PDF/HTML Page 1 of 41
single page version
PDF/HTML Page 2 of 41
single page version
PDF/HTML Page 3 of 41
single page version
*સહજ આનંદમય પરમ આત્માને નમસ્કાર કરીને પંચાસ્તિકાયનો પ્રારંભ કર્યો.
PDF/HTML Page 4 of 41
single page version
PDF/HTML Page 5 of 41
single page version
નથી; તેમને તો રાગ જ દેખાય છે. રાગથી પાર ભાવની તેમને ખબર નથી. પોતે
રાગમાં તન્મય વર્તીને રાગને કરે છે એટલે ‘જ્ઞાની પણ રાગને કરે છે’–એમ તેને
પ્રતિભાસે છે; પણ, જ્ઞાની તો જ્ઞાનમય ભાવમાં જ તન્મય વર્તે છે ને રાગથી જુદા વર્તે
છે–એવી અદ્ભુત જ્ઞાનપરિણતિ તે અજ્ઞાનીને દેખાતી નથી.
અનુભવતો થકો તેને ધર્મ સમજે છે. જ્ઞાન ચેતના તો ચોખ્ખી છે, તે ચોખાના કણ જેવી
છે, ને શુભરાગ તો ઉપરનાં ફોતરાં જેવાં છે. એકલા ફોતરાંને જ દેખે ને ફોતરાં જ ભેગાં
કરીને ખાંડવા માંડે તો તેને કણની પ્રાપ્તિ ક્યાંથી થાય? જેમ જડની અને રાગની ક્રિયા
તે ફોતરાં જેવી છે, તે ફોતરાંને જ જે આત્માનું કાર્ય માને, અને અંદરના કસદાર એવા
જ્ઞાનભાવને ન ઓળખે તો તેને પોતામાં ભેદજ્ઞાન થતું નથી, ને બીજા જ્ઞાનીને પણ તે
ઓળખી શકતો નથી. જ્ઞાનીનો ભાવ એટલે રાગથી જુદો પડેલો ચૈતન્યભાવ; રાગથી
જુદો પડેલો રાગ વગરનો ભાવ. તે રાગને કેમ કરે?
ઉત્તર:– અજ્ઞાનીએ અજ્ઞાન છોડીને જ્ઞાની થવું. પોતામાં રાગથી ભિન્નતા
PDF/HTML Page 6 of 41
single page version
તેમ અજ્ઞાન ટાળવા શું કરવું? કે પોતામાં જ્ઞાનપ્રકાશ પ્રગટ કરવો. જ્ઞાન અને રાગની
ભિન્નતાના ભેદજ્ઞાન વગર ધર્મના માર્ગમાં એક પગલુંય જવાતું નથી; જ્ઞાન અને રાગની
ભિન્નતાના ભાન વગર પંચ પરમેષ્ઠીને ઓળખી શકાતા નથી, નવતત્ત્વને ઓળખી
શકાતા નથી, કે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ વીતરાગી મોક્ષમાર્ગ પણ ઓળખાતો નથી.
અજ્ઞાની તો રાગરૂપ તત્ત્વોને જ્ઞાનમાં ભેળવી દે છે, ને જ્ઞાનભાવમાં રાગનું કાર્ય માને છે
ઉદયભાવોને જ્ઞાનભાવો, અથવા બંધભાવો અને મોક્ષભાવો, તેની અત્યન્ત ભિન્નતાને
ભેદજ્ઞાન વગર ઓળખાય નહીં. ને તે ઓળખ્યા વગર, જ્ઞાની શું કરે છે તેની ખબર પડે
નહીં, જ્ઞાની જ્ઞાન કરે છે કે રાગ કરે છે? તે અજ્ઞાની જાણતો નથી. અંતરાત્માની ગતિને
બહિરાત્મા શું જાણે?
હોય; ત્યાં એકલા શુભ–અશુભ રાગને જ જોનારો બાહ્યદ્રષ્ટિજીવ જ્ઞાનીની અંદરની
જ્ઞાનચેતનાને ક્યાંથી ઓળખશે? એ તો બહારના શુભ–અશુભ ભાવોને જ દેખનારો છે.
