PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
PDF/HTML Page 3 of 45
single page version
જામનગર:
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
વાર્ષિક લવાજમ ચાર રૂપિયા * વર્ષ ૨૭: અંક ૩ * વીર સં. ૨૪૯૬ પોષ
ઝબકી ઉઠયું. એ પ્રવચનનો સાર અહીં આપ્યો છે.
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
વ્યવહારનય અનુસરવા જેવો નથી; એ જ રીતે સમ્યગ્જ્ઞાન માટે, સમ્યક્ચારિત્ર માટે
પણ વ્યવહારનય અનુસરવા જેવો નથી; શુદ્ધ આત્માનો જ આશ્રય કરવા જેવો છે
કેમકે તેના જ આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર થાય છે. મોક્ષમાર્ગ શુદ્ધ આત્માના
આશ્રયે થાય છે. માટે શુદ્ધ આત્માનું સ્વરૂપ દેખાડનારો શુદ્ધનય જ ભૂતાર્થ છે. અને
વ્યવહારનય બધોય અભૂતાર્થ છે.
વ્યવહારનો વિકલ્પ હો,–તે કોઈના આશ્રયે આત્માનું સમ્યગ્દર્શન થતું નથી; એકરૂપ જે
ભૂતાર્થ શુદ્ધસ્વભાવ, તેના જ આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
કેમકે શુદ્ધનયની પર્યાય અંતરમાં અભેદ થાય છે. ‘જ્ઞાન તે આત્મા’ એવા
ગુણભેદના સૂક્ષ્મ વિકલ્પો વડે પણ આત્મા પકડાય નહીં, તો પછી બીજા અશુદ્ધતાના
સ્થૂળ વિકલ્પની તો વાત જ શી? વ્યવહારના જેટલા પ્રકારો છે તે બધોય વ્યવહાર
આશ્રય કરવા જેવો નથી; અને શુદ્ધનિશ્ચય કે જે એક પ્રકારનો જ છે, તે જ એક
આશ્રય કરવા જેવો છે. તે એક સ્વભાવને દેખનારી અભેદદ્રષ્ટિમાં કોઈ ભેદો દેખાતા
નથી, એટલે વિકલ્પોનું ઉત્થાન તેમાં થતું નથી; અભેદના અનુભવમાં અતીન્દ્રિય
આનંદ અને નિર્વિકલ્પ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર એ બધું સમાય છે; તે જ
મોક્ષમાર્ગ છે. વ્યવહારના આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ નથી. શુદ્ધનય ભૂતાર્થ છે, અને તેના જ
આશ્રયે ધર્મી જીવો મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરે છે.
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
એની સામે વ્યવહારના અનેક પ્રકારો, તે બધાય અભૂતાર્થ.
સમ્યગ્દર્શનાદિ થતાં નથી; એટલે સમ્યગ્દર્શનને માટે તે વ્યવહારનય અભૂતાર્થ છે. શુદ્ધ
આત્માનો નિર્ણય કોણ કરે છે? તે નિર્ણય તો શુદ્ધસ્વભાવ તરફ ઝુકેલી પર્યાય જ કરે છે.
પણ તે પર્યાયનો ભેદ પાડીને જોતાં શુદ્ધ આત્મા અનુભવમાં નથી આવતો; માટે
વ્યવહારને અભૂતાર્થ કહ્યો છે. નિજભગવાન પૂર્ણ આનંદથી ભરેલો એકરૂપ છે–તેના
આશ્રયે સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય છે. માટે કહે છે કે–
તોડ સકલ જગદંદ ફંદ નિજ આતમ ધ્યાવો.
ટાળવાની, ને મોક્ષને પામવાની રીત છે. અરૂપી ચૈતન્ય આત્માને આવા શરીર ધારણ
કરવા પડે એ તો શરમ છે. આત્મા તો અશરીર છે, તેને આવા જન્મ–મરણ શા? તેથી
કહે છે–
શરમજનક જન્મો ટળે પીએ ન જનની ક્ષીર.
કહે છે કે હે જીવો! તમે તમારા ભૂતાર્થ સ્વભાવને જાણીને તેનો જ આશ્રય કરો. તે જ
કલ્યાણનો માર્ગ છે. એ સિવાય બીજું બધું અસત્ય છે.
તે ભૂતાર્થ છે, ને સંયોગીભાવો કે ભેદના વિકલ્પો તે એનું સ્વરૂપ નથી. ત્યાં, જેમ સ્વચ્છ
પાણી અને મલિન કાદવ, એ બંનેનો ભેદ નહિ ઓળખનારા ઘણા જીવો પાણીને મેલું
સમજીને તેને
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
અહીં આપીએ છીએ. સંતોએ કહેલું આવું સત્નું સ્વરૂપ
સમજતાં, પોતાની સ્વ–પર્યાયને માટે પરની સામે
જોવાનું રહેતું નથી; પરથી ભિન્ન પોતાના દ્રવ્યની
સન્મુખતા થાય છે. આ રીતે સત્ના જ્ઞાનવડે પરાશ્રિત
બુદ્ધિ મટે છે, ભેદજ્ઞાન થાય છે ને મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે.
