PDF/HTML Page 1 of 40
single page version
PDF/HTML Page 2 of 40
single page version
ભાવનગ
ના પ્રમ
ાણક, અને બ
રુદેવની
તેનાથી
ી
ધન્ય બ
..... અ
થ
ર્ંકર
ભુના
ાણક સ
ક્ષાત
ઉજવવાની
......
PDF/HTML Page 3 of 40
single page version
મકલ્
રે છ
–અહા,
ાન
આજે મારી
ર્ં
ક
ર
પ્રભ
ી
મારો આત્
ા આજે
ત્રથ
પ્રભુન
ાં ઈ
રે છ
થ
ી
પ્રભુન
ે
ખતાં પણ અ
ર્ થ
,
તો
ત્રથ
પ્રભુન
હાળતાં
ત! ઈ
દ્ર
પ
ર્યા
માં આ રી
ાર ન
ીં પણ અસંખ્
ર્ં
ક
ર
પ્રભુન
ાન
,
તે ઈ
PDF/HTML Page 4 of 40
single page version
PDF/HTML Page 5 of 40
single page version
પર્યાયપણે જીવદ્રવ્ય ઉપજે છે, એટલે તેને પોતાની પર્યાય સાથે કર્તા–કર્મપણું છે પણ
અજીવ સાથે તેને કર્તા કર્મપણું નથી. પોતાની પર્યાયથી દ્રવ્ય અનેરૂં નથી, પોતાની
પર્યાય સાથે દ્રવ્યને તાદાત્મ્ય છે,–એવા નિર્ણયમાં અપૂર્વ ભેદજ્ઞાન છે, ને સ્વસન્મુખતા
થઈને મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે, મારા આત્માને મારી પર્યાય સાથે જ તન્મયતા છે એમ નક્કી
કરનાર જીવ સ્વસન્મુખ નિર્મળ પર્યાયો સાથે જ તન્મયપણે ઊપજે છે, રાગાદિમાં
તન્મયપણે તે ઊપજતો નથી.–આનું નામ ધર્મ છે.
પદાર્થો વચ્ચે કર્તાકર્મપણું હોતું નથી. આવા ભેદજ્ઞાનમાં રાગનું પણ અકર્તાપણું થઈ જાય
છે, ને સુવિશુદ્ધ જ્ઞાનપણે જ આત્મા પ્રગટ થાય છે.
પરથી નિરપેક્ષપણે એટલે કે સ્વભાવની સન્મુખપણે જીવ ઊપજે છે, એટલે તેમાં
ક્રમેક્રમે નિર્મળ પર્યાયો જ થયા કરે છે. સ્વસન્મુખ થઈને આત્માનો સર્વજ્ઞસ્વભાવ
જે શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં બેઠો તે શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં રાગાદિ પરભાવોનું કર્તૃત્વ રહેતું નથી.
પોતાના અનંત ગુણની નિર્મળપર્યાય સાથે તન્મય થઈને તે પરિણમે છે; તેના
પરિણમનનો પ્રવાહ આનંદના વેદન સહિત સર્વજ્ઞતા તરફ ચાલ્યો; સર્વજ્ઞનો વિરહ
તેને ન રહ્યો.
પરિણામ તે–તે દ્રવ્ય સાથે જ તન્મય છે, ને અન્યથી ભિન્ન છે.–આવું વસ્તુસ્વરૂપ છે.
આવું વસ્તુસ્વરૂપ જાણનાર જ્ઞાની પોતાના જ્ઞાનભાવ સિવાય અન્ય રાગાદિ સર્વે
પરભાવોનો અકર્તા થાય છે, તે રાગના જ્ઞાનપણે ઊપજે છે પણ રાગમાં તન્મયરૂપે
ઊપજતો નથી. સ્વદ્રવ્યની ક્રમ નિયમિત પર્યાય પોતાથી જ છે એમ નક્કી કરનાર જીવ
સ્વદ્રવ્યના આશ્રયે
PDF/HTML Page 6 of 40
single page version
પરાશ્રયવડે વિકાર ભાવને કરે છે, તેથી જ સંસાર છે.
પરિણામનો કર્તા નથી, અને પોતે બીજાના પરિણામની સૃષ્ટિનો કર્તા નથી. આવું
વસ્તુસ્વરૂપ જાણે ત્યારે તે જીવ જ્ઞાયક જ રહે છે. જ્ઞાનભાવમાં પરને કરવાની
મિથ્યાબુદ્ધિનો અભાવ છે. દ્રવ્યને પોતાની પર્યાયપણે ઊપજવામાં બીજા કોઈની
અપેક્ષા નથી, બીજાની અપેક્ષા વગર જ દ્રવ્યને પોતાની પર્યાય સાથે કર્તાકર્મની
સિદ્ધિ છે.–આવું નિરપેક્ષ વસ્તુસ્વરૂપ છે. સત્–દ્રવ્ય પોતે જ ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવતા
યુક્ત છે. તે–તે સમયની સત્ પર્યાય તે વસ્તુનો અંશ છે, અને તે અંશપણે વસ્તુ
ઊપજે છે. પોતાની પર્યાયપણે ઊપજતી વસ્તુને બીજા કોઈ સાથે કર્તાકર્મપણું હોતું
નથી, એવી નિરપેક્ષતા છે. પોતાની જ્ઞાનપર્યાયપણે ઊપજતો જીવ, અજીવમાં કાંઈ
પણ કરતો નથી, અહીં તો એમ બતાવે છે કે પોતાની વિશુદ્ધ જ્ઞાનપર્યાયરૂપે
ઊપજતો જીવ તે કર્મના બંધનમાં નિમિત્ત પણ થતો નથી, તે કર્મપ્રકૃત્તિના નિમિત્તે
ઊપજતો નથી એટલે કે રાગપણે ઊપજતો નથી પણ પોતાની નિર્મળ પર્યાયરૂપે જ
ઊપજે છે, અને તે નિર્મળ પર્યાયમાં જીવદ્રવ્ય પોતે પ્રકાશે છે.
નથી, તેમનાથી તો ભિન્ન જ્ઞાનપરિણામ છે, ને જીવથી અભિન્ન છે.–આમ જીવ–
અજીવનાં સમસ્ત પરિણામોમાં સમજી લેવું.
તે સ્વસત્તાની સન્મુખ થઈને પરિણમે ત્યારે નિર્મળપર્યાયરૂપે પરિણમે છે, અને તે
પોતાની પર્યાય સાથે અનન્ય છે, ને પરનો તે અકર્તા છે.–આમ સ્વપર્યાયપણે
ઊપજતા સ્વદ્રવ્યને હે ભવ્ય! તું જાણ! અને તે–તે પરિણામ સાથે દ્રવ્યનું
અનન્યપણું જાણ.
PDF/HTML Page 7 of 40
single page version
નિર્મળપર્યાય તે આત્માનું નિજરૂપ હોવાથી તેનો તે કર્તા છે, અન્ય પદાર્થોની પર્યાય
સાથે આત્માને તાદાત્મ્ય નથી એટલે તે નિજરૂપ નથી, એટલે તેનો આત્મા કર્તા નથી.
શુદ્ધ જ્ઞાનમય આત્માને ખરેખર રાગાદિ પરભાવો સાથે તન્મયપણું કે કર્તાપણું નથી.–
આવા શુદ્ધઆત્માને તું જાણ. ‘જાણવું’ તેમાં મોક્ષમાર્ગ સમાઈ જાય છે, કેમકે જાણવારૂપ
જે ભાવ છે તેમાં રાગનો અભાવ છે. જાણવારૂપ ભાવ રાગનો અકર્તા છે, ને રાગનું
અકર્તાપણું તે મોક્ષનો માર્ગ છે. રાગનું કર્તાપણું તે સંસાર, રાગનું અકર્તા એવું
શુદ્ધજ્ઞાનપરિણમન તે મોક્ષ. આ રીતે, આચાર્યદેવે વસ્તુસ્વરૂપ ‘જાણ’ એમ કહ્યું તેમાં
મોક્ષમાર્ગ આવી જાય છે.
એટલે પોતામાં પર દ્રવ્યનું કર્તાપણું દેખાતું નથી, પર્યાય સાથે અનન્ય એવું દ્રવ્ય જ કર્તા
છે. આચાર્યદેવ ફરમાવે છે કે આવું વસ્તુસ્વરૂપ તમે જાણો, કર્તાકર્મનું અભિન્નપણું તમે
જાણો, એનાથી બીજું ન માનો.
અનન્યપણું દેખાય છે, આમ દેખનાર જીવ તે પુદ્ગલદ્રવ્યનું કર્તાપણું માનતો નથી.
પુદ્ગલની પર્યાય સાથે અનન્ય એવું તે પુદ્ગલ દ્રવ્ય જ તેનું કર્તા છે, જીવ તેનો
અકર્તા છે.
છે, પોતાની પર્યાયના કર્તા હોવા છતાં અન્ય દ્રવ્યની પર્યાય સાથે તેને જરાપણ
કર્તાકર્મપણું સિદ્ધ થતું નથી, કેમકે તેનાથી અત્યંત ભિન્નતા છે. આવા
વસ્તુસ્વરૂપને જાણતાં ભેદજ્ઞાન થાય છે, પરમાં કર્તૃત્વબુદ્ધિ છૂટે છે, ને સ્વદ્રવ્ય–
સન્મુખપણે નિર્મળ જ્ઞાનપર્યાયપણે જીવ ઊપજે છે.–એનું નામ સુવિશુદ્ધજ્ઞાન છે, ને
તે મોક્ષમાર્ગ છે.
PDF/HTML Page 8 of 40
single page version
દર્શનમાર્ગ કહીશ.
તે સાંભળીને દર્શનહીન જીવો વંદન કરવાયોગ્ય નથી.
ભ્રષ્ટ હોય તે તો સિદ્ધિને પામશે, પણ જે દર્શનભ્રષ્ટ છે તે સિદ્ધિને પામતો નથી.
કેવળજ્ઞાની થાય છે.
બંધાયેલા કર્મરૂપી રેતીનાં આવરણ પણ નાશ પામે છે.
પણ ભ્રષ્ટ છે અને બીજા જનોને પણ તે ભ્રષ્ટ કરે છે.
દોષ કહે છે તે જીવો પોતે ભગ્ન છે અને બીજાને પણ ભગ્ન કહીને દોષારોપણ કરે છે.
PDF/HTML Page 9 of 40
single page version
અને તેમને બોધિની પ્રાપ્તિ દુર્લભ છે.
PDF/HTML Page 10 of 40
single page version
PDF/HTML Page 11 of 40
single page version
ભરેલો છે. તેનું ભાન અને અનુભવ કરતાં આત્મા પોતે જ પરમાત્મા થાય છે.
છે, અને તેનાથી મોક્ષ પમાય છે.
આત્માની ક્રિયા પણ તેનાથી જુદી છે.
બંધાય છે. તે કર્મો જડ છે. આત્મા તેનાથી પણ જુદો છે.
ટળીને સુખદશા પ્રગટી શકે છે. એવી સુખદશા તે જ ધર્મ છે.
અભિમાન ભલે કરે પણ તેઓ શુદ્ધઆત્માને જાણતા નથી.
સાચા મોતીના ચારા ચરનારો છે.
સાંભળે ને લક્ષગત કરે તો અપૂર્વ સુખ પ્રગટ થયા વગર રહે નહીં,
PDF/HTML Page 12 of 40
single page version
PDF/HTML Page 13 of 40
single page version
(આરાધના) તેનાથી રહિત તે અપરાધ છે. તે અપરાધી જીવ બંધાય છે.
નિરપરાધ છે. તે નિઃશંક છે કે મારા ચૈતન્યભાવમાં કોઈ બંધન છે જ નહીં.
અભાવ છે; એટલે ચૈતન્યભાવની અપેક્ષાએ શુભ–રાગ પણ પારકો ભાવ છે;
છતાં શુભરાગને પોતામાં ગ્રહણ કરે છે તે પરભાવની ચોરી કરે છે, તેથી તે
બંધાય છે.
ચૈતન્યભાવને તો પોતાપણે ગ્રહણ કરવો, અને સમસ્ત રાગાદિ પરભાવોને
પરરૂપે જાણીને છોડવા.–એમ કરવાથી શુદ્ધ આત્માનું ગ્રહણ થાય છે, એટલે
પરભાવના ગ્રહણરૂપ ચોરી મટીને નિરપરાધપણું થાય છે, અને બંધન છૂટી
જાય છે. શુદ્ધાત્મારૂપે જ પોતાને અનુભવનારો જીવ બંધનને છેદીને
અલ્પકાળમાં મોક્ષને પામે છે. અને આત્માને અશુદ્ધ અનુભવનારો જીવ
શુભરાગ વડે પણ કદી બંધનથી છૂટકારો પામતો નથી, તે બંધાય જ છે.
પ્રગટ કરીને ભોગવ્યા જ કરો, પણ તે કદી ખૂટે તેમ નથી, આવો આનંદનો
ખજાનો આત્મા છે. આવા આત્માને અનુભવતો ધર્મી જીવ મુક્ત છે.
થવા દેતા નથી, બંધભાવને પોતાથી અત્યંત જુદો ને જુદો રાખે છે, તેથી તે
મુક્ત છે.
PDF/HTML Page 14 of 40
single page version
મુક્તિ ન થાય. રાગના સેવનથી લાભ માનવો એ તો મોટો અપરાધ છે.
ભલે કહેવાય, પણ ખરેખર રાગથી જુદાપણે આત્માને શુદ્ધ અનુભવે ત્યારે જ
શુભરાગમાં અપરાધ ઘટ્યો કહેવાય છે, બાકી જે રાગરૂપ અપરાધને જ
પોતાનું સ્વરૂપ માની રહ્યો છે તેને અપરાધ ઘટ્યો કેમ કહેવાય?
નિરપરાધસ્વરૂપના લક્ષે જેટલો રાગ ઘટ્યો તેટલો અપરાધ ઘટયો.
છે, તેનાથી મુક્તિ પમાય છે. આ રીતે રાગરહિત એવા શુદ્ધાત્માના જ સેવનથી
મુક્તિ થાય છે.
આત્મા જ હું છું.’–આમ નિશ્ચય કરીને પોતાને શુદ્ધ અનુભવતો હોવાથી તેને
શુદ્ધઆત્માની સિદ્ધિ છે, એટલે તે શુદ્ધ આત્માની પ્રાપ્તિરૂપ આરાધના સહિત
સદાય વર્તે છે.
હોવાથી શુદ્ધ આત્માની સિદ્ધિનો અભાવ છે. અશુદ્ધતાને જ અનુભવતો
હોવાથી તે અનારાધક છે, અપરાધી છે, અને બંધાય છે.
છે, ને ભેદજ્ઞાન વડે જ્ઞાનીને તે સ્વકાર્યની સિદ્ધિ છે. આવી સિદ્ધિ તે જ
આરાધના છે, તે જ નિર્દોષપણું છે, તે જ મોક્ષની સાધના છે, તે જ આત્માની
PDF/HTML Page 15 of 40
single page version
થયો. કોઈ પારકી કૃપા કે પારકી પ્રસન્નતા આત્માને કાંઈ આપી દે તેમ નથી,
જ્ઞાનીએ સ્વાનુભૂતિ વડે પોતાના આત્માને પ્રસન્ન કર્યો, એટલે કે આત્માની
આરાધના કરી; ત્યાં આત્મા પોતે પ્રસન્ન થઈને પોતાને પૂર્ણ આનંદ ને મોક્ષ
આપે છે; એટલે કાર્યની સિદ્ધિ થઈ જાય છે. આત્મા સિવાય બીજાની
આરાધના કરીને તેમની પાસેથી કાંઈ લેવા માંગે તો તે અપરાધી છે. અજ્ઞાની
છે. કેમકે તે પારકી વસ્તુનું ગ્રહણ કરવા માંગે છે. જ્ઞાની જાણે છે કે મારે
જગતમાં કોઈ પાસેથી કાંઈ લેવાનું નથી, પરદ્રવ્ય વગરનો મારો ઉપયોગ–
સ્વરૂપ આત્મા જ સ્વયં પરિપૂર્ણ છે; આવા મારા આત્માની જ આરાધનાથી
મારા સ્વકાર્યની સિદ્ધિ છે.
સેવે છે. આવું અશુદ્ધતાનું સેવન તે જ અપરાધ હોવાથી બંધનું કારણ છે.
જ્ઞાનસ્વરૂપે જ અનુભવે છે એટલે કે પોતાના શુદ્ધઆત્માને જ તે ભજે છે, તેમાં
નિર્દોષપણું હોવાથી તેને બંધન જરાપણ થતું નથી.
આત્માનું ભજન (તેનાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–અનુભવ) કરે તો તેને સંસારભ્રમણ રહે
નહીં, તે આરાધક થઈને મોક્ષને સાધે.
કોઈ પરભાવને તારામાં ગ્રહણ કરે છે?–કે તેનાથી લાભ માને છે?
–જો કહે કે હા; તો આચાર્ય ભગવાન કહે છે કે તું પારકી વસ્તુને લેનારો
અપરાધી છો, તને કર્મબંધન થશે.
PDF/HTML Page 16 of 40
single page version
PDF/HTML Page 17 of 40
single page version
અમૃતકળશ, તે ચૈતન્યને અત્યંત વિભક્ત દર્શાવીને અમૃતનો અનુભવ કરાવે છે. હવે
કોણ આવો અનુભવ ન કરે? બધાય જીવો આવો અનુભવ કરો. ચૈતન્યનિશાન વડે
આત્માને પરભાવોથી અત્યંત જુદો સ્પષ્ટ દેખાડયો.....આત્માનો અર્થી થઈને જુએ તો
એકદમ સહજ–સુગમ છે; તે સાંભળતાં ખરા જિજ્ઞાસુને એમ થાય કે વાહ? કેટલું સ્પષ્ટ
ભેદજ્ઞાન! જેને ચૈતન્ય તરફ રુચિ–ઉલ્લાસ–પ્રેમ–આદર–ઝૂકાવ હોય તેને તે અશક્ય કે
દુર્ગમ્ય ન લાગે, પણ આ તો મારા સ્વઘરની ચીજ છે, તે મારા અંતર પ્રયત્ન વડે સુગમ
છે,–એમ ભરોસો લાવી, ઉત્સાહ લાવી. સ્વસન્મુખ ઝૂકાવ વડે તે સ્વાનુભવથી ચૈતન્યને
પ્રાપ્ત કરે જ છે. ન થાય–એવી વાત જ નથી.
ઉત્તર:– ચૈતન્યલક્ષણ તે વિકલ્પને પણ જુદો પાડી નાંખે છે, એટલે વિકલ્પ
ઉપયોગને અંતરમાં વાળે છે; ત્યાં વિકલ્પથી પાર ચૈતન્યના અમૃતનો અનુભવ
થાય છે.
વારંવાર અભ્યાસ વડે આ આત્મા નિર્વિકલ્પ આનંદના અનુભવ સહિત
અત્યંતપણે પ્રકાશી ઊઠે છે. પહેલાં સમ્યગ્દર્શન પણ આવા ભેદજ્ઞાનના અભ્યાસથી
થાય છે અને પછી કેવળજ્ઞાન પણ આવા ભેદજ્ઞાનના અભ્યાસથી થાય છે.
ભેદજ્ઞાન કરીને જ્યાં આત્માનો ઉપયોગ આત્મામાં લીન થયો ત્યાં સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્ર ને કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે.
શ્રી ગુરુના ઉપદેશથી ચૈતન્ય ચિહ્નવડે જીવ–અજીવની ભિન્નતા જાણીને જ્યારે
સમ્યક્ ભેદવિજ્ઞાન કરે ત્યારે તે જીવ પોતાના ચૈતન્યભાવને જ ગ્રહણ કરે છે, ને
અજ્ઞાનને નષ્ટ કરે છે. અહો, એવા ભેદવિજ્ઞાની જીવો આ જગતમાં મહાત્મા
કહેવાય છે; ભેદજ્ઞાનના અભ્યાસ વડે અલ્પકાળમાં મોક્ષપદને સાધીને તેઓ
નિરંતર સુખી રહે છે.
PDF/HTML Page 18 of 40
single page version
(૧) આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવી છે, તેના જ્ઞાનમાં સર્વજ્ઞ થવાની તાકાત છે. જ્ઞાનને સર્વ
છે ત્યારે તુરત જ પરમઆનંદમય કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે.
કોઈ કર્મ તેમને નથી રહ્યું, સ્વાધીનપણે જ તેઓ પૂર્ણ સુખરૂપે પરિણમી
ગયા છે, તેથી સુખ માટે બીજા કોઈ વિષયોની અપેક્ષા તે સ્વયંભૂ–
PDF/HTML Page 19 of 40
single page version
માટે હે જીવો! સર્વજ્ઞસ્વભાવી આત્માની પ્રતીતિ કરો...ને તેનો અચિંત્યમહિમા
મુનિરાજના શ્રીમુખથી આવો મોક્ષમાર્ગ સાંભળીને તે
PDF/HTML Page 20 of 40
single page version
છે...હાથીરાજ પણ આનંદથી તૈયાર થઈને ઊભા
છે......ગુરુદેવ પધારતાં ભાવનગર મુમુક્ષુમંડળના
પ્રમુખશ્રી હિંમતભાઈ હાથમાં શ્રીફળ સહિત
હાર્દિક ઉમંગથી સ્વાગત કરી રહ્યા છે.....અને કહે
છે કે અહો ગુરુદેવ! આપે તો અમને મિથ્યા
માર્ગેથી છોડાવ્યા......ને મોક્ષનો સાચો રાહ
બતાવ્યો......