PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
PDF/HTML Page 3 of 45
single page version
મહિમાપૂર્વક તેની આરાધનાનો ઉપદેશ આપતાં (પૃ. ૯ માં) તેઓ કહે છે કે–
મુમુક્ષુને મોક્ષસ્વરૂપ પરમ સુખસ્થાને નિર્વિઘ્ન પહોંચાડવામાં એ સર્વપ્રથમ પગથિયારૂપ છે.
જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપ એ ત્રણે સમ્યક્ત્વ સહિત હોય તો જ મોક્ષાર્થે સફળ છે, વંદનીય છે,
કાર્યગત છે; અન્યથા તે જ (જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપ) સંસારના કારણરૂપપણે જ પરિણમ્યે
જાય છે. ટૂંકામાં સમ્યક્ત્વ રહિત જ્ઞાન તે જ અજ્ઞાન, સમ્યક્ત્વરહિત ચારિત્ર તે જ કષાય અને
સમ્યક્ત્વ વિનાનું તપ તે જ કાયકલેશ છે. જ્ઞાન, ચારિત્ર અને તપ એ ત્રણે ગુણોને ઉજ્જવળ
કરનાર એવી એ સમ્યક્શ્રદ્ધા પ્રથમ આરાધના છે. બાકીની ત્રણ આરાધના એક સમ્યક્ત્વના
વિદ્યમાનપણામાં જ આરાધકભાવે પ્રવર્તે છે. એ પ્રકારે સમ્યક્ત્વનો કોઈ અકથ્ય અને અપૂર્વ
મહિમા જાણી તે પવિત્ર કલ્યાણમૂર્તિરૂપ સમ્યગ્દર્શનને આ અનંત અનંત દુઃખરૂપ એવા
અનાદિ સંસારની આત્યંતિક નિવૃત્તિ અર્થે હે ભવ્યો! તમે ભક્તિપૂર્વક અંગીકાર કરો, સમયે
સમયે આરાધો. ચાર આરાધનામાં સમ્યક્ત્વ–આરાધનાને પ્રથમ કહેવાનું શું કારણ? એવો
પ્રશ્ન થતાં ૧પ મી ગાથામાં કહે છે કે–
સમાન છે, તે આત્માર્થરૂપ ફળ દેનાર નથી; પરંતુ જો તે જ સામગ્રી સમ્યક્ત્વસહિત હોય તો
મહામણિ સમાન પૂજનિક થઈ પડે, અર્થાત્ વાસ્તવ્ય ફળદાતા અને ઉત્કૃષ્ટ મહિમાયોગ્ય થાય.
કરે તોપણ ઘણી જ મહત્ત્વતાને પામે, પણ પાષાણનો ઘણો ભાર માત્ર તેના ઉઠાવનારને
કષ્ટરૂપ જ થાય છે; તેવી જ રીતે મિથ્યાત્વક્રિયા અને સમ્યક્ત્વક્રિયા એ બંને ક્રિયા અપેક્ષાએ
તો એક જ છે; તથાપિ અભિપ્રાયના સત્–અસત્પણાના તથા વસ્તુના ભાન–બેભાનપણાના
કારણને લઈને મિથ્યાત્વસહિત ક્રિયાનો ઘણો ભાર વહન કરે તોપણ તે વાસ્તવ્ય મહિમાને કે
આત્મલાભને પામે નહિ, પરંતુ સમ્યક્ત્વસહિત અલ્પ ક્રિયા પણ યથાર્થ ‘આત્મલાભદાતા’
અને અતિ મહિમાયોગ્ય થાય. માટે સમ્યક્ત્વઆરાધના પ્રધાન છે, ને તે પ્રથમ કર્તવ્ય છે.
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
વાર્ષિક વીર સં. ૨૪૯૭
લવાજમ માગશર
ચાર રૂપિયા
સ્વસંવેદનની ઉત્તમ બુદ્ધિ હજો,
આત્માના શ્રદ્ધા–જ્ઞાનનું અનંત બળ હજો.
વગેરે નિજ વૈભવને ભૂલીને અજ્ઞાની જીવો બાહ્ય
વૈભવની, ધનની, શરીરના બળની ભાવના ભાવે
છે, એ રીતે દીવાળીને જ દિવસે બાહ્યભાવના વડે
અજ્ઞાની પોતાના ભાવને બગાડે છે, તેને બદલે
દીવાળીના દિવસમાં તો આત્માના સ્વભાવની
ભાવના ભાવવી જોઈએ કે મારા સ્વભાવની અનંત
આનંદ વગેરે ચેતન્યઋદ્ધિ મને પ્રાપ્ત હો; આત્માના
સ્વસંવેદન માટેની ઉત્તમ બુદ્ધિ મને પ્રગટો, અને
વીતરાગી શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આનંદથી ભરપૂર અનંત
આત્મબળ મને પ્રગટો. –આમ પોતાના સ્વભાવની
ભાવના કરીને પરિણતિને અંતરમાં વાળે તો સાચી
દીવાળી પ્રગટે....ને અપૂર્વે ચૈતન્યઋદ્ધિનો લાભ મળે.
સ્વભાવની ભાવનાથી અનંત ચતુષ્ટય પ્રગટ કરીને
આત્મા ઝળકી ઊઠે તે મંગલ સુપ્રભાત છે,
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
વડે આત્માનો અનંત વૈભવ પ્રાપ્ત કરીને અપૂર્વ આનંદની કમાણી કર.