જો શુભાશુભથી જુદી જ્ઞાનચેતનાને ઓળખે તો તે પોતે જ્ઞાની થઈ જાય, ને બીજા જ્ઞાની
શું કરે છે (જ્ઞાન કરે છે કે રાગ કરે છે) તેની પણ તેને ખરી ઓળખાણ થાય. આવી
ઓળખાણ કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે, તે ધર્મ છે.
તેનાથી ચલિત થતા નથી. ‘આ વજ્રથી મારા જ્ઞાનનો નાશ થઈ જશે!’–એમ ભયભીત
થતા નથી, શંકા કરતા નથી. શંકા રહિત વર્તતા થકા નિર્ભયપણે પોતાને જ્ઞાનસ્વરૂપે જ
અનુભવે છે. જગતમાં આકરા આળ આવે, ચારેકોર પ્રતિકૂળતા આવે, નિંદાની ઝડીઓ
વરસતી હોય, ને શરીરમાં રોગની આકરી વેદના હોય, તોપણ ધર્મી પોતાના
ચિદાનંદસ્વરૂપની શ્રદ્ધાથી ડગતા નથી, મારું શું થશે’–એમ ભયભીત થતા નથી; ‘હું તો
જ્ઞાન છું ને જ્ઞાન જ રહીશ; મારા જ્ઞાનમાં આ પ્રતિકૂળતાનો પ્રવેશ કેવો? રાગનોય
પ્રવેશ મારા જ્ઞાનમાં નથી’–એમ નિઃશંકપણે જ્ઞાનને જ અનુભવતા થકા ધર્મી જીવ
નિર્ભય રહે છે.
PDF/HTML Page 7 of 41
single page version
PDF/HTML Page 8 of 41
single page version
સ્વ–સત્તાને જો ઓળખે તો સમ્યગ્જ્ઞાન વડે અપૂર્વ શાંતિનું
વેદન થાય. હે જીવ! તારી સાચી સત્તા વીતરાગી સંતો
તને સમજાવે છે. શ્રીગુરુ કહે છે કે આ તો વીતરાગી
સંતોએ લખેલો ખુલ્લો પત્ર છે–કે જે વસ્તુના સત્સ્વરૂપને
પ્રસિદ્ધ કરે છે.
સંતોએ વીતરાગમાર્ગમાં તે પ્રસિદ્ધ કર્યું છે.
તેમજ આત્માના સર્વજ્ઞસ્વભાવને જે નથી માનતો તે છ દ્રવ્યોને પણ યથાર્થપણે જાણતો
નથી. સર્વજ્ઞ વગર છ દ્રવ્યોનાં અતીન્દ્રિય સ્વભાવને જાણે કોણ?
આમાં વસ્તુના સત્સ્વરૂપની અલૌકિક સૂક્ષ્મ વાત છે.
છૂટીને બીજી દશા થાય નહીં. સત્ વસ્તુ નિત્ય ટકીને
PDF/HTML Page 9 of 41
single page version
નિત્ય કે સર્વથા ક્ષણિક નથી.
ક્યાંથી થાય? વસ્તુની નિત્યતાને કારણે જ એવું જ્ઞાન થાય છે. અને એવા જ્ઞાનવાળા
જીવો નજરે પણ દેખાય છે.
શ્રુતજ્ઞાન ટળીને કેવળજ્ઞાન કયાંથી થાય? વસ્તુમાં અનિત્યતાને કારણે
અવસ્થાઓ પલટે છે.
ઉત્પાદ–વ્યય પણ છે. આ રીતે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ એવા ત્રણ સ્વરૂપે વસ્તુનું
અસ્તિત્વ છે; તેને જ સત્તા કહેવાય છે. દરેક વસ્તુ સ્વાધીનપણે આવી સત્તાસ્વરૂપ
છે.
પોતાથી જ છે, બીજાથી નથી. તેનું કાયમ ટકવારૂપ ધ્રુવપણું પણ પોતાથી જ છે,
બીજાથી નથી.
એકના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવમાં બીજાની સત્તા નથી, એટલે બીજો તેના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવને
કરે એવું સત્ નથી.
કથંચિત્ એકતા છે, એટલે જેવી વસ્તુ છે એવી જ તેની સત્તા છે.
