીત–મિથ્યાત્વ છૂટતું
નથી. ગૃહીતમિથ્યાત્વ છોડયા વગર જીવને ધર્મ સમજવાની લાયકાત પણ થતી નથી.
ઉત્તર:– પ્રથમ ગૃહીત મિથ્યાત્વ ટળે છે; ગૃહીત મિથ્યાત્વ ટાળ્યા વગર કોઈ જીવને અગૃહીત મિથ્યાત્વ ટળે
કરીને અને સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને ઓળખીને વ્યવહારૂ સ્થુળ ભૂલનો (ગૃહીતમિથ્યાત્વનો) ત્યાગ તો જીવે
ઘણી વાર કર્યો છે, અસત્ નિમિત્તોનું લક્ષ છોડીને સત્ નિમિત્તોના લક્ષે વ્યવહારશુદ્ધિ કરી પરંતુ અનાદિથી ચાલી
આવેલી પોતાના આત્મા સંબંધીની મહાન ભૂલ જીવે કદી ટાળી નથી. અનાદિનું અગૃહીત મિથ્યાત્વ આત્માની
સાચી સમજણ વગર ટળી શકે નહિ.
રખડયો.
લક્ષ વડે શુભરાગથી અને દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રથી અજ્ઞાની લાભ માને છે–આ પરાશ્રિતપણાનો અનાદિનો ભ્રમ
મૂળમાંથી ટાળ્યા વગર સૂક્ષ્મ ભૂલરૂપ અગૃહીત–મિથ્યાત્વ ટળ્યું નહિ. આત્માના ભાન વગર થોડા વખત માટે
ગૃહીતમિથ્યાત્વ ટાળીને શુભરાગવડે સ્વર્ગમાં –નવમી ગ્રૈવેયક સુધી–જીવ ગયો, પણ મૂળ ઊંધી માન્યતાનો
સદ્ભાવ હોવાથી રાગથી લાભ માનીને અને દેવપદમાં સુખ માનીને ત્યાંથી રખડતો રખડતો તીવ્ર અજ્ઞાનપણાને
લીધે એકેન્દ્રિય–નિગોદની તુચ્છદશામાં અનંતકાળ સુધી અનંત દુઃખ પામ્યો. પોતાનું સ્વરૂપ સમજવાની દરકાર
નહિ કરવાથી અને સમ્યગ્જ્ઞાનનો તીવ્ર વિરોધ કરવાથી નિગોદદશા થાય છે કે જ્યાં તે જીવના અસ્તિત્વને બીજા
(સ્થુળ જ્ઞાનવાળા) જીવો પણ ન સ્વીકારે. નિગોદદશામાં કોઈવાર કષાયની કંઈક મંદતા કરીને ત્યાંથી જીવ
આત્મસ્વરૂપને ઓળખ્યા વગર અનંતાનંત કાળથી જીવ ચારે ગતિમાં દુઃખી જ થયા કરે છે. સાચા દેવ–ગુરુ–
શાસ્ત્રને ઓળખીને જો પોતાના આત્માના સ્વરૂપનો સૂક્ષ્મદ્રષ્ટિથી વિચાર કરે અને સત્સ્વરૂપનો નિર્ણય પોતે કરે
તો જ જીવની મહા ભયંકર ભૂલ ટળે,
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
એ ધ્યાન રાખવું કે માત્ર સાંભળ્યા કરવાથી અગૃહીત–મિથ્યાત્વ ટળતું નથી, પણ પોતાના સ્વભાવ સાથે
મેળવણી કરીને જાતે નિર્ણય કરવો જોઈએ. જીવ પોતે અનંતવાર તીર્થંકરભગવાનના સમોસરણમાં જઈને તેમનો
સ્વરૂપ છે, પરનું તે કાંઈ જ કરી શકતો નથી, પુણ્યથી આત્માનો ધર્મ થતો નથી” આવી નિશ્ચયની સાચી વાત
સાંભળીને તેનો હકાર આવવાને બદલે જીવ નકાર કરે છે કે ‘આ વાત આપણા માટે અત્યારે કામની નથી,
કાંઈક પરાશ્રય જોઈએ અને પુણ્ય પણ કરવા જોઈએ, પુણ્ય વિના એકલો આત્મા ટકી શકે?’ આ પ્રમાણે
પોતાની પરાશ્રયની ઊંધી માન્યતાને દ્રઢ કરીને સાંભળ્યું. સત્ સાંભળવા છતાં તે તેણે આત્મામાં ગ્રહણ કર્યું નહિ
તેથી મહામિથ્યાત્વ ટળ્યું નહીં.
આત્માનું આવું સ્વરૂપ માનશું તો સમાજવ્યવસ્થા કેમ નભશે? સમાજમાં રહ્યા છીએ માટે એક બીજાનું કાંઈક
કરવું તો જોઈએ ને! આવી પરાશ્રીત માન્યતાવડે સંસારનો પક્ષ છોડ્યો નહિ અને આત્માની સમજણ કરી નહીં.