સૌથી મોટો એવો પોતાનો દ્રવ્યસ્વભાવ, તેનો જેણે આશ્રય લીધો તેને
હવે કોઈ ચિંતા ન રહી; સ્વદ્રવ્યના આશ્રયે તે આનંદથી મોક્ષને સાધશે.
છે; તેનું ભાન કરીને તેમાં એકાગ્ર થતાં પર્યાય પણ તેવી પ્રગટ થાય છે. તેને સ્વકાળ કહો,
કે જ્ઞાન–આનંદમય દીવાળી કહો. એવા સ્વભાવની ભાવનાનો આ દિવસ છે.
ચૈતન્યસ્વરૂપ છે તે સ્વાનુભવગમ્ય છે. આવા સ્વભાવને શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં ધ્યેય બનાવવો
તેનું નામ જિનભાવના છે. જેવા સ્વરૂપે આત્માને ધ્યાવે તેવા સ્વરૂપે તે પરિણમે; એટલે
જિનભાવના વડે આત્માને શુદ્ધસ્વરૂપે ધ્યાવતાં આત્મા શુદ્ધતારૂપ પરિણમે છે.
ઉપયોગને અંતરમાં વાળીને અનુભવ કરવો તે જિનભાવના છે. આવી ઉત્કૃષ્ટ
જિનભાવના વડે અંતર્મુહૂર્તમાં કેવળજ્ઞાન થાય છે. જેમ હિંસાની અશુદ્ધભાવના વડે
તંદુલિયો મચ્છ મરીને સાતમી નરકે ગયો; તેમ જ્ઞાનમય સમ્યક્જિનભાવના વડે જીવ
ક્ષણમાં કેવળજ્ઞાન પામે છે. આ રીતે જીવના ભાવનું ફળ જાણીને હે જીવ! તું
જિનભાવના ભાવ, ને અશુદ્ધભાવોની ભાવના છોડ. ત્રિકાળસ્વભાવની ભાવના વડે
જ શુદ્ધભાવના થાય છે, તે જ જિનભાવના છે, તે જ મોક્ષનું કારણ છે; તે જ વીતરાગ
પુરુષોએ કહેલો મૂળ ધર્મ છે. હે જીવ! આવા મૂળ ધર્મને સમજીને તેની તું ઉપાસના કર.
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
ચિંતા રહેતી નથી. તેમ હે સર્વજ્ઞ પરમાત્મા! મેં તમને ઓળખીને તમારો આશ્રય લીધો,
એટલે કે અંતરમાં આપે કહેલા મારા સ્વભાવનો આશ્રય લીધો ત્યાં હવે અમને કોઈ
ચિંતા નથી, ભવનો હવે અભાવ થયો, સિદ્ધપદ તો અમારા સ્વભાવમાં ભર્યું છે;–ને
એવા મોટા સ્વભાવને અનુભવમાં લીધો તો હવે કોઈ ચિંતા ક્્યાં રહી? જે મેળવવાનું
હતું તે તો અમારા સ્વભાવમાં જ છે, –પછી ચિન્તા શેની? અને જ્યાં આવો મોટો
સ્વભાવ પોતામાં દેખીને તેનો આશ્રય લીધો ત્યાં પરને, રાગને ને નાની એવી ક્ષણિક
પર્યાયની સામે કોણ જુએ? –તેનો આશ્રય કોણ લ્યે? ભાઈ, બહારના જડવૈભવમાં તો
તારું કાંઈ નથી; તારો અનંત આત્મવૈભવ તારામાં જ છે. તેને તું જાણ...તેનો અનુભવ
કરીને અપૂર્વ આનંદની કમાણી કર. અરે જીવ! તને કમાણી કરતાં આવડતી નથી. ખરી
કમાણીનું સ્થાન તો તારા આત્મામાં છે. બહારમાં કાંઈ કમાણી નથી, તેમાં તો
અશુદ્ધભાવને લીધે નુકશાન છે, દુઃખ છે, ખોટનો ધંધો છે. સાચી કમાણીનો ધંધો તો એ
છે કે ઉપયોગના વેપારને પોતાના આત્મસ્વભાવમાં જોડવો, –તેમાં અનંત આનંદના
વૈભવની કમાણીનો અપૂર્વ લાભ છે.
શાસ્ત્રનું સાચું જ્ઞાન શુદ્ધભાવ વડે જ થાય છે. અશુભ કે શુભરાગનો ભાવ તે તો
મલિન–અશુદ્ધભાવ છે, તેના વડે કાંઈ સાચું સ્વરૂપ ઓળખાતું નથી. પોતાના સ્વરૂપની
સામે જુએ ત્યારે પોતાનું સાચું જ્ઞાન થાય, અને ભગવાનની સાચી ઓળખાણ પણ
ત્યારે જ થાય. પોતાની સામે જોયા વગર ભગવાનની પણ સાચી ઓળખાણ થાય નહીં.
ભગવાનની આજ્ઞા એવી છે કે હે જીવ! તું અમારી સામે નહિ પણ તારા સ્વભાવની
સામે જો...તારા સ્વભાવનો આશ્રય લે ત્યારે જ તને અમારી ઓળખાણ થશે.....ને ત્યારે
જ અમારી આજ્ઞાનું ખરૂં પાલન થશે.