PDF/HTML Page 10 of 41
single page version
ધ્રુવરૂપ છે તેમ તેનો જ્ઞાનગુણ પોતાથી જ ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ છે. જ્ઞાનપણે નિત્ય
રહીને તે પોતે એક અવસ્થામાંથી બીજી અવસ્થારૂપે બદલે છે, એટલે ઉત્પાદ–વ્યયને
કરે છે.
થયું–તે ઉત્પાદ–વ્યય જીવથી થયા છે, તે વખતે કર્મમાં મિથ્યાત્વ અવસ્થા મટીને બીજી
(અકર્મરૂપ) અવસ્થા થઈ તે ઉત્પાદ–વ્યય પુદ્ગલના છે, તે પુદ્ગલનું સત્ છે; જીવની
સત્તામાં તે નથી એટલે તેનો કર્તા પણ જીવ નથી. કેમકે જેના અસ્તિત્વમાં જે હોય તે
તેને કરે.
ખબર નથી. ભગવાનની વાણીએ આવું સત્ પ્રસિદ્ધ કર્યું એ તેમની સર્વજ્ઞતાની નિશાની
છે.
વ્યયરૂપ થઈને તે ક્રિયાને કરે છે, જીવ તેને કરતો નથી. જીવનું અસ્તિત્વ પોતાના
ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવમાં છે.
શાસ્ત્રનું તાત્પર્ય છે. વસ્તુના સત્ સ્વરૂપને જાણ્યા વગર સમ્યગ્જ્ઞાન કે વીતરાગતા થાય
નહીં.
અહો, વસ્તુનું અસ્તિત્વ જાણે તો સ્વ–પરની તદ્ન ભિન્નતારૂપ ભેદજ્ઞાન થાય, એટલે
સમ્યગ્જ્ઞાનની પ્રસિદ્ધિ થાય. આવા ભેદજ્ઞાન વડે જ રાગ–દ્વેષ–મોહને હણીને વીતરાગતા
થાય છે.
PDF/HTML Page 11 of 41
single page version
અસ્તિત્વને ફેરવીને તેને કોઈ અજીવ બનાવી શકતું નથી, તેમ જીવની જે ઉત્પાદ–વ્યય–
ધ્રુવરૂપ સત્તા તેમાં બીજાની દખલગીરી ચાલતી નથી. સિદ્ધ હો કે સાધક હો, કેવળજ્ઞાની
હો કે અજ્ઞાની હો, જીવ હો કે જડ હો, તે દરેકનું ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવપણે હોવાપણું પોતાથી
જ છે, પોતાની જ સત્તાથી પદાર્થો તેવા છે. જગતમાં એવી કોઈ સત્–વસ્તુ નથી કે જે
ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવતા વગરની હોય. ત્રેવડી એટલે કે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ ત્રિલક્ષણવાળી
જ સત્ વસ્તુ છે.
અને વીતરાગતા થાય તે ધર્મ છે, તે મોક્ષમાર્ગ છે.
પર્યાયોરૂપે પરિણમતી હોવા છતાં અનિત્ય નથી, કેમકે પોતપોતાના નિશ્ચિત સ્વરૂપને તે
કદી છોડતી નથી તેથી નિત્ય છે. આમ નિત્ય–અનિત્ય સ્વરૂપ જે વસ્તુ છે તે સત્ છે;
તેને જ ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવપણું છે, અને તે ગુણપર્યાયવાન છે. આવા વસ્તુસ્વરૂપનું આ
વર્ણન છે.
અચેતન એવાં કર્મ તેમને વ્યવહારથી એકપણું હોવા
PDF/HTML Page 12 of 41
single page version
જુદાં જ છે; બંનેનું અસ્તિત્વ જુદું જ છે. જીવના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ જીવમાં છે, ને
પુદ્ગલના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ પુદ્ગલમાં છે. બંનેનું અસ્તિત્વ જુદું પોતપોતાના
સ્વરૂપમાં જ છે. એકના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ બીજાનાં કારણે નથી. આવું વસ્તુસ્વરૂપ
જાણે તો પરથી ભિન્ન પોતાની સ્વ–સત્તા સામે નજર કરતાં ભેદજ્ઞાન અને
વીતરાગતા થાય. તેનું નામ ધર્મ છે.
