PDF/HTML Page 1 of 47
single page version
PDF/HTML Page 2 of 47
single page version
વીર સં. ૨૪૯પ મહા (લવાજમ: ચાર રૂપિયા) વર્ષ ૨૬ : અંક ૪
PDF/HTML Page 3 of 47
single page version
રાગદ્વેષ–દાવાનલતેંં બચિ, સમતારસમેં ભીજે...હે જિન૦
પરમેં ત્યાગ અપનપો, નિજમેં લાગ, ન કબહૂં છીજે,
કર્મ–કર્મફલમાંહિ ન રાચે જ્ઞાનસુધારસ પીજે......હે જિન૦
સમ્યક્દરશન–જ્ઞાન–ચરણનિધિ તાકી પ્રાપ્તિ કરીજે,
મુજ કારજકે તુમ કારનવર અરજ
PDF/HTML Page 4 of 47
single page version
જ્યાં આનંદ ન હોય ત્યાં જ્ઞાન પણ કેમ હોય?
આનંદ વગરના જ્ઞાનને જ્ઞાન કહેતા નથી.
એકલું પરસન્મુખી જ્ઞાન તે જ્ઞાન નથી, કેમકે તેમાં આનંદ નથી.
સ્વસન્મુખજ્ઞાન જ અતીન્દ્રિય આનંદ સહિત છે, તે જ જ્ઞાન છે.
એક સાથે આવું જ્ઞાન ને આવો આનંદ તે આત્મસ્વભાવ છે.
આનંદ વગરનું જ્ઞાન હોતું નથી, જ્ઞાન વગર આનંદ હોતો નથી.
આત્મામાં સ્વસન્મુખ થતાં એક સાથે જ જ્ઞાન–આનંદરૂપે આત્મા સ્વયં પરિણમે
ભાવ હોય તે તો સુખરૂપ હોય–જ્ઞાનરૂપ હોય. જ્ઞાનવગરનો–સુખવગરનો ભાવ તેને
આત્મા કેમ કહેવાય? શુભ–અશુભવૃત્તિઓ કે–જેમાં આકુળતા છે–જેમાં નિરાકુળતારૂપ
સુખ નથી, તેને આત્મા કોણ કહે? એ તો આત્માના સ્વભાવથી જુદા લક્ષણવાળા છે.
આત્માનું વેદન તો આકુળતા વગરના સહજ આનંદરૂપ છે.
PDF/HTML Page 5 of 47
single page version
જેને અંતરમાં ચૈતન્યના ભેટા થયા છે, એવા જ્ઞાનીધર્માત્મા મતિ–શ્રુતજ્ઞાનથી ચૈતન્યના
અતીન્દ્રિય આનંદનું સ્વસંવેદન કરે છે. અહા, જગતના રસથી જુદી જાતનો ચૈતન્યનો
રસ છે. ઈન્દ્રપદના વૈભવમાં કે દેવોના અમૃતમાં પણ તે રસ નથી. સમકિતી ઈન્દ્રો જાણે
છે કે અમારા ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય સ્વાદ પાસે આ ઈન્દ્રપદ તો શું!–આખા જગતનો
વૈભવ પણ તૂચ્છ છે...નીરસ છે ચૈતન્યનો રસ અત્યંત મધુર...અત્યંત શાંત...અત્યંત
નિર્વિકાર. આવા અત્યંત મધુર ચૈતન્યરસનું સંવેદન થતાં એવી તૃપ્તિ થાય કે આખા
જગતનો રસ ઊડી જાય. શાંત...શાંત ચૈતન્યરસનું મધુરુ વેદન થયું ત્યાં આકુળતાજનક
એવા કષાયના કડવા રસનું કર્તૃત્વ કેમ રહે? એ રસને કોણ ચાખે? કષાયોથી ચૈતન્યનું
અત્યંત ભિન્નપણું થયું સ્વસન્મુખ થઈને આવા સ્વાદનું સ્વસંવેદન કરવાની મતિ–
શ્રુતજ્ઞાનની તાકાત છે. મતિશ્રુતને સ્વસન્મુખ કરીને ધર્માત્મા આવા ચૈતન્યસ્વાદનું
પ્રત્યક્ષ સ્વસંવેદન કરે છે.