એમ કહ્યું છે કે તું સ્વદ્રવ્યનો આશ્રય કરજે ને પરનો આશ્રય છોડજે; કેમકે સ્વદ્રવ્યના જ
આશ્રયે મોક્ષ છે, ને પરદ્રવ્યના આશ્રયે સંસાર છે. –આવો સ્વદ્રવ્યના આશ્રયરૂપ
તીર્થંકરોનો માર્ગ છે.
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
ચતુષ્ટયરૂપી જે મંગલપ્રભાત આત્મામાં ખીલ્યું તે સદાકાળ
રહેનારું સુપ્રભાત છે. નૂતન વર્ષના મંગલપ્રભાતની સર્વોત્તમ
ચતુષ્ટયથી ભરેલો આત્મા બતાવે છે. શક્તિપણે તારા આત્મામાં
સ્વભાવચતુષ્ટય વિદ્યમાન છે, તેની સન્મુખતાવડે સમ્યગ્દર્શનાદિ
સુપ્રભાત ઊગે છે ને તેના ફળમાં કેવળજ્ઞાનાદિ અનંત ચતુષ્ટય
પ્રગટ થાય છે. અહો, જે આત્મામાં આવો આનંદમય ચૈતન્યસૂર્ય
ઝગઝગાટ કરતો ઊગ્યો તે પ્રાતઃસ્મરણીય છે.
સુપ્રભાત તેને પ્રકાશે છે. આ જ્ઞાનપ્રકાશ ચૈતન્યતેજથી ઝગઝગાટ કરે છે. અહો!
આવા અનંતચતુષ્ટયસ્વરૂપે આત્મા પ્રગટે તે જ અપૂર્વ સુપ્રભાત છે. અનંત દર્શન–
જ્ઞાન–આનંદ–વીર્યરૂપ ચતુષ્ટયથી તે ભરેલું છે.
પોતાને પ્રત્યક્ષ અનુભવે ત્યારે તે ચતુષ્ટય પ્રગટ થાય છે. આવા ચતુષ્ટયનો સ્વામી
આત્મા છે તે ધર્મચક્રવર્તી છે; ચાર ગતિનો અંત કરીને અનંત ચતુષ્ટયને પ્રાપ્ત કરે
એવી તેની તાકાત છે, અને તે જ આત્માનું સાચું સામ્રાજ્ય છે.
ખીલ્યું
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
સુપ્રભાત ખીલ્યું તેઓ બીજાને માટે પણ પ્રાતઃસ્મરણીય છે. આવા મંગલસુપ્રભાતનું
વર્ણન સમયસાર કળશ ૨૬૮ માં કર્યું છે.
જ્ઞાનાદિ સંકુચિત હતા તે હવે કેવળજ્ઞાનાદિરૂપે ખીલી ગયા. તે આત્મા પોતે જ
શુદ્ધપ્રકાશથી ભરપૂર સુપ્રભાત છે, સદાય આનંદમાં જ સુસ્થિત છે. જેમ
મંગલદિવસે વાજાં વગાડે છે તેમ આ આત્મા આનંદનાં વાજાં વગાડતો થકો પોતે
જ સુપ્રભાત–મંગલરૂપે ખીલી ઊઠ્યો. પોતાના જ્ઞાન–આનંદમાં સદાય અચળ
રહેવારૂપ અનંત વીર્ય છે, ક્ષાયિક જ્ઞાન–દર્શનરૂપ શુદ્ધ ચૈતન્યપ્રકાશ છે, ને
અતીન્દ્રિય આનંદ છે. –આવું આત્માનું સુપ્રભાત છે. સુપ્રભાતમાં તો આવા
આત્માની ભાવના કરવા જેવી છે. બહારની ભાવના તો અનંતકાળથી કરી, તેમાં
કાંઈ નવું નથી; આવા સ્વભાવ–ચતુષ્ટયથી ભરેલા આત્માની સન્મુખ થઈને તેની
ભાવના કરતાં અપૂર્વ જ્ઞાન–આનંદસહિત નવું વર્ષ બેસે છે ને મંગલપ્રભાત ઊગે
છે. ત્યાં અજ્ઞાનના અંધારાં ટળી જાય છે.
ટકતો નથી. જે આત્માનાં છે અને જે આત્મા સાથે કાયમ ટકનારાં છે એવા જ્ઞાન–
આનંદમય અનંત નિધાન આત્મામાં છે. આવા નિજનિધાનને સ્વાનુભવ વડે પ્રગટ
કરતો આત્મા અનંતચતુષ્ટયના સુપ્રભાતથી ઝળકી ઊઠે છે. આવા ચતુષ્ટયસહિત
મોક્ષદશા ભગવાને પ્રગટ કરી, તેઓ મુક્તિસુંદરીના નાથ બન્યા; અને દરેક આત્મા
સ્વભાવચતુષ્ટયથી ભરેલો હોવાથી મુક્તિસુંદરીનો નાથ છે; આવા આત્માને
ભાવવો; અનુભવવો.
જે પોતે મુક્તિસુંદરીનો નાથ છે, તથા સ્વભાવચતુષ્ટયથી સહિત–સનાથ છે, એવા
આત્માને ભાવવો; તેના અનુભવવડે અનંતચતુષ્ટયરૂપી સુપ્રભાત ખીલી જાય છે.