સમાય છે.
તો બીજો તે ઉત્પાદમાં શું કરે?
અવાંતર સત્તારૂપે) જોવામાં આવે ત્યારે દરેકનું સ્વરૂપ જુદું જુદું છે. જીવનું અસ્તિત્વ
સદા જીવરૂપ છે, અને પુદ્ગલનું અસ્તિત્વ સદા પુદ્ગલરૂપ છે. એમ દરેક પદાર્થ
પોતપોતાના સ્વરૂપ–અસ્તિત્વપણે સત્ છે; ને બીજારૂપે અસત્ છે.
છે, ઉત્પાદરૂપ જે ભાવ છે તે પોતે વ્યય કે ધ્રુવરૂપ નથી, તેથી તે ઉત્પાદને ત્રિલક્ષણપણું
નથી, તેને તો એક ઉત્પાદલક્ષણપણું જ છે. એ જ રીતે વ્યયનું લક્ષણ વ્યય છે, ને ધ્રુવનું
લક્ષણ ધ્રુવતા છે; આ રીતે વસ્તુના ઊપજતા ભાવનું, વિણશતા ભાવનું અને ટકતા
ભાવનું, દરેકનું જુદું જુદું એક લક્ષણ છે; ને ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ આખી સત્વસ્તુને
ત્રિલક્ષણપણું છે.
PDF/HTML Page 13 of 41
single page version
જાણ્યું નથી. જ્યાં વસ્તુ પોતે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ છે ત્યાં તેનો કોઈ અંશ બીજો આપે, કે
બીજાને લીધે થાય–એ વાત રહેતી નથી. વસ્તુને સત્ જ ત્યારે કહેવાય કે જ્યારે તે પોતે
ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવસ્વરૂપ હોય.
તેનો ઉત્પાદ છે, ને આ જીવને શુભરાગ થયો તે આનો ઉત્પાદ છે; પોતપોતાની
ઉત્પાદપર્યાયમાં દરેકનું અસ્તિત્વ છે. આવા ભિન્ન અસ્તિત્વ ઉપરાંત, રાગથી પણ
પોતાના જ્ઞાયકભાવનું ભિન્નપણું ધર્મીજીવ જાણે છે. જ્ઞાયકસ્વભાવમાત્ર ભાવ હું છું એમ
ધર્મી અનુભવે છે.
નથી. સત્ની અવસ્થાની ઉત્પત્તિ પરને લઈને માને તે સત્નો નાશ (સત્તાનાશ–
સત્યાનાશ) કરે છે. સત્તા પોતે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવવાળી છે, તેનો એક્કેય અંશ પરને
લીધે માનતાં તે માન્યતામાં સત્નો નાશ થાય છે, એટલે કે માન્યતામાં મિથ્યાત્વ
થાય છે. આ મિથ્યાત્વ તે મોટો દોષ છે, પણ જગતને તે દોષની ખબર નથી, ને તેને
ટાળ્યાં પહેલાં બીજા અવ્રતાદિ દોષ ટાળવા મથે છે. પણ મિથ્યાત્વ ટળ્યા વગર બીજા
દોષ કદી ટળે નહીં, અને સત્નું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણ્યા વગર મિથ્યાત્વ ટળે નહીં.
સત્ની સમજણ તે મૂળધર્મ છે.
તો તેને જાણવાની તાકાતવાળું જ્ઞાન પણ સત્ છે. જ્ઞાનની પ્રતીતપૂર્વક પદાર્થોનું
યથાર્થ જ્ઞાન થાય છે. એટલે જ્ઞાનની પ્રસિદ્ધિ તે શાસ્ત્રનું તાત્પર્ય છે. આ
સમયવ્યાખ્યા (એટલે કે શાસ્ત્રની ટીકા) સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી નિર્મળ જ્યોતિની જનની
છે;–આમાં કહેલું વસ્તુસ્વરૂપ ઓળખતાં સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી જ્યોત પ્રગટે છે–એમ ત્રીજા
કળશમાં આચાર્યદેવે કહ્યું છે. ભગવાનની દિવ્યવાણીમાં શુદ્ધ આત્માની ઉપલબ્ધિનો
માર્ગ કહ્યો છે; તેથી તે
PDF/HTML Page 14 of 41
single page version
બતાવેલ વસ્તુસ્વરૂપનું આ વર્ણન છે.