તો બધું સુલભ છે. આ ભાવો સમજે તો શાંતરસરૂપી અમૃતના સાગર ઊછળે ને ઝેરનો
(કષાયોનો) સ્વાદ છૂટી જાય. ભેદજ્ઞાનનો આ મહિમા છે. ભેદજ્ઞાનવડે જ શાંતરસ
અનુભવાય છે. ભેદજ્ઞાની થતાં જ જીવની આવી દશા થાય છે. જ્ઞાની ધર્માત્મા
ચૈતન્યરસના સ્વાદ પાસે જગતના બધા સ્વાદ પ્રત્યે સદાય ઉદાસીન છે. રાગ પ્રત્યે પણ
અત્યંત ઉદાસીન છે–તેના કર્તા થતા નથી. પોતાને એક જ્ઞાયકસ્વભાવપણે જ અનુભવે
છે.–આવી દશાથી જ્ઞાની ઓળખાય છે.
PDF/HTML Page 6 of 47
single page version
આત્માનો અનુભવ કરવા માટે જેને લગની લાગી છે એવા શિષ્યને સંબોધીને
વિરક્ત થા. બહારના કલબલથી તને કાંઈ લાભ નથી માટે એનાથી તું વિરક્ત
થા...બાહ્ય કોલાહલને એકકોર રાખીને અંતરમાં ચૈતન્યને દેખવાનો અભ્યાસ કર.
સમસ્ત પરભાવોના કોલાહલથી રહિત એવા ચૈતન્યસ્વરૂપને દેખવા માટે નિભૃત થા.
નિભૃત થઈને એટલે કે શાંત થઈને, નિશ્ચળ થઈને, એકાગ્ર થઈને, વિશ્વાસુ થઈને, સ્થિર
થઈને, ગુપ્ત રીતે, ચુપચાપ, વિનીત થઈને, કેળવાયેલ થઈને, દ્રઢ થઈને અંતરમાં
ચૈતન્યને દેખવાના અભ્યાસમાં તારું ચિત્ત બરાબર જોડ. એકવાર છ મહિના સુધી આવો
અભ્યાસ કરીને તું ખાતરી કરી જો...કે આમ કરવાથી તારા હૃદયસરોવરમાં પુદ્ગલથી
ભિન્ન એવા ચૈતન્યપ્રકાશની પ્રાપ્તિ થાય છે કે નહીં? છ મહિનામાં તો જરૂર પ્રાપ્તિ થશે.
અનુભવમાં ન આવ્યો, ને તું અજ્ઞાની જ રહ્યો...માટે હવે તારી એ મિથ્યાબુદ્ધિને
છોડીને અમે કહીએ છીએ તે રીતે તું અભ્યાસ કર. એવા અભ્યાસથી છ મહિનામાં
તો તને જરૂર ચૈતન્યવિદ્યા પ્રાપ્ત થશે...છ મહિના સુધી લગનીપૂર્વક અભ્યાસ કરતાં
તને જરૂર આત્માનો અનુભવ થશે. ભાઈ, છ મહિના તો અમે વધુમાં વધુ કહીએ
છીએ, જો ઉત્કૃષ્ટ આત્મલગની પૂર્વક તું પ્રયત્ન કર તો તો બેઘડીમાં જ તને
આત્માનો અનુભવ થશે.
જીવ રોકાઈ ગયો હોવાથી તેને તે દુર્લભ થઈ પડ્યો છે. તેથી આચાર્યદેવ ખાસ શરત મૂકે
છે કે દુનિયાનો નકામો કોલાહલ છોડીને ચૈતન્યના અનુભવનો અભ્યાસ કર...એક
ચૈતન્યતત્ત્વ સિવાય બીજું બધું ભૂલી જા...આ રીતે, માત્ર ચૈતન્યનો
PDF/HTML Page 7 of 47
single page version
થાય? –જરૂર થાય. ‘કેટલા વખતમાં?’–કે માત્ર બે ઘડીમાં! કદાચ તને કઠણ લાગે અને
વાર લાગે તોપણ વધુમાં વધુ છ મહિનામાં તો જરૂર આત્માની પ્રાપ્તિ થશે. આ રીતે
આત્મપ્રાપ્તિના અભ્યાસનો વધુમાં વધુ કોર્સ છ મહિના છે. છ મહિનાના એકધારા સાચા
અભ્યાસથી આત્મપ્રાપ્તિ જરૂર થાય છે.
દરકાર છોડીને જે શિષ્ય આત્માનો અનુભવ કરવા તૈયાર થયો તે શિષ્ય કાળના માપ
સામે જોતો નથી કે ‘કેટલો કાળ થયો!’–તે તો અંતરમાં ચૈતન્યને પકડવાના અભ્યાસમાં
ઊંડો ને ઊંડો ઊતરતો જાય છે, ક્ષણે ક્ષણે ચૈતન્યસ્વભાવ નજીક ને નજીક થતો જાય છે.