કેવળજ્ઞાનરૂપી આ સુપ્રભાત જગતને મંગળરૂપ છે અને વંદનીય છે.
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
આત્માને સદાય ભાવવો, તેની સન્મુખ એકાગ્ર થવું.
પર્યાય છે. આત્માને ભૂલીને પરનો આશ્રય શોધનારી પર્યાય તો અનાથ હતી;
પોતાનો સાચો નાથ એવો ચૈતન્યસ્વભાવ તેને પ્રાપ્ત થયો ન હતો; પણ જ્યાં તે
પર્યાય અંતરમાં વળી ત્યાં તેણે પોતાના નાથ એવા ચૈતન્યસ્વભાવને પોતામાં જ
દેખ્યો, તે સનાથ થઈ. સ્વભાવના આશ્રયે પ્રગટેલી જે શુદ્ધ ચતુષ્ટયપરિણતિ તેનો
નાથ આત્મા પોતે છે, તે સનાથ છે. હે ભવ્ય! તારે તારા આત્મામાં આનંદમય
મંગલ પ્રભાત ઉગાડવું હોય તો તારા આત્માના સ્વભાવને જ પોતાનો નાથ
બનાવીને તેનો આશ્રય લે.
આનંદનો ભંડાર છે, અનંત જ્ઞાન–આનંદથી ભરપૂર જીવડો છે, તેનું ભાન કરતાં
જ્ઞાનનો દીવડો પ્રગટે છે, ચૈતન્યનો પ્રકાશ ઊગે છે; તે જ આત્માની દીવાળી અને
સુપ્રભાત છે.
અનંત ચતુષ્ટયથી ભરેલા આત્માની ભાવના કરતાં સાદિઅનંત સુખ પ્રગટે છે, તેને
આત્મામાં શાશ્વત સુખનું નવું વર્ષ બેઠું; તેને આનંદમય ચૈતન્યસૂર્ય ઝગઝગાટ કરતો
ઊગ્યો, આનંદના વાજાં વગાડતું મંગલ પ્રભાત ઊગ્યું. તે આત્મા સવારના પહોરમાં
સ્મરણ કરવા યોગ્ય પ્રાતઃસ્મરણીય છે.
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
આત્માને તું પ્રયત્ન વડે જાણીને તેમાં વસ, તો
મોક્ષનગરીમાં તારું વાસ્તુ થશે, ને અપૂર્વ મંગલ પ્રગટશે.
બનાવીને જીવ જન્મમરણમાં રખડે છે; પુણ્ય–પાપના ભાવોથી પાર એવો જે ચૈતન્યભાવ
તે આત્મિકધર્મ છે; આત્માને ધ્યેય બનાવીને આવા આત્મિકધર્મવડે જીવને સુખનો
અનુભવ થાય છે એટલે કે મોક્ષ થાય છે.
નથી પણ સંસારમાં જ રખડે છે. સમસ્ત રાગથી પાર એવી શુદ્ધચેતના તે આત્માનો ધર્મ
છે. આવા આત્મિકધર્મને ધાર્યા વગર સર્વ પ્રકારનાં પુણ્ય કરે તોપણ તેનું ફળ સંસાર છે,
તે સ્વર્ગમાં જાય પણ મોક્ષ ન પામે. પુણ્યની રુચિવાળો તે જીવ બાહ્ય ભોગ–સામગ્રીમાં
લીન થઈને સંસારમાં જ રખડે છે. ભાઈ! રાગના ફળમાં સુખ ક્્યાંથી હોય? રાગ કાંઈ
તારો આત્મિકધર્મ નથી. રાગ તો પરભાવ છે. જિનશાસનમાં શુભરાગને પણ આત્માનો
ધર્મ નથી કહ્યો, તેને પુણ્ય કહ્યું છે ને તેનું ફળ સંસાર કહ્યું છે. મોક્ષ તો આત્માના શુદ્ધ
નિર્મોહ વીતરાગ પરિણામ વડે જ થાય છે; ને તે પરિણામ આત્માના સ્વભાવના
આશ્રયે થતા હોવાથી આત્માનો ધર્મ છે. પુણ્ય કાંઈ આત્માના સ્વભાવના આશ્રયે થતા
નથી, તે તો પરાશ્રિત વિભાવ છે.
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
નિધાન પોતામાં ભર્યાં છે–તે લક્ષમાં ન લીધું. હવે હે ભાઈ! વીતરાગી દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર
કહે છે તે વાત લક્ષમાં લઈને સ્વાનુભવગમ્ય કર.....અંદર તને
નિર્વિકલ્પ આનંદ–રસનાં ભોજન લેવા–તે ખરી દીવાળી છે. આચાર્યદેવ મોક્ષને સાધવા
માટે આત્માને જાણવાનો ઉપદેશ આપે છે કે–
जेण य लभेह मोक्खं तं जाणिज्जह पयत्तेण।।८७।।
ત્રિવિધે કરો એની જ શ્રદ્ધા, મોક્ષ–પ્રાપ્તિ કારણે. ૮૭
તોડી સકલ જગ–દ્વંદ–ફંદ નિજ આતમ ધ્યાવો.
જ્ઞાન–અનુભવ વડે જ થાય છે.
છે. માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે હે ભાઈ! આવા આત્માને પ્રયત્નવડે જાણીને તેમાં વસ તો
મોક્ષનગરીમાં તારું વાસ્તુ થશે ને અપૂર્વ મંગળ પ્રગટશે.
