PDF/HTML Page 1 of 48
single page version
PDF/HTML Page 2 of 48
single page version
મહાવીર ભગવાનની મુક્તિનો મંગલ મહોત્સવ.....જગતને
વીરનાથના વીતરાગમાર્ગનો સન્દેશ આપનારું આ મંગલપર્વ
અઢીહજાર વર્ષથી એકધારૂં ઉજવાતું રહ્યું છે.
ઝગઝગતું હતું......અને જગતને સન્દેશ આપતું હતું કે હે જીવો!
વીરનાથે પ્રકાશિત કરેલા રત્નત્રયમાર્ગને તમે અનુસરો....જે
રત્નત્રયવડે વીરનાથે સિદ્ધપદ સાધ્યું તે રત્નત્રયના દીવડા તમે
પણ આત્મામાં પ્રગટ કરો.
દીવડા પ્રગટ કરીને! અનેક વીતરાગી સન્તોએ પણ રત્નત્રય–
દીવડા કરીકરીને એ મોક્ષમહોત્સવ પોતાના આત્મામાં ઉજવ્યો.
આજે અખંડ કેવળજ્ઞાનદીવડો ભલે આપણી પાસે ન હોય, પણ
એ જ મહાન દીવડામાંથી પ્રગટેલ શ્રુતજ્ઞાનનો દીવડો,
સમ્યગ્દર્શનનો દીવડો–આજેય આપણને મોક્ષની પ્રસાદી આપે છે
ને ભગવાનના આનંદની પ્રસાદી ચખાડે છે. –આપણે જઈએ એ
વીરમાર્ગે, અને ઉજવીએ રત્નત્રયદીવડાના પ્રકાશવડે દીવાળી.
PDF/HTML Page 3 of 48
single page version
સ્વરૂપને આઠે પહોર શુદ્ધ અનુભવે છે, આનંદના ધામ
ગુણસમૂહનો જેણે વિસ્તાર કર્યો છે, પરમ પ્રભાવરૂપ પરિપૂર્ણ
અખંડ જ્ઞાન અને સુખના નિધાનને દેખીને જેણે બીજી
(પરભાવની) રીત છોડી દીધી છે, –આવી અવગાઢ દ્રઢ પ્રતીતિ
જેને થઈ છે તેને અમારી વંદના છે, –એમ કવિ દીપચંદજી કહે છે.
PDF/HTML Page 4 of 48
single page version
જે જ્ઞાનમય ભાવ નથી તેને તે જ્ઞાનમય માને છે, તેથી તેને આત્મા અને અનાત્માનું
ભેદજ્ઞાન નથી.
એ વાત ગાથા ૨૦૧–૨૦૨ માં કહે છે–
તે સર્વ આગમધર ભલે પણ જાણતો નહિ આત્મને. ૨૦૧.
નહિ જાણતો જ્યાં આત્મને જ, અનાત્મ પણ નહિ જાણતો,
તે કેમ હોય સુદ્રષ્ટિ જે જીવ–અજીવને નહિ જાણતો. ૨૦૨.
PDF/HTML Page 5 of 48
single page version
પોતાપણે કેમ વર્તે?
કાર્ય નથી, જ્ઞાનીનું જ્ઞાન રાગથી જુદું છે માટે જ્ઞાનીને રાગ નથી. અજ્ઞાની રાગ વખતે
રાગથી જુદા જ્ઞાનને જાણતો નથી, રાગને જ પોતાના સ્વભાવ તરીકે અનુભવે છે,
એટલે રાગથી જુદો કોઈ આત્મા તેને દેખાતો નથી. આ રીતે અજ્ઞાની જ રાગમાં
પોતાપણે વર્તે છે; તેને આત્મા અને અનાત્માનું ભેદજ્ઞાન નથી.
અંદર આવું ભેદજ્ઞાન ન કરે, જ્ઞાનનો અનુભવ ન કરે, તો તેને ધર્મ થાય નહીં;
શાસ્ત્રભણતરનું ખરૂં ફળ તેને આવે નહિ. ગાથા ૩૮૨ માં કહે છે કે–
કરવા ચાહે છે. જ્ઞાનમાં રાગનુંગ્રહણ કરવા માંગે છે–તે જીવને શિવબુદ્ધિ નથી, ભેદજ્ઞાન
નથી, મોક્ષમાર્ગ નથી.
અનુભવે છે તે અજ્ઞાની છે, જ્ઞાનસ્વરૂપે આત્માની સત્તા છે–તેનો તેને નિર્ણય નથી.