આવો ને આવો ધારાવાહી અભ્યાસ ઠેઠ આત્માનો અનુભવ થતાં સુધી તે ચાલુ જ રાખે
છે. આવા અનુભવના અભ્યાસમાં તેને પોતાને જ અંતરમાં પ્રતિભાસે છે કે મારા
ચિદાનંદ સ્વભાવની શાંતિ હવે નીકટમાં જ છે. સુખના સમુદ્રને સ્પર્શીને ઠંડી હવા આવી
રહી છે, હવે સુખનો સમુદ્ર એકદમ પાસે જ છે. આથી આચાર્યદેવે કહ્યું કે: હે ભાઈ! છ
મહિના આવો અભ્યાસ કરવાથી તને પોતાને જ હૃદયમાં ચૈતન્યનો વિલાસ દેખાશે. માટે
બીજી આડીઅવળી અત્યાર– સુધીની અભ્યાસેલી તારી દલીલો એકકોર મૂક અને આ
રીતે અંતરમાં ચૈતન્યના અનુભવનો અભ્યાસ કર.
રેડાતા... માતાઓ પણ ધર્માત્મા હતી. તેઓ પોતાના બાળકોને આવા ઉત્તમ સંસ્કારો
શીખવતી. અને બાળકો પણ અંતરમાં અભ્યાસ કરીને–અંતરમાં ઊતરીને આઠ આઠ
વરસની ઉંમરમાં આત્માનો અનુભવ કરતા...ભારતમાં ચૈતન્યવિદ્યાનો આવો ધીકતો
ધર્મકાળ હતો...તેને બદલે આજે તો આ ચૈતન્યવિદ્યાનું શ્રવણ મળવું પણ કેટલું દુર્લભ
થઈ પડ્યું છે!! પરંતુ જેને હિત કરવું હોય ને શાંતિ જોઈતી હોય તેણે આ ચૈતન્યવિદ્યા
શીખ્યે જ છૂટકો છે...આ સિવાય જગતની બીજી કોઈ વિદ્યા વડે આત્માને હિત કે
શાંતિનો અંશ પણ મળે તેમ નથી. માટે હે જીવ! ‘આ વાત અમને ન સમજાય...અમને
અઘરું લાગે...અત્યારે અમને ટાઈમ નથી’–એમ નકામું કલબલ કરવાનું છોડ. ને આ
ચૈતન્યના અભ્યાસમાં જ તારા આત્માને જોડ. છ મહિના એકધારો અભ્યાસ કરવાથી
તને જરૂર આત્મજ્ઞાન અને આત્મશાંતિ થશે.
PDF/HTML Page 8 of 47
single page version
સંસાર છે.)
વિપાકવાળાં દુઃખો ઘણા કાળ સુધી ભોગવે છે.
બહુ પ્રકારનાં દુઃખો સહન કરે છે.
PDF/HTML Page 9 of 47
single page version
PDF/HTML Page 10 of 47
single page version
તેમને પણ ખરેખર સુખ નથી, કેમકે જે સુખ
વિષયોને આધીન છે તે દુઃખનું જ કારણ છે.
(દુઃખી જીવો જ તે વિષયો તરફ ધસે છે.)
દુઃખનો સાગર છે–તેમાં ક્યાંય જરાપણ સુખ
નથી.
થાય છે અને તેમાં જ તે રતિ કરે છે.
થયો; –અરે! ધર્મરહિત જીવોને એક જ
ભવમાં આવા સંબંધો થઈ જાય છે, તોપછી
અન્યભવોનું તો શું કહેવું?
(અહીં કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષાની ટીકામાં એક
ભવમાં અઢાર સંબંધ થવાની કથા લખેલ છે.
પૂર્વભવમાં મુનિરાજની નિંદા કરવાને લીધે જે
વસંતતિલકા નામની વેશ્યાની પુત્રી થઈ છે
અને પોતાના ભાઈની જ પત્ની થઈ છે તે
કમળા, તેના વરુણ નામના ભાઈને
પારણામાં ઝુલાવતાં તેની સાથેના વિચિત્ર
સંબંધો કહે છે કે–તું મારો પુત્ર પણ છે,
ભત્રીજો પણ છે, ભાઈ પણ છે, દીયર પણ છે,
કાકો પણ છે અને પૌત્ર પણ છે. પૂરીકથા
માટે જુઓ ગુજરાતી કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષા પૃ.
૩૧)
PDF/HTML Page 11 of 47
single page version
૬૬ જેણે રાગ–દ્વેષ ટાળ્યા તેને શું કહેવાય?