દ્રવ્ય હોય નહીં. બધા પદાર્થો સત્ છે–એની પ્રતીત કરવી તે જ્ઞાનનું કામ છે. જગતમાં
છદ્રવ્યો છે.–તે એમ જાહેર કરે છે કે જ્ઞાનનું એવડું સામર્થ્ય છે કે છદ્રવ્યોના અસ્તિત્વને
જાણે.–આ રીતે સત્ને જાણતાં જ્ઞાનની પ્રસિદ્ધિ થાય છે. છદ્રવ્યોને જે નથી માનતા
તેઓને જ્ઞાનનું બેહદ સામર્થ્ય કેટલું છે તેની જ ખબર નથી. ‘અહીં જ્ઞાનસમયની પ્રસિદ્ધિ
અર્થે શબ્દસમયના સંબંધથી અર્થસમય કહેવાનો ઈરાદો છે’–એમ ત્રીજી ગાથામાં
આચાર્યદેવે કહ્યું છે.
વસ્તુમાં સત્પણું ને અસત્પણું બંને એકસાથે છે. સત્ના જેટલા અવાંતર ભેદો છે તેઓ
પણ પોતપોતાના સ્વરૂપથી સત્ છે. એક અંશ તે આખા સત્રૂપ નથી, તેથી તે અપેક્ષાએ
તેને અસત્પણું છે.
ઉત્પાદને, વ્યયને તથા ધ્રુવને દરેકને પોતપોતાનું એક જ લક્ષણ હોવાથી ત્રિલક્ષણપણું
નથી, તેથી ‘અત્રિલક્ષણ’ પણું છે.
રીતે સત્તામાં એકપણું તેમજ અનેકપણું બંને સમાય છે. અથવા વસ્તુપણે એક અને
ગુણ–પર્યાયપણે અનેક–એમ દરેક સત્વસ્તુમાં એક–અનેકપણું રહેલું છે.
PDF/HTML Page 15 of 41
single page version
પોતાના જીવ સ્વરૂપમાં જ છે, અજીવની સત્તા અજીવમાં જ છે. એ રીતે સત્તા એક
પદાર્થસ્થિત છે.
રહેલાં છે. આમ સત્તાનું દ્વિવિધ સ્વરૂપ છે.
સન્મુખ થયેલું જ્ઞાન સર્વ પદાર્થની સત્તાને જાણે છે. જગતમાં બધા પદાર્થો સત્ છે
માટે અહીં કેવળજ્ઞાન સત્ છે–એમ નથી; કેવળજ્ઞાનનું સત્પણું પોતાથી છે; પદાર્થોનું
સત્પણું તેમનાથી છે. કોઈનું સત્પણું બીજાના કારણે નથી. પરનું હોવાપણું તારે
લઈને નથી કે તું તેને ટકાવ. તારું હોવાપણું તારામાં, પરનું હોવાપણું પરમાં. હવે
એક વસ્તુના સત્ના જે પેટાભેદ (ગુણ–પર્યાયો કે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ) તેમાં પણ
દરેક ભેદનું સત્પણું પોતાપણે છે. જ્ઞાનપર્યાય જ્ઞાનપર્યાયપણે સત્ છે, દર્શનપર્યાય
દર્શનપર્યાયપણે સત્ છે, પણ જ્ઞાનની સત્તા તે જ દર્શનની સત્તા નથી. એક ગુણની
અનંતપર્યાયોમાં પણ દરેક પર્યાય પોતપોતાના સ્વરૂપે સત્ છે. એક પર્યાયના સત્ને
કારણે બીજી પર્યાયનું સત્ નથી. આખી વસ્તુના સત્પણામાં બધા ગુણ–પર્યાયો
સમાઈ જાય છે. તથા ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ પણ તેમાં સમાઈ જાય છે. જુઓ, આવા
સત્ને જાણવાની આત્માની તાકાત છે. આત્મા જ્ઞાનનો મોટો ભંડાર છે, તેમાં બધુંય
જાણવાની તાકાત છે. ગમે તેટલું જાણે પણ જ્ઞાનનો ભંડાર કદી ખૂટે તેવો નથી.