PDF/HTML Page 6 of 48
single page version
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નથી.
જ્ઞાન–આનંદરૂપ જે નિજસ્વભાવ તે સ્વરૂપ છે, તે જ્ઞાનાદિ–ભાવો સાથે આત્માને
સત્પણું છે.
પરરૂપ છે, તેનાથી આત્માની સત્તા ભિન્ન છે. જો તે શરીરાદિથી તથા રાગાદિથી ભિન્નતા
ન માને, ને તેને આત્મામાં ભેળવે, તો તે જીવે ‘પરરૂપથી અસત્’ એવા આત્માને
જાણ્યો નથી; એટલે પરથી જુદા સ્વરૂપે આત્માની સત્તા કેવી છે તે પણ તેણે જાણ્યું નથી,
તેથી તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે; તેને આત્મા અને અનાત્માનું ભેદજ્ઞાન નથી.
જુદો છે.
વખતે ‘જ્ઞાનમાં રાગની નાસ્તિ’ જાણવાનું બાકી રહી ગયું–એમ નથી. જેણે રાગની
નાસ્તિને જાણી નથી તેણે જ્ઞાનની અસ્તિને પણ નથી જાણી.
જીવ–અજીવની ભિન્નતાનું ભાન ન હોય તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ કેવો? તે તો પોતાને રાગીપણે
જ અનુભવતો થકો મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
PDF/HTML Page 7 of 48
single page version
ગુણગુણીભેદના વિચારરૂપ રાગ) છે તે બધાયને બાદ કરતાં, તેના અભાવરૂપ શુદ્ધ
જ્ઞાનસત્તા છે; પણ જો રાગના કોઈપણ અંશને રાગરૂપે ન જાણતાં તે રાગના અંશને
જ્ઞાન સાથે મેળવે, કે તે રાગઅંશને જ્ઞાનનું સાધન માને, તે રાગમાં શાંતિ માને, –તો તે
જીવે રાગ વગરના શુદ્ધજ્ઞાનને જાણ્યું જ નથી. –તેને નથી તો રાગનું સાચું જ્ઞાન, કે નથી
જીવના જ્ઞાનસ્વભાવનું સાચું જ્ઞાન;–જીવ–અજીવના જ્ઞાન વગરનો તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
નાંખ. ૨૧ પ્રકારના ઉદયભાવોનો કોઈ અંશ જ્ઞાનમાં નથી. આવા જ્ઞાનને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
અનુભવે છે. આવું શુદ્ધજ્ઞાન તે નિજપદ છે, ને બીજા બધાય પર પદ છે એમ હવેના
કળશમાં કહેશે.
સંવર–નિર્જરારૂપ નિર્મળપર્યાયમાં આત્મા અભેદ છે, તેથી તેના આધારે
જ આત્મા કહ્યો. દ્રવ્ય અને પર્યાય અભિન્ન છે. નિર્મળપર્યાયરૂપ
ઉપયોગ છે તે ક્રોધથી ભિન્ન છે ને આત્મસ્વભાવથી અભિન્ન છે.
ક્રોધમાં આત્મા નથી ને આત્મામાં ક્રોધ નથી; ઉપયોગપર્યાયમાં આત્મા
છે ને આત્મામાં તે ઉપયોગ છે. ઉપયોગ અંતર્મુખ થઈને આત્માને
અભેદપણે અનુભવે છે, તેમાં આત્માની પ્રસિદ્ધિ છે, પણ તેમાં ક્રોધાદિની
ઉત્પત્તિ નથી. આ રીતે ઉપયોગને અને ક્રોધાદિને અત્યંત ભિન્નપણું છે–
એવું ઉત્તમ ભેદજ્ઞાન સિદ્ધ થયું આવું ભેદજ્ઞાન તે સંવર છે, ને તે
મોક્ષનો ઉપાય છે. તેથી આચાર્યદેવે સંવર–અધિકારની શરૂઆતમાં તે
ભેદવિજ્ઞાનની પ્રશંસા કરીને તેને અભિનંદ્યું છે.
PDF/HTML Page 8 of 48
single page version
તેમને નમસ્કાર હો.
વિશેષમાં એટલું સમજવું કે તદ્ભવમોક્ષગામી જીવને અંદરના ભાવવેદમાં
દ્રવ્યવેદમાં તો તેને પુરુષવેદ જ હોય છે. આ બંને પ્રકારના વેદનો અભાવ થઈને
મોક્ષદશા થાય છે.