૬૭ જિનદેવ કેવા છે?
૬૮ એક હતો રાજા; તે શા માટે રોઈ પડ્યો?
૬૯ સુખી થવા માટે રાજાને મુનિએ શું કહ્યું?
૭૦ જીવો બે પ્રકારનાં છે,–તે ક્યા?
૭૧ સ્વર્ગના જીવો સંસારી છે કે મુક્ત?
૭૨ જીવ ક્યાં સુધી સંસારમાં રખડે છે?
૭૩ મુક્ત થવા માટે જીવે શું કરવું જોઈએ?
૭૪ કર્મ જીવ છે કે અજીવ?
૭પ જીવમાં કર્મ છે?
૭૬ જીવ કેમ દુઃખી થાય છે? અજ્ઞાનથી કે
૮૦ મુનિ થયા પછી ભગવાન શું કરતા હતા?
૮૧ ભગવાનનો ઉપદેશ સાંભળવા કોણ
૮૩ અત્યારે મહાવીરભગવાન અરિહંત છે કે
૮પ સવારમાં વહેલા ઊઠીને તમે શું કરશો?
૮૬ આપણે હંમેશા શું–શું કરવું જોઈએ?
૮૭ એક માતા બાળકને સારીસારી શિખામણ
૮૯ તમે દરરોજ શું કરશો?
૯૦ તમે કદી શું નહિ કરો?
૯૧ આતમ–ભાવના ભાવતાં શું મળે?
૯૨ ‘સહજાનંદી શુદ્ધસ્વરૂપી અવિનાશી’ તે
૯૪ દેહ અને જીવ–તેમાં અમર કોણ?
૯પ “વંદન અમારાં”...તેમાં તમે કોને કોને
૯૭ એક બાલક શું જોવા માગે છે?
૯૮ આત્મા આંખથી દેખાય કે નહીં?
૯૯ આત્મા શેનાથી દેખાય?
૧૦૦ જન્મ વગરનો ને મરણ
PDF/HTML Page 12 of 47
single page version
PDF/HTML Page 13 of 47
single page version
રહિત છે, ને તેની બધી શુભાશુભક્રિયાઓ અજ્ઞાનમય છે, મિથ્યા છે. એકકોર
સર્વજ્ઞસ્વભાવ અને તેની સામે અજ્ઞાન, સર્વજ્ઞસ્વભાવની પ્રતીત વગરનું જે કાંઈ છે તે
બધુંય અજ્ઞાનમાં જાય છે, તેનું ફળ સંસાર છે. રાગનો એક કણિયો પણ સર્વજ્ઞસ્વભાવમાં
સમાય તેમ નથી. રાગનો અંશ પણ ભેગો ભેળવે તો સર્વજ્ઞસ્વભાવ જ સિદ્ધ ન થાય.
એટલે રાગના કોઈ પણ અંશમાં જેને ધર્મબુદ્ધિ છે, તેણે સર્વજ્ઞસ્વભાવી આત્માને માન્યો
નથી. સર્વજ્ઞસ્વભાવી આત્માને માનતાં રાગથી ભેદજ્ઞાન થઈ જ જાય છે.
દુર્બુદ્ધિજીવોનાં કહેલાં આગમો તો મિથ્યાસમય છે. અરિહંત અને સિદ્ધ પરમાત્મા જેવો જ
આ આત્મા સર્વજ્ઞસ્વભાવી છે, પોતે જ પરમાત્મા થઈ શકે છે–એમ જે ન બતાવે ને સદાય
અધૂરો, દાસ, પામર કે પરાધીન જ મનાવે, રાગ વડે આત્મપ્રાપ્તિ થવાનું કહે. બીજાની
સેવાથી મોક્ષ થવાનું કહે એટલે કે પરાશ્રયભાવને પોષે–તો તે જિનાગમ નથી, સાચા
આગમ નથી, એ તો મિથ્યાત્વપોષક પરસમય છે; તેની શ્રદ્ધા છોડવાનો ઉપદેશ છે.
રાગથી વિરક્તિ કરાવીને જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકાગ્રતા કરાવે છે, ને એ જ મોક્ષમાર્ગ છે.
વીતરાગનો ઉપદેશ તો વીતરાગતા માટે જ હોયને! ઊંડે ઊંડે ક્યાંય પણ રાગના
પોષણનો અભિપ્રાય રાખે તો તે જીવ વીતરાગઉપદેશને સમજ્યો નથી. ભાઈ! પોતાના
હિત માટે સાચા આગમની ઓળખાણ કરવી જોઈએ. હિત માટેનો ક્યો ઉપદેશ છે, ને
ક્યો તેનાથી વિરુદ્ધ ઉપદેશ છે–તેનો વિચાર કરીને સાચા ખોટાનો નિર્ણય કરવો જોઈએ.