અહો! સર્વજ્ઞદેવે કહેલું તત્ત્વજ્ઞાન અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન
કરાવીને સ્વસન્મુખતા અને વીતરાગતા કરાવે છે.
આત્મદ્રવ્ય પોતે પરિણમે છે. એટલે, પ્રતિકૂળ સંયોગને કારણે દુઃખ થયું–અથવા
અનુકૂળ સામગ્રીને કારણે સુખ થયું એમ નથી. દુઃખપર્યાયને પરદ્રવ્ય નથી દ્રવતું,
પણ આત્મદ્રવ્ય પોતાની તે પર્યાયને દ્રવે છે; અને સુખપર્યાયને, જ્ઞાનપર્યાયને,
શ્રદ્ધાપર્યાયને, અનંતગુણોની પર્યાયને આત્મા પોતે દ્રવે છે. આત્માના ગુણપર્યાયનું
વિદ્યમાનપણું કોઈ બીજાના કારણે નથી.
તેમજ તેના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ પણ પોતાથી છે, કેમકે સત્ પોતે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવસ્વરૂપ
છે. આમ દરેક વસ્તુ સ્વભાવથી જ ગુણપર્યાયસ્વરૂપ, ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ અને સત્
સ્વરૂપ છે.
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
થયો. વજ્રશરીર વગેરેનાં કારણે તે ઉત્પાદ નથી થયો.
(૨) ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ લક્ષણ વડે દ્રવ્ય ઓળખાય છે.
(૩) ગુણ–પર્યાયોરૂપ લક્ષણ વડે દ્રવ્ય ઓળખાય છે.
જગતની જડ કે ચેતન કોઈ પણ વસ્તુમાં આવા ત્રણ લક્ષણો હોય છે. અને
અસ્તિત્વ લક્ષિત થતું નથી, અથવા એક દ્રવ્યના ઉત્પાદ વડે કે તેનાં ગુણ–પર્યાયવડે
બીજું દ્રવ્ય લક્ષિત થતું નથી. જેનાં ગુણ હોય તે વડે તે દ્રવ્ય જ લક્ષિત થાય છે.
વ્યય–ધૌવ્યથી તે પદાર્થ લક્ષિત થાય છે, પણ એકના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ વડે બીજો પદાર્થ
લક્ષિત થતો નથી. દરેક દ્રવ્યનાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધૌવ્ય કે ગુણપર્યાયો પોતપોતામાં જ છે,
અને તેમનાથી તે દ્રવ્ય અભિન્ન છે.
પુદ્ગલપરમાણુઓ લક્ષિત છે, તેનાં વડે જીવદ્રવ્ય લક્ષિત નથી.
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
છ પ્રકારનાં દ્રવ્યો સર્વજ્ઞે જોયેલાં છે, તે ત્રણ પ્રકારનાં લક્ષણોથી ઓળખાય છે.
અભિન્ન હોવા છતાં તેમાં લક્ષણ–લક્ષ્યપણું છે.
ભાવની ઉત્પત્તિ તે ઉત્પાદ, તે જ ક્ષણે પૂર્વના ભાવનો વિનાશ તે વ્યય; અને
સ્વજાતિપણે વસ્તુનું સળંગ ટકવું તે ધ્રુવતા. આવા ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ તે દ્રવ્યનું સ્વરૂપ છે.
પર્યાયનો ઉત્પાદ તે જીવનો ભાવ છે, તેના વડે જીવદ્રવ્યનું અસ્તિત્વ લક્ષિત થાય છે.
જીવની પર્યાયનો પ્રવાહ જ્ઞાનમય જ હોય, એકપર્યાય જ્ઞાનરૂપ હોય ને બીજી પર્યાય
જડરૂપ હોય એમ ન બને; પુદ્ગલની બધી પર્યાયો જડરૂપ હોય. આમ પદાર્થના ઉત્પાદ–
વ્યય–ધ્રુવ પોતાની સ્વજાતને છોડતા નથી; જડ–ચેતન એકબીજામાં ભળી જતા નથી
આવો સત્ સ્વભાવ છે. જીવ ત્રણે કાળે જીવ રહે; અજીવ ત્રણેકાળે અજીવ રહે. જીવ કે
અજીવ તે સૌ પોતપોતાના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવમાં જ વર્તે છે. તે દ્રવ્ય પોતાના ઉત્પાદ–
વ્યય–ધ્રુવથી અભિન્ન છે. વસ્તુમાં એક સમયમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવનું એકસાથે હોવું એ
વાત સર્વજ્ઞ સિવાય કોઈના મતમાં હોય નહીં. ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ તો દ્રવ્યનું લક્ષણ છે, તે
બીજા વડે અપાતું નથી. વિશ્વની વસ્તુઓ જ સ્વયંસિદ્ધ એવા સ્વભાવવાળી છે.
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
ચેતન–જાતને છોડતો નથી; નવી પર્યાય ઊપજે તે પણ ચેતન–જાતને છોડયા વગર જ
ઊપજે છે. ચેતનપણું સળંગ નિત્ય ટકી રહે છે. એ જ રીતે છએ દ્રવ્યોમાં પોતપોતાની
જાતનો અત્યાગ છે, તેની જાત કદી બદલતી નથી. મિથ્યાત્વ છૂટીને સમ્યક્ત્વ નવું પ્રગટે
પણ જીવ તો જીવ જ રહે છે. મિથ્યાત્વનો નાશ થતાં જીવનો નાશ થઈ જતો નથી. અને
સમ્યક્ત્વ ઉત્પન્ન થતાં જીવ કાંઈ નવો ઉત્પન્ન થતો નથી. બંને અવસ્થામાં જીવનું
જીવપણું ટકી રહે છે. એ જ રીતે પુદ્ગલની સર્વ અવસ્થાઓમાં પુદ્ગલદ્રવ્ય પુદ્ગલપણે
ટકે છે, કોઈ જીવ દેવમાંથી મનુષ્ય થયો, કે મનુષ્યમાંથી દેવ થયો, છતાં ચેતનરૂપ જીવ તે
તો ચેતનરૂપ જ રહ્યો.
વ્યય–ધ્રુવ સામાન્ય આદેશે દ્રવ્યથી અભિન્ન છે; ને વિશેષ આદેશે તેઓ દ્રવ્યથી ભિન્ન છે,
કેમકે ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રુવ એ પ્રત્યેક એકેક અંશની અપેક્ષાએ છે.
ગુણ એટલે અન્વયરૂપ વિશેષો; એકરૂપ રહેનારા વિશેષો;
પર્યાય એટલે વ્યતિરેકરૂપ વિશેષો; બદલાતા વિશેષો.
આવા ગુણો દ્રવ્યમાં એકસાથ વર્તે છે; ને પર્યાયો ક્રમે વર્તે છે. આ ગુણપર્યાયો તે
સ્વરૂપ છે.
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
સમજાવશે.
સત્ વસ્તુ નિત્ય–અનિત્યસ્વરૂપ હોય છે; તેમાં નિત્યતા કહેતાં ધૌવ્ય જાહેર થાય
પણ છે.
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
કરતા, પરને જાહેર નથી કરતા, પણ પોતાના ગુણ–પર્યાયો સાથે જ એકતાને જાહેર કરે
છે. પરથી તો જુદાપણું જાહેર કરે છે. આવું ભેદજ્ઞાન કરીને સ્વસન્મુખ થવું તે તાત્પર્ય
છે.
ધ્રુવપણું કહેતાં નિત્યતા આવી, ને ઉત્પાદ–વ્યય કહેતાં અનિત્યતા આવી; એ રીતે નિત્ય–
અનિત્યસ્વરૂપ પારમાર્થિક સત્ જણાય છે.
જ ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ વસ્તુનું સ્વરૂપ ઓળખાય છે, તેથી ગુણ–પર્યાય તે વસ્તુના
સ્વરૂપની પ્રાપ્તિમાં કારણભૂત છે. ગુણ વડે ધ્રુવતાની પ્રાપ્તિ છે ને પર્યાય વડે ઉત્પાદ–
વ્યયની પ્રાપ્તિ છે. વસ્તુને ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવવાળી કહેતાં તે ગુણ–પર્યાયવાળી છે એમ પણ
આવી જ જાય છે. ગુણ–પર્યાયો વગર ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ સિદ્ધ થઈ શકે નહીં. આ રીતે,
વસ્તુને ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ લક્ષણવાળી કહેતાં તેમાં બાકીનાં બે લક્ષણો (સત્પણું અને
ગુણ–પર્યાય) પણ આવી જાય છે.
કહેતાં તેમાં પણ બાકીનાં બે લક્ષણો (સત્પણું અને ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ) પણ આવી જાય
છે. વસ્તુમાં અન્વયરૂપ ગુણો તો ધ્રુવતા સૂચવે છે, અને વ્યતિરેકરૂપ પર્યાયો ઉત્પાદ–
વ્યયને સૂચવે છે, આ રીતે ગુણ–પર્યાયો તે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ વસ્તુ જણાવે છે. ધ્રુવતા
વગર ગુણ ન હોય, ને ઉત્પાદ–વ્યય વગર પર્યાયો ન હોય.
પ્રસિદ્ધ કરે છે.
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
*
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
ઉત્તર:– એ માન્યતા વડે જીવના પોતાના વિશુદ્ધ ચૈતન્યપ્રાણ તો હણાય જ છે એટલે
કે ન થાય, તેની સાથે આને સંબંધ નથી. આ જીવે રાગ–દ્વેષ વગરના પોતાના
ચૈતન્યજીવનને ન જાણ્યું ને રાગ સાથે એકતાબુદ્ધિ વડે પોતાના ચૈતન્યપ્રાણને
પોતે હણ્યા, તે જ હિંસા છે.
ઉત્તર:– હું ચૈતન્યભાવ જ છું, ચૈતન્યપ્રાણથી શાશ્વતજીવન જીવનારો હું છું; મારા
કાર્ય નથી, –એમ શુદ્ધ ચૈતન્યભાવરૂપે જ પોતાને જાણવો–અનુભવવો, તે
અહિંસાધર્મ છે, તેમાં પોતાના ચૈતન્યપ્રાણની રક્ષા છે.
તેને બદલે પરનો સ્વામી થઈને, પોતાના ચેતનભાવમાં પરજીવના જીવનનું
સ્વામીત્વ માને છે, તથા પરને બચાવવાના રાગનું કાર્ય ચેતનમાં માને છે, તે
રાગવગરના પોતાના ચેતનપ્રાણને હણીને હિંસા કરે છે, તે અધર્મ છે.
ઉત્તર:– શુભરાગથી પણ જુદો ચૈતન્યભાવ જ હું છું, મારા ચૈતન્યને ટકવા માટે,
ચૈતન્યપ્રાણથી શાશ્વત જીવનારો હું છું, રાગથી હું જીવનારો નથી. પરને
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
વીતરાગી–ચેતનભાવે આત્માનું રહેવું તે અહિંસા છે.
આવી અહિંસા તે મોક્ષનું કારણ છે, તેથી તે પરમ ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
શી? જીવ સદાય જીવે તો છે,–પણ એ જીવન આનંદમય છે કે દુઃખમય? તે જોવાનું છે.
જગતથી ભિન્ન એવા નિજાત્માના જ્ઞાનબળે આનંદમય જીવન જીવાય છે; એવા જ્ઞાન
વગરનું દુઃખમય જીવન, તેને જ્ઞાનીઓ ખરૂં જીવન નથી કહેતા પણ ભાવમરણ કહે છે.
બાકી મનુષ્યશરીરમાં (કે ચાર ગતિમાંથી કોઈપણ ગતિમાં) રહેવાનો કાળ તો મર્યાદિત
જ હોય, સંસારમાં કોઈ ગતિ સ્થિર નથી; સ્થિર તો સિદ્ધગતિ છે કે જે ધ્રુવસ્વભાવને
અવલંબનારી છે. આવા લક્ષની પુષ્ટિ થાય, ને સંસારની ક્ષણભંગુરતા જીવને લક્ષગત
રહ્યા કરે એટલે વૈરાગ્યપૂર્વક આત્મહિતમાં તે ઉદ્યમી રહે, તે હેતુથી આત્મધર્મમાં
વૈરાગ્યસમાચારો અપાય છે.
સ્વર્ગવાસ પામી ગયો. નાકના હાડકાની સહેજ તકલીફનું ઓપરેશન કરાવવા
ઈસ્પિતાલમાં ગયેલા, ત્યારે કલોરોફોર્મ સુંઘાડયા બાદ તરત જ કંઈક થઈ જતાં તેમનો
સ્વર્ગવાસ થઈ ગયો. છ બહેનો વચ્ચે તે એક જ ભાઈ હતો, ને કોલેજમાં કોમર્સના
બીજા વર્ષમાં અભ્યાસ કરતો હતો. આવા યુવાનનું આ પ્રકારે એકાએક અવસાન થતાં
તેમના કુટુંબને ખુબ આઘાત થાય તે સહજ છે, પરંતુ વૈરાગ્ય અને તત્ત્વજ્ઞાનના સંસ્કાર
એ જ સમાધાનનો ઉપાય છે. આ સંસારમાં આવા પ્રસંગો ન બને તો બીજે ક્્યાં બને?
પણ આવા સર્વ પ્રસંગોમાં જીવને શાંતિ આપવા માટે માત્ર “સમાધાન” એ જ પરમ
ઔષધ છે.
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
૮ વાગ્યા સુધી તો તેઓ સોનગઢમાં હતા; સાંજે સાડા છ વાગે ગુરુદેવના દર્શન