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
ચૈતન્યતત્ત્વનો પ્રેમ કર, તેના રસમાં ઉત્સાહ
લાવ. બાહ્ય વિષયો અને બાહ્યભાવો સંસારનું
કારણ છે તેનો રસ છોડીને આનંદધામ એવા
આત્મામાં વસ......આનંદના ઘરમાં વાસ્તુ કર.
ઈન્દ્રિયમાં કે રાગમાં તારો વાસ નથી, આનંદથી
ભરેલા અતીન્દ્રિયસ્વભાવમાં જ તારો વાસ છે.
તેમાં આત્માનું કાંઈ હિત નથી.
વડે ભાવશુદ્ધિ થાય છે. એવી ભાવશુદ્ધિ વગરના જીવો દુઃખના જ પંથમાં પડેલા છે.
સુખના પંથ જેને અંતરમાં હાથ આવ્યા છે એવા ધર્મીજીવને આત્માના સમ્યક્ ચેતન
મારા જ્ઞાન–આનંદની સાથે હું છું, સંયોગની સાથે હું નથી, –આવી ભાવનાવાળો જીવ
હિતના પંથમાં પડેલો છે. ચૈતન્યની ભાવના વડે તેને જ્ઞાન અને આનંદના કિરણોવાળું
સુપ્રભાત ખીલે છે.
આનંદધામ–આનંદનું
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
ઈંદ્રિયસેનાને તું તોડી નાંખ. ઈન્દ્રિયો તરફની એકતાબુદ્ધિ છોડીને અતીન્દ્રિય સ્વભાવમાં
તું ઝંપલાવ. તારો વાસ ઈંદ્રિયોમાં નથી, રાગમાંય તારો વાસ નથી. આનંદથી ભરેલા
અતીન્દ્રિયસ્વભાવમાં જ તારો વાસ છે. ઈન્દ્રિયોથી ભિન્ન એવા ચિદાનંદસ્વભાવને
અનુભવમાં લ્યે ત્યારે જ ઈન્દ્રિયવિષયોને જીતી શકાય.
સાધન પણ નથી;–ઈન્દ્રિયોથી પાર અતીન્દ્રિય સ્વસંવેદનગમ્ય આત્મા હું છું –એમ ધર્મી
અનુભવ કરે છે.
વિષયોમાં જ વર્તે છે, એટલે તે આત્માને વશ નથી પણ ઈન્દ્રિયોને વશ છે, તથા તેનું
મન પરભાવોમાં ચંચળ વર્તે છે. હે જીવ! ચંચળ મનરૂપી માંકડાને વશ કરવા તું તારા
સ્વઘરમાં ભરેલા આનંદનિધાનને જો. આવા આત્માના ભાન વગરના બાહ્ય વ્રતાદિક
વડે તો માત્ર જનરંજન થશે, તેમાં આત્મરંજન નહીં થાય, આત્મા તે રાગવડે પ્રસન્ન
નહિ થાય. ભાવશુદ્ધિ વિના બાહ્યભેષ દિગંબરપણું કે શુભરાગરૂપ વ્રતાદિક એ કોઈ
જીવને પરમાર્થસિદ્ધિનું કારણ નથી, તે તો સંસારનું જ કારણ છે.
કષાયભાવોથી ભિન્ન ઉપયોગસ્વરૂપ આત્માને લક્ષગત કર, ને તે મિથ્યાત્વ તથા
કષાયોને છોડ.
પણ જિનપ્રતિમા, જિનાગમ, નિર્ગ્રંથગુરુ વગેરે સંબંધી શુભરાગ ધર્મીને આવે છે,
શુભરાગ વખતે જિનાજ્ઞા અનુસાર જિનભક્તિ, શ્રુતભક્તિ, ગુરુભક્તિ વગેરે ભાવ હોય
છે, પણ આત્માના મોક્ષનું કારણ તો અંદરમાં ભાવશુદ્ધિરૂપી વીતરાગભાવ જ છે. માટે હે
જીવ! તું ભાવશુદ્ધિ પ્રગટ કર. ખરી જિનાજ્ઞા તો સ્વભાવના આશ્રયે
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
તે જ આત્માને આનંદ દેનાર છે, ને તે જ મોક્ષનું કારણ છે. માટે હે જીવ! તું સમ્યક્
પ્રકારે ભાવશુદ્ધિ કર.
જાય. ચૈતન્યરસના પ્યાલા તેં કદી પીધાં નથી, અજ્ઞાનથી તેં ઝેરના પ્યાલા પીધાં છે.