એમને એમ આંધળી દોડે મોક્ષનો માર્ગ હાથ ન આવે.
આવો મોક્ષમાર્ગ છે, પણ રાગવાળો મોક્ષમાર્ગ નથી. સાચા જ્ઞાન વડે જ
PDF/HTML Page 14 of 47
single page version
કેવો? ને સુખ કેવું?
રાગના બળથી સિદ્ધિ પમાતી નથી.
વીર્ય હંમેશા જ્ઞાન–આનંદ સહિત છે.
PDF/HTML Page 15 of 47
single page version
એવું વીર્યગુણનું સામર્થ્ય છે.
જાણેલાં ને કહેલાં તત્ત્વો છે.
PDF/HTML Page 16 of 47
single page version
PDF/HTML Page 17 of 47
single page version
ઓળખતો નથી.
ને તેમાં પણ અત્યારે સમયસાર મુખ્ય છે. તેનો અભ્યાસ બધાએ કરવો.
PDF/HTML Page 18 of 47
single page version
PDF/HTML Page 19 of 47
single page version
પ્રવચનો, તેમાંથી દોહન કરીને અહીં ૨૦૦ પ્રશ્નો અને તેના ઉત્તર
આપવામાં આવ્યા છે. ટૂંકી ભાષામાં ને સુગમ શૈલીમાં આ પ્રશ્ન–ઉત્તર
સર્વે જિજ્ઞાસુઓને ગમશે, ને છહઢાળાનો અભ્યાસ કરવામાં વિશેષ
રસ જગાડશે.
૨. જીવોને શું વહાલું છે?...સુખ.
૩. જીવો શેનાથી ભયભીત છે?...દુઃખથી.
૪. શ્રીગુરુ કેવો ઉપદેશ આપે છે?
જેનાથી સુખ થાય ને દુઃખ મટે એવો.
પ. સુખ શેનાથી
થાય?...વીતરાગવિજ્ઞાનથી.
૬. વીતરાગવિજ્ઞાન કેવું છે?...ત્રણ
જગતમાં સારરૂપ છે.
૭. કલ્યાણરૂપ કોણ છે?...વીતરાગવિજ્ઞાન
૮. પંચપરમેષ્ઠીનું પૂજ્યપણું શેને લીધે છે?
વીતરાગવિજ્ઞાનને લીધે.
૯. વીતરાગવિજ્ઞાનને નમસ્કાર કઈ રીતે
થાય?
રાગથી ભિન્ન આત્માની ઓળખાણ વડે.
૧૦. વીતરાગવિજ્ઞાનમાં શું સમાય છે?
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ
તેમાં સમાય છે.
‘વિજ્ઞાન’ કહેતાં સમ્યગ્જ્ઞાનને સમ્યગ્દર્શન
૧૨. અહીં વીતરાગવિજ્ઞાનને નમસ્કાર
વીતરાગવિજ્ઞાનને નમસ્કાર કરતાં તેમાં
PDF/HTML Page 20 of 47
single page version
૧પ. ધર્માત્માને શું જોઈએ છે?
ધર્માત્માને કેવળજ્ઞાન અને વીતરાગતા
૧૬. યોગીજનો સદા કોને ધ્યાવે છે?
અનંત સુખધામ એવા નિજાત્માને.
૧૭. વીતરાગવિજ્ઞાનને જે વંદન કરે તે
કદી ન માને.
૧૮. ગૃહસ્થને ચોથા ગુણસ્થાને
હા, અંશે હોય.
૧૯. મોક્ષનું કારણ
૨૦. શુભરાગને મોક્ષનું કારણ કેમ ન
કેમકે તે વીતરાગ–વિજ્ઞાનથી વિરુદ્ધ છે.
ચોથા ગુણસ્થાનથી.
૨૨. સાવધાની એટલે શું?
શુદ્ધસ્વભાવની સન્મુખતા; તે તરફનો
૨૩. આત્માનું સ્વસંવેદન કેવું છે?
સ્વસંવેદન વીતરાગ છે.
૨૪. સાધકભૂમિકામાં રાગ તો હોય છે?
ભલે હો, પણ જે સ્વસંવેદન છે તે તો
૨પ. જે જીવ હિત ચાહતો હોય તેણે શું
વીતરાગવિજ્ઞાન કરવાલાયક છે.
૨૬. જેણે વીતરાગવિજ્ઞાનને ઓળખીને