સમજણથી જ તે દુઃખ ટળી શકે છે, માટે સત્ય સમજણ કરવી જોઈએ. સાચી સમજણ કરવાથી નુકસાન થશે
એમ જે માને છે તે સત્યનો મહાન અનાદર કરે છે. મિથ્યાત્વનું મહાપાપ ટાળવા માટે પ્રથમમાં પ્રથમ સાચા
તત્ત્વની સાચી ઓળખાણનો અભ્યાસ કરવાની જરૂર છે.
ઉત્તર:– ભગવાન પોતે પોતાના પુરુષાર્થવડે સ્વરૂપની સાચી શ્રદ્ધા અને સ્થિરતા કરી પૂર્ણદશા પામ્યા છે
દશા શું, આત્માને સુખનું કારણ શું, દુઃખનું કારણ શું, સંસાર માર્ગ શું, મોક્ષમાર્ગ શું, નવ તત્ત્વ શું, દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર
છે, તેથી તે છોડવા જેવા છે, અને આત્મસ્વરૂપની સાચી સમજણ કરીને પુણ્ય–પાપ ટાળીને સ્થિરતા કરવી તે
સંવર–નિર્જરા મોક્ષ છે. આ ત્રણે આત્માને સુખનું કારણ છે, તેથી તે પ્રગટ કરવા યોગ્ય છે. જીવ પોતે જ્ઞાનમય
રીતે નવ તત્ત્વોનું સ્વરૂપ સમજવું જોઈએ.
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
છે અને તેથી પુણ્ય–પાપ–આસ્રવ–બંધ ક્રમે ક્રમે ટળીને સંવર, નિર્જરા, મોક્ષ થાય છે, માટે સૌથી પ્રથમ સ્થૂળ અને
ટળતાં અનંત રાગ–દ્વેષની અસત્ ક્રિયાનો ત્યાગ થયો અને જ્ઞાનની સત્ ક્રિયાનું ગ્રહણ થયું. આ જ સૌથી પ્રથમ
સુધી મારૂં લક્ષ કોઈ બીજી વસ્તુમાં કે વિકારમાં રહેશે ત્યાં સુધી અવિકારી દશા થશે નહિ, પણ જ્યારે તે સંયોગ અને
રાગાદિ ટળી જાય છે. અવસ્થા–પર્યાય તો ક્ષણિક છે અને તે ક્ષણેક્ષણે ફરી જાય છે તેથી તેના આશ્રયે જ્ઞાન સ્થિર
પ્રતીતમાં આવ્યો છે તે સ્વભાવના મહિમાવડે જેટલા જોરથી તે સ્વદ્રવ્યમાં એકાગ્રતા કરે તેટલી શુદ્ધતા પ્રગટે છે.
આત્મ સુખનો અનુભવ કર્યા કરે છે. મિથ્યાત્વ ટાળીને સમ્યગ્દર્શન કર્યું તેનું જ આ ફળ છે.
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
રૂપાંતર થયા જ કરે, અર્થાત્ ટકીને બદલવું (
ત્રિકાળ ટકતું હોવાથી બીજામાં તે કદી ભળી જતું નથી. આને અનેકાંત સ્વરૂપ કહેવાય છે એટલે કે વસ્તુ પોતાના
પણ દરેક પોતપોતાના સ્વરૂપે જુદી જ રહે છે.
દૂધ બદલીને દહીં થવાથી વસ્તુ અન્યરૂપે થઈ જતી નથી, પરમાણુ વસ્તુ છે તે તો બધી દશામાં પરમાણુરૂપે જ રહે
ચેતન પામે નાશ તો કેમાં ભળે તપાસ?
ચેતનપણે પરિણમે છે, જડ તે સદાકાળ જડપણે પરિણમે છે, પણ વસ્તુ કદી નાશ પામતી નથી.
અવસ્થાઓ થાય છે તે નિત્ય ટકતી વસ્તુ વગર ન હોય. જો નિત્ય ટકતો પદાર્થ ન હોય તો અવસ્થા ક્યાંથી આવે?
વિશેષ મળીને વસ્તુનું હોવાપણું છે. સામાન્ય–વિશેષ વગર કોઈ સત્ પદાર્થ હોતો નથી. સામાન્ય તે ધુ્રવ છે અને
પ્રગટે છે, માટે આ બરાબર સમજવાનો પ્રયત્ન કરવો.
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
પરિવાર સહિત આવે છે અને મહોત્સવ ઉજવીને પોતાને ધન્ય માને છે......
સૂર્યોદ્વારા ત્રણે કાળમાં થવો સર્વથા અશક્ય છે........
પણ જીવ અહિંસક, સત્યરૂપ, અચૌર્યરૂપ, બ્રહ્મચર્યરૂપ કે અપરિગ્રહરૂપ અંશે કે પૂર્ણતાએ થઈ શકે નહિ....
“ કા ર ના દ જિ ન નો જ ય વં ત વ ર્તો
જિ ન ના સ મો સ ર ણ સૌ જ ય વં ત વ ર્તો
ને તી ર્થ–ચા ર જ ગ માં જ ય વં ત વ ર્તો