ભાઈ! હવે તો વીતરાગનાં વચનામૃત પામીને તારા આત્માના ચેતનરસનું પાન કર;
જેથી તારી આકુળતા મટીને સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિ થાય. આત્માને ભૂલીને બાહ્ય ભાવોનો
અનુભવ તે તો ઝેરનાં પાન જેવો છે, ભલે શુભરાગ હો તેના સ્વાદમાં પણ કાંઈ અમૃત
નથી પણ ઝેર છે. માટે તેનાથી ભિન્ન જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માને શ્રદ્ધામાં લઈને તેના
સ્વાનુભવરૂપી અમૃતનું પાન કર. અહા! શ્રીગુરુ વત્સલતાથી ચૈતન્યના પ્રેમરસનો
પ્યાલો પીવડાવે છે. વીતરાગની વાણી આત્માનો પરમશાંતરસ દેખાડનારી છે. આવા
શાંત વીતરાગી ચૈતન્યરસનો અનુભવ તે ભાવશુદ્ધિ છે. તેના વડે જ ત્રણલોકમાં સૌથી
સાધકો નિઃશંક અને નીડર હોય છે. સત્સ્વરૂપની શ્રદ્ધાના
કાંઈ પણ પ્રતિકૂળ નથી. એ તો પરિપૂર્ણ સત્સ્વરૂપ સાથે
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
ભાઈ; મરૂભૂતિ મરીને હાથી થયો ને
સમ્યગ્દર્શન પામ્યો; સર્પ કરડવાથી તેનું મૃત્ય
થયું. પછી અગ્નિવેગ–મુનિના ભવમાં અજગર
તેને ખાઈ ગયો; વજ્રનાભી ચક્રવર્તીના ભવમાં
ભીલે બાણથી તેને વીંધી નાંખ્યા. પછી
ગ્રૈવેયકમાં જઈને આપણા ચારિત્રનાયક
આનંદરાજા તરીકે અવતર્યા છે ને
અષ્ટાહનિકામાં જિનેન્દ્રદેવની પૂજાનો મોટો
ઉત્સવ કરાવીને મુનિરાજનો ઉપદેશ સાંભળે છે.
દર્શન કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરી; અને અરિહંત ભગવાન જેવા આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપનો
વિચાર કરવા લાગ્યા. પછી ભાવપૂર્વક મુનિરાજની સ્તુતિ–વંદના કરીને સૌ પોતે
પોતાના સ્થાને ગયા. મુનિરાજ પણ વિહાર કરતા કરતા ભોજન સમયે
અયોધ્યાનગરીમાં પધાર્યા. આનંદ રાજાએ નવધાભક્તિપૂર્વક મુનિરાજને આહારદાન
દીધું. આહારદાન બાદ મુનિરાજે કહ્યું કે–હે રાજન્! હવે તમારે બે જ ભવ બાકી છે. આ
ભવમાં તીર્થંકરપ્રકૃતિ બાંધીને આગામી ભવમાં તમે ભરતક્ષેત્રમાં ૨૩મા તીર્થંકર
થશો......ને સમ્મેદશિખરથી મોક્ષ પામશો. તે સાંભળીને રાજા ઘણો જ આનંદિત થયો.
તેનું નામ પણ ‘આનંદ’ હતું ને ભાવથી પણ તે આનંદિત હતો.
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
તેનું અદ્ભુત વર્ણન સાંભળીને રાજા પોતાના મહેલમાંથી તેને નમસ્કાર કરવા લાગ્યો,
અને અયોધ્યાનગરીમાં પણ તેવી જ રચના કરવાનું તેને મન થયું. રાજ્યના ઉત્તમ
કારીગરોને બોલાવીને સૂર્યવિમાન જેવું જ એક સુંદર વિમાન બનાવ્યું; અને હીરા માણેક
રત્ન જડેલા તે વિમાનમાં સુંદર જિનપ્રતિમાની સ્થાપના કરી. આ વિમાનની અને તેમાં
બિરાજમાન પ્રતિમાની આશ્ચર્યકારી શોભા દેખીને આનંદરાજાને આનંદનો પાર ન રહ્યો.
તેઓ હંમેશાં સવાર–સાંજ તેની પૂજા કરવા લાગ્યા. આ રીતે રાજાને સૂર્યવિમાનસ્થિતિ
જિનબિંબની પૂજા કરતા દેખીને તેના ઉપર વિશ્વાસને કારણે લોકો પણ દેખાદેખીથી
સૂર્યવિમાનને નમસ્કાર કરવા લાગ્યા. રાજા તો સૂર્યવિમાનને નહીં પણ તેમાં સ્થિત
જિનબિંબને નમસ્કાર કરતો હતો;–પણ જેમ બાહ્ય જીવો નિશ્ચયને જાણ્યા વગર
વ્યવહારને ભજવા લાગે છે તેમ અન્યમતિ લોકો પણ જિનબિંબને બદલે સૂર્યને પૂજવા
લાગ્યા.
ઘણાં વર્ષો વીતી ગયાં; એક દિવસ તે રાજાએ પોતાના માથામાં સફેદ વાળ દેખ્યા, અને
તરત જ તેનું હૃદય વૈરાગ્યથી કંપી ઊઠ્યું કે અરે! યુવાનીના લાખો વર્ષો વીતી ગયા ને
વૃદ્ધાવસ્થા તો આવવા લાગી; આ સફેદવાળ મૃત્યુરાજાનો સંદેશો લઈને આવ્યો છે કે હે
જીવ! હવે જલદી ચારિત્રદશાને ધારણ કરીને આત્મ–કલ્યાણ કર. માટે હવે મારે
આત્મહિતમાં ઘડીનોય વિલંબ કરવા જેવો નથી. આજે જ આ સંસારનો સર્વ પરિગ્રહ
છોડીને, હું શુદ્ધોપયોગી મુનિ થઈશ અને ઉપયોગસ્વરૂપ મારા આત્મામાં એકાગ્ર થઈને
ચારિત્રદશા પ્રગટ કરીશ–આવા દ્રઢ નિશ્ચયપૂર્વક તેઓ વૈરાગ્યને પુષ્ટ કરનારી બાર
ભાવના ચિંતવવા લાગ્યા.