અહો, વીતરાગમાર્ગની આવી શૈલી, સર્વજ્ઞના કેડાયતી દિગંબર સંતોએ ટકાવી
રાખી છે.
PDF/HTML Page 16 of 41
single page version
ઉત્પાદનું તો ઉત્પાદ એક જ લક્ષણ છે; ધ્રુવ છે માટે ઉત્પાદ છે, કે વ્યય છે માટે તે ઉત્પાદ
છે–એમ નથી. પરના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ તો આ પર્યાયમાં નથી, પણ પોતામાં જે ઉત્પાદ
છે, તે વ્યય કે ધ્રુવને લઈને નથી. ઉત્પાદનું લક્ષણ ઉત્પાદ જ છે, વ્યયનું લક્ષણ વ્યય છે,
ધ્રુવનું લક્ષણ ધ્રુવતા છે; એમ તેમને દરેકને એકલક્ષણપણું છે. આખું જે સત્ તે એક સાથે
ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ એવા ત્રિલક્ષણવાળું છે.
કેવળજ્ઞાનનો ઉત્પાદ પોતાના કારણે છે. સમવસરણમાં પ્રભુ બિરાજે છે, જ્ઞાનીનું
લક્ષ ત્યાં ગયું ને પ્રભુનું જ્ઞાન થયું, ત્યાં તે જ્ઞાનનો ઉત્પાદ પોતામાં છે ને પ્રભુનો
ઉત્પાદ પ્રભુમાં છે. અરે, આવો જ્ઞાનનો મહાન દરિયો, તે રાગનો કરનાર હોય નહીં.
એટલે રાગ છે માટે જ્ઞાનનો ઉત્પાદ થાય છે એમ પણ નથી. આવા સ્વતંત્ર
વસ્તુસ્વભાવને ઓળખે ત્યાં રાગની કર્તૃત્વબુદ્ધિ પણ રહે નહીં; ને પરનો તો
પોતામાં અભાવ છે જ.
છે. મોટો ગુણનો દરિયો, તેમાં અનંતગુણની ધ્રુવતા, તે ધ્રુવને કારણે છે, તેમાં
સમયેસમયે પર્યાયનો ઉત્પાદ તે ઉત્પાદને કારણે છે, વ્યય તે વ્યયને કારણે છે. આ બધા
પદાર્થરૂપ વિશ્વને જાણવાની જ્ઞાનની તાકાત છે. અરે, આવા જ્ઞાનને રાગનું કામ સોંપવું
તે વિપરીત છે.
અહો, અલૌકિક ગંભીર વસ્તુસ્વરૂપ છે. આવા દ્રવ્યાનુયોગનો સૂક્ષ્મ અભ્યાસ
કરવો એમ શ્રીમદ્
PDF/HTML Page 17 of 41
single page version
પાત્ર છે. અરે, આવા વસ્તુસ્વભાવનો અનાદર કરીને બીજું ગમે તે કરે ને ધર્મ માની
લ્યે–પણ તેને ધર્મ થાય નહીં. સત્તાની મહાન ખાણ, અસ્તિકાયનું સ્વરૂપ તેનું આ વર્ણન
છે. ઉત્પાદ તે ધ્રુવને દેખે છે ભલે, પણ ઉત્પાદ પોતે ધ્રુવ નથી; ધ્રુવનું લક્ષણ ધ્રુવ છે ને
ઉત્પાદનું લક્ષણ ઉત્પાદ છે. ‘સત્’ પરમેશ્વર આત્મા તેમાં આ બધું સમાય છે. અરે ભાઈ,
તારા ચૈતન્યનિધાનમાં નજર તો કર.
અવસ્થાનો ઉત્પાદ થયો એમ નથી. તે પરમાણુઓમાં જ ઉષ્ણ ગુણનો તેવો ઉત્પાદ
પોતાના કારણે છે. સ્પર્શગુણ ધ્રુવ છે, તે ધ્રુવના કારણેય ઉત્પાદ નથી; ઉત્પાદનું લક્ષણ
ઉત્પાદ જ છે. આવા વસ્તુસ્વરૂપના જ્ઞાનમાં એકલી વીતરાગતા ઘૂંટાય છે. આવા સત્ના
જ્ઞાનવડે જ ધર્મની શરૂઆત થાય છે. આવા જ્ઞાન પછી સ્વરૂપમાં ચરવું તે ચારિત્ર છે.