માટે દીવાળી પર્વ ઉજવાય છે. દીવાળી એ મોજશોખનું પર્વ નથી પણ ‘મોક્ષની
ભાવનાનું’ મહાન પર્વ છે. ૨૪૯પ વર્ષ પહેલાં બિહારપ્રાંતના પાવાપુરીના
વખતે દીપકોની આવલિ (હારમાળા) વડે ત્યાં મોક્ષનો ઉત્સવ ઉજવાયો. ‘દીપ–
આવલિ’ એટલે દીપાવલિ, તેનો અપભ્રંશ તે દીવાળી. દીવાળી પર્વ એટલે
તે ધર્માત્માનો બાલ્યકાળ છે; અને કેવળજ્ઞાન પ્રગટે તે ધર્મની પ્રૌઢદશા છે. –આ
PDF/HTML Page 9 of 48
single page version
PDF/HTML Page 10 of 48
single page version
PDF/HTML Page 11 of 48
single page version
PDF/HTML Page 12 of 48
single page version
આત્માનો અનુભવ થાય છે. આવો અનુભવ તે મોક્ષનું કારણ છે.
નાંખ એટલે કે તેને આત્માથી જુદો કરી નાંખ; રાગ સાથે એકતા કરનારો જે
મિથ્યાત્વરૂપી યોદ્ધો, તેને ભેદજ્ઞાનરૂપી બાણ વડે મારી નાંખ ને ઉપયોગસ્વરૂપ
આત્માને જીવતો કર, –શ્રદ્ધામાં લે, અનુભવમાં લે.
આનંદનો બગીચો, તેમાં લીન થઈને જ્ઞાન શુદ્ધઆત્માને અનુભવે છે. –આવા
અનુભવનું નામ સંવર છે; તેમાં રાગાદિનો અભાવ છે, કર્મનો અભાવ છે.
પાર એવું જે ચૈતન્યસ્વરૂપ તેમાં નિશ્ચલ રહેનારું ધારાવાહી જ્ઞાન, તે જ આત્મ–
આરામમાં કેલિ કરનારું છે; તેમાં જ શાંતિ ને આનંદ છે.
પરિણતિ શુદ્ધઆત્માને જ પ્રાપ્ત કરે છે, રાગનો અંશ પણ તેમાં નથી.
અચ્છિન્નધારાએ કેવળજ્ઞાનસમુદ્રમાં જઈને ભળશે. –આવું ધારાવાહી ભેદજ્ઞાન
પ્રગટ કરવું તે અપૂર્વ છે, તે જ કરવા જેવું છે. આવી ભેદજ્ઞાનધારા જીવને આનંદ
પમાડનારી છે.
PDF/HTML Page 13 of 48
single page version
ઈદં અચ્છિન્નધારયા;
તાવત્ યાવત્ પરાત્ચ્યુત્વા
જ્ઞાનં જ્ઞાને પ્રતિષ્ઠતામ્!
આ ભેદવિજ્ઞાનને અચ્છિન્નધારાએ
PDF/HTML Page 14 of 48
single page version
દુઃખી?
PDF/HTML Page 15 of 48
single page version
હોય.
PDF/HTML Page 16 of 48
single page version
ભાવી ત્યારે.
કરી લે.
નથી પણ તે જીવને મિથ્યાત્વ થાય છે.
PDF/HTML Page 17 of 48
single page version
મંગાવો, અને પછી જુઓ કે એક વર્ષ સુધી ઉત્તમ ધાર્મિક–
સંસ્કાર વડે તમારું ઘર કેવું શોભી ઊઠે છે!
PDF/HTML Page 18 of 48
single page version
विदियं संजमचरणं जिणणाणसंदेसियं तं पि।।५।।
શુદ્ધ છે. સર્વજ્ઞભગવાને જેવું તત્ત્વનું સ્વરૂપ કહ્યું છે તેના જ્ઞાન–શ્રદ્ધાનપૂર્વક નિઃશંકતાદિ
ગુણસહિત જે શુદ્ધ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે તેનું નામ સમ્યક્ત્વનું આચરણ છે. એવા
સમ્યક્ત્વપૂર્વક સંયમની આરાધના તે ચારિત્રનું આચરણ છે. આવા બંને આચરણ તે
રત્નત્રયની શુદ્ધીનું કારણ છે. આમ જાણીને શું કરવું?–
परिहरि सम्मत्तमला जिणभणिया तिविहजोएण।।६।।
સમ્યક્ત્વનું આચરણ કરવું. તે દોષો દૂર થતાં નિઃશંકતા વગેરે આઠ ગુણ સહિત
સમ્યક્ત્વ–આચરણ પ્રગટ થાય છે. મોક્ષમાર્ગનું આ પહેલું આચરણ છે.