(૧) આ શરીરાદિ સંયોગ અને રાગાદિ પરભાવો અધુ્રવ છે; મારો ઉપયોગસ્વરૂપ
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
નથી. જે સ્વયં સુખી છે તેને બીજાના શરણનું શું કામ છે?
કોઈ બાહ્ય ભાવો છે–અશુભ કે શુભ, તે બધાય પરભાવો સંસાર છે, દુઃખમય
છે, ચારગતિનાં કારણ છે. પરભાવનું સેવન તે સંસાર, તેનાથી છૂટવા
આત્માના શુદ્ધસ્વરૂપની ભાવના કરવી.
એકત્વ સ્વભાવને ભૂલીને, રાગદ્વેષના ભાવ વડે જીવ દુઃખી છે; તેમજ દેહાદિ
પદાર્થો ભિન્ન હોવા છતાં તેની સાથે એકત્વ માની–માનીને મોહથી જીવ મહા
દુઃખી થઈ રહ્યો છે. રાગમાં એકતારૂપ પરિણમન તે મિથ્યાત્વ છે,
નિજસ્વરૂપમાં જ એકતારૂપ પરિણમન તે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે.
મુનિઓ આવી એકત્વભાવનામાં તત્પર હોય છે.
સિવાય જે કોઈ રાગાદિ બાહ્ય ભાવો છે તે બધાય મારાથી અન્ય છે. –આવા
ભેદજ્ઞાનરૂપ ભાવના તે અન્યત્વ ભાવના છે.
મલિન કરનારાં હોવાથી અશુચી છે, તેને છોડીને ઉપયોગસ્વરૂપ પવિત્ર
આત્માની ભાવના કરવી.
આત્માના ઉપયોગમાં કર્મનો પ્રવેશ નથી, તેથી તે નિરાસ્રવ છે. આવા
ઉપયોગનો અનુભવ કરતાં આસ્રવો છૂટી જાય છે.
જ તેને જોડવો તેનું નામ સંવર છે; ભેદજ્ઞાન વડે જ આવો સંવર થાય છે
અને તે મહાન આનંદદાયક છે.
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
સ્વભાવ પણ નીરાલંબી છે. લોકમાં અનંતા જીવો છે, તેઓ આત્મજ્ઞાન વગર
ત્રણ લોકમાં જન્મ–મરણ કરીને રખડે છે ને દુઃખી થાય છે. લોકમાં સૌથી જુદો
ને લોકને જાણનારો જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા હું છું–એવું જ્ઞાન કરે તો લોકમાં
પરિભ્રમણ મટે, અને જીવ પોતે સિદ્ધભગવાન થઈને લોકાગ્રે જઈને વસે.
દેનાર છે. આવી દુર્લભ–બોધિ મને કેમ પ્રાપ્ત થાય? તેવી ભાવના કરીને,
તેનો ઉદ્યમ કરવા જેવો છે.
નથી. રાગદ્વેષભાવો તે ખરેખર જીવનો ધર્મ નથી. આવા ચેતનસ્વભાવરૂપ
ધર્મને ઓળખીને, સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ વીતરાગધર્મની અથવા
ઉત્તમક્ષમાદિ દશધર્મની ઉપાસના કરવી. તે ધર્મ જ જીવને સુખ અને મોક્ષ
આપે છે.
સાગરદત્તગુરુની સમીપ મુનિદીક્ષા લીધી...મુનિ થઈને શુદ્ધોપયોગવડે આત્મધ્યાનમાં
એકાગ્ર થયા. અતીન્દ્રિય આનંદનાં સમુદ્રમાં ગરકાવ થયા.....અહા! એમનો આત્મા
રત્નત્રયનાં તેજથી ઝળકી ઊઠ્યો. એમની વીતરાગતા આશ્ચર્ય ઉપજાવતી હતી. આત્મિક
સાધનામાં તેઓ એવા રત હતા કે બારપ્રકારનાં તપ તો તેમને સહેજે થઈ જતાં હતાં;
મુખ્યપણે તેઓ ધ્યાન અને સ્વાધ્યાયમાં જ મગ્ન રહેતા. આનંદના વેદનમાં આહારની
ઈચ્છા સહેજે છૂટી જતી એટલે કષ્ટ વગર તેમને ઉપવાસ થઈ જતા હતા. ક્્યારેક આહાર
કરે તોપણ રસની ઈચ્છા વગર, અમુક જ વસ્તુઓ અને તે પણ ભૂખ કરતાં અલ્પ જ
લેતાં; એકાન્તસ્થાનમાં વન–જંગલમાં વસતા; શરીરનું મમત્વ તેમણે છોડી દીધું હતું, અલ્પ
પણ દોષ કે પ્રમાદ થઈ જાય તો સરળચિત્તે પ્રાયશ્ચિત્ત કરતા; રત્નત્રયધારી ગુરુઓ પ્રત્યે
સેવા–વિનય અને વાત્સલ્યસહિત વર્તતા; ગમે તેવી ઠંડી ગરમી કે વર્ષામાં પણ તેઓ કદી
આત્મધ્યાન ચુકતા નહીં. –આમ બાર પ્રકારનાં તપ સહિત ચારિત્રને આરાધતા હતા.