ચૈતન્યહંસ રાગના ચારા ન ચરે, એ તો વીતરાગી આનંદરૂપી મોતીનાં ચારા ચરનારો
છે. આવો ચૈતન્ય–મહાપ્રભુ તે રાગની સિફારસ વડે મળે એવો નથી. રાગના વિકલ્પને
તો આંધળો કહ્યો છે–અચેતન કહ્યો છે, તેના વડે ચૈતન્યપ્રભુ અનુભવમાં કેમ આવે?
આ તો વીતરાગનો માર્ગ છે.
પુદ્ગલ છે, એમ જીવ સત્તા, પુદ્ગલ સત્તા વગેરે અનેક સત્તા છે.
પદાર્થસ્થિત છે. દરેક પદાર્થનું અસ્તિત્વ પોતપોતાના નિશ્ચિત એક સ્વરૂપમાં જ છે,
એટલે અવાંતર સત્તાને એક પદાર્થસ્થિત કહેલ છે.
વિશ્વરૂપ કહેતાં જડ ને ચેતન બધું એકમેક થઈ જાય છે એમ ન સમજવું. પણ જડ
છે, ચેતન છે–એમ વિશ્વના બધા પદાર્થોને એક સાથે સત્પણે લક્ષમાં લેવા તે
મહાસત્તા છે.
PDF/HTML Page 18 of 41
single page version
PDF/HTML Page 19 of 41
single page version
PDF/HTML Page 20 of 41
single page version
સૂર્યનું કાર્ય અંધારું ન હોય, સૂર્યનું કાર્ય તો પ્રકાશ હોય; તેમ ચૈતન્યસૂર્ય આત્મા,
તે જડને કે રાગરૂપી અંધકારને કરતો નથી, તે તો ચમકતા ચૈતન્યપ્રકાશરૂપ કાર્યને
જ કરે છે.
બહાર જ હોય, ને મજબુત ઘરમાં તે પ્રવેશી શકતો જ ન હોય પછી તેનો ભય
શેનો? તેમ ધર્મી જીવ નિર્ભયપણે પોતાના ચૈતન્યઘરમાં બેઠા છે; તે મજબુત
ચૈતન્યઘર કોઈથી હણી શકાતું નથી, ને તેમાં કોઈ બીજાનો (રાગનો કે જડનો)
પ્રવેશ થઈ શકતો નથી; પછી ધર્મીને કોનો ભય? તે તો નિર્ભયપણે નિઃશંકપણે
જ્ઞાનરૂપે જ પોતાને જાણે છે–અનુભવે છે. જ્ઞાનપણે હું સદાય સત્ છું. મારા
જ્ઞાનના વેદનમાં જ આનંદ છે, પ્રભુતા છે, મહિમા છે; તે સ્વયં રક્ષિત છે, બીજા
કોઈ રક્ષકની એને જરૂર નથી.
રહેતી નથી કેમકે તે જડ પ્રાણ કાંઈ આત્માના જીવનનું કારણ નથી. શરીરાદિ જડ પ્રાણ
તો આત્માથી જુદા છે ને જુદા પડી જાય છે. આત્મા જો તેનાથી જીવતો હોય તો
આત્માથી તે જુદાં કેમ પડે? તેના હોવાપણે કાંઈ આત્માનું હોવાપણું નથી. આત્માનું
હોવાપણું પોતાના ચૈતન્યપ્રાણથી જ છે. આવા ચૈતન્યજીવનને જેણે જાણ્યું તે
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને મરણનો ભય કેમ હોય? મરણ જ મારું નથી પછી મરણનો ભય કેવો?
આમ ધર્મી જીવ મરણના ભયથી રહિત, નિઃશંક અને નિર્ભય વર્તે છે. જગતને મરણ
તણી બીક છે–પણ જ્ઞાનીને તો આનંદની લહેર જો. કેમકે પહેલેથી જ પોતાને દેહથી જુદો
જ જાણ્યો છે.