तत् चरति ज्ञानयुक्तं प्रथमं सम्यक्त्वचरणचारित्रम्।।८।।
સમ્યક્ત્વ–આચરણ ચારિત્ર છે. –આ રીતે મોક્ષમાર્ગમાં સમ્યગ્દર્શનની પ્રધાનતા છે.
PDF/HTML Page 19 of 48
single page version
ભ્રષ્ટ છે એવો અજ્ઞાની મૂઢ જીવ વ્રતાદિ શુભરાગરૂપ સંયમનું આચરણ કરે તો પણ
નિર્વાણને નથી પામતો. મિથ્યાત્વાદિ મોહનો જેને અભાવ હોય એવા જીવને જ ત્રણ
ભાવરૂપ રત્નત્રયની શુદ્ધતા હોય છે, અને નિજગુણને આરાધતો થકો તે અલ્પકાળમાં
કર્મનો પરિહાર કરે છે. આ રીતે સમ્યક્ત્વનું આચરણ કરનાર ધીરપુરુષો સંખ્યાત–
અસંખ્યાત ગુણી નિર્જરા કરીને, સંસારદુઃખોનો ક્ષય કરે છે ને મોક્ષપદ પામે છે. માટે
આવા સમ્યગ્દર્શનની આરાધના કરવી તે જિનભગવાનના ઉપદેશનો સાર છે.
વાત કરી છે તે વાત શ્રી તારણસ્વામીએ પણ શ્રાવકાચારમાં લીધી છે; તેમણે પણ
વારંવાર સમ્યગ્દર્શનની પ્રધાનતા વર્ણવી છે.
આલંબન નથી, વિકલ્પ નથી. વાહ! જુઓ આ સમ્યગ્દર્શનનો મહિમા! સમ્યગ્દર્શન થતાં
જગતની સર્વોત્કૃષ્ટ નિધિ પ્રાપ્ત થઈ. બુદ્ધિમાનોએ પ્રથમ ઉપદેશ સમ્યક્ત્વનો કરવો
જોઈએ. સમ્યગ્દર્શન પહેલાં વ્રતાદિ હોય નહીં. આત્માર્થી જીવોએ પોતાના હિતને માટે
પહેલાં આત્માની ઓળખાણનો પ્રયત્ન કરવો તથા તેનો ઉપદેશ સાંભળવો.
સમ્યગ્દર્શનવડે શુદ્ધાત્માને અનુભવમાં લઈને પછી તેમાં એકાગ્ર થતાં શ્રાવકધર્મ કે
મુનિધર્મ હોય છે; સમ્યગ્દર્શન વગર શ્રાવકધર્મ કે મુનિધર્મ હોય નહીં. માટે
શુદ્ધસમ્યક્ત્વનો મહિમા વારંવાર ઘૂંટવા જેવો છે; સમ્યક્ત્વ જ ધર્મનું મૂળ છે. પણ લોકો
સમ્યક્ત્વને ભૂલીને રાગની ક્રિયામાં ને બહારમાં ધર્મ માનીને રોકાઈ ગયા છે.
આચાર્યદેવ કહે છે કે જે ગૃહસ્થ નિર્દોષ સમ્યક્ત્વનું પાલન કરે છે તે ધન્ય છે.
• જિનવચનમાં કહેલા વસ્તુસ્વરૂપમાં ધર્મીને કદી શંકા થતી નથી, એ નિઃશંકતા
ડગતા નથી, તેથી નિર્ભય છે. (૧)
PDF/HTML Page 20 of 48
single page version
• ધર્મ અને ધર્માત્માઓ પ્રત્યે તેને ગ્લાનિ નથી તેથી તે નિર્વિચિકિત્સ છે. (૩)
• દેવ ગુરુ–ધર્મમાં કે વસ્તુસ્વરૂપમાં તેને મૂઢતા નથી તેથી તે અમૂઢદ્રષ્ટિવંત છે. (૪)
• ધર્માત્માના દોષને ગૌણ કરીને ઉપગૂહન કરે છે ને ગુણની વૃદ્ધિ કરે છે તેથી તે
• પોતાની શક્તિ મુજબ ધર્મનો મહિમા પ્રગટ કરીને તેની પ્રભાવના કરે છે. (૮)