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
ઋદ્ધિઓ તેમને પ્રગટી, પણ તેમનું લક્ષ તો ચૈતન્યઋદ્ધિમાં જ હતું. આર્ત્તધ્યાન કે
રૌદ્રધ્યાન તો તેમને હતું જ નહીં, તેઓ ધર્મધ્યાનમાં એકાગ્ર રહેતા, ને ક્યારેક
શુક્લધ્યાન પણ ધ્યાવતા. ધ્યાન વખતે તેઓ પોતાના શુદ્ધાત્મામાં એકમાં જ ઉપયોગને
એકાગ્ર કરીને નિર્વિકલ્પ–આનંદને અનુભવતા હતા, ને બીજી બધી ચિંતાઓ તેમને
અટકી જતી હતી. અહા, ધ્યાન વખતે તો જાણે સિદ્ધમાં ને તેમનામાં કાંઈ ફેર રહેતો ન
હતો. તેમની શાંત ધ્યાનમુદ્રા દેખીને પશુઓ પણ આશ્ચર્ય પામતા હતા.
મચ્છર વગેરે મચ્છર વગેરે જીવ જંતુના ડંશ લાગે તોપણ મોક્ષમાર્ગથી તેઓ જરા પણ
ડગતા ન હતા; કોઈ અરતિનો પ્રસંગ આવે તોપણ તેઓ અરતિભાવ કરતા ન હતા;
સ્ત્રીઓના ગમે તેવા હાવભાવથી પણ તેમનું મન ચલિત થતું નહીં; વિહાર આસન ને
ભૂમિશયન સંબંધી કષ્ટમાં પણ ખેદ કરતા નહીં; ક્રોધથી કોઈ કડવાં વચન કહે કે મારે
તોપણ પોતે પોતાના માર્ગમાંથી ચ્યૂત થતા ન હતા; આહારાદિની યાચના કરતા ન
હતા; અનેક ઉપવાસ બાદ ગામમાં ભોજન માટે જાય ને યોગ્ય આહારાદિ ન મળે તોપણ
શાંતિથી પોતાના ધર્મધ્યાનમાં સ્થિર રહેતા હતા; ક્્યારેક શરીરમાં રોગ થાય, પીડા
થાય, કાંટા–કાંકરા લાગે તોપણ આર્તધ્યાન થવા દેતા ન હતા; પોતાનું કે પરનું શરીર
મલિન દેખીને પણ તેઓ ચિત્તને મલિન થવા દેતા ન હતા; લોકો દ્વારા થતા માન–
અપમાનમાં તેમને સમભાવ હતો; હું રત્નત્રયમાર્ગમાં પ્રવીણ ઘણો મહાન તપસ્વી છું
છતાં સંઘમાં મારું માન નથી, –એવા વિકલ્પ તેઓ કરતા નહીં; જ્ઞાનનો વિશેષ વિકાસ
થવા છતાં તેમને મદ થતો ન હતો; અને અવધિજ્ઞાન વગેરે પ્રગટ્યું ન હોય તો ખેદ
કરતા ન હતા; અનેક વર્ષો સુધી તપશ્ચર્યા કરવાં છતાં કોઈ ઋદ્ધિ વગેરે ન પ્રગટી હોય,
ને બીજાને ઋદ્ધિ પ્રગટતી દેખે તોપણ ખેદ કરતા ન હતા. –ઈત્યાદિ પ્રકારે બાવીસ
પરિષહને જીતતા થકા તે આનંદમુનિરાજ આત્મશુદ્ધિ વધારતા હતા અને કર્મોની નિર્જરા
કરતા હતા. –અહો, આવું વીતરાગી મુનિજીવન ધન્ય છે, તેમના ચરણમાં અમારું મસ્તક
નમે છે.
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
દર્શનવિશુદ્ધિથી માંડીને રત્નત્રયધર્મપ્રત્યેના પરમ વાત્સલ્ય સુધીની સોળ ભાવનાઓ વડે
તીર્થંકરનામકર્મની પ્રકૃતિ બાંધી. બધાય તીર્થંકરો પૂર્વભવમાં આવી ઉત્તમ ભાવનાઓ
ભાવે છે. એક તરફથી પુણ્યનો રસ વધતો હતો, ને બીજી તરફથી ચૈતન્ય–અનુભવ વડે
વીતરાગી શાંતરસ પણ વધતો જતો હતો. શિવપુર પહોંચવા માટે તેમને વચમાં એક જ
ભવ બાકી હતો; હવે સંસારસંબંધી કોઈ ઈચ્છા તેમને રહી ન હતી, દેહથી પણ તેઓ
સાવ વિરક્ત હતા.
લક્ષ છોડીને નિજસ્વરૂપના અવલોકનમાં
તેઓ એકાગ્ર હતા. તેમના સર્વપ્રદેશે
અપૂર્વ આનંદરસના ફૂવારા છૂટતા હતા.
એવામાં ત્યાં એક સિંહ આવ્યો......તેની
ભયંકર ગર્જનાથી આખું વન ધૂ્રજી
ઊઠ્યું.....વનના પશુઓ બીકના માર્યા
ભાગવા લાગ્યા. છલાંગ પર છલાંગ
મારતો તે સિંહ વનમાં ચારેકોર ઘૂમતો
હતો. આ સિંહ તે બીજો કોઈ નહિ પણ
આપણો જાણીતો કમઠનો જ જીવ છે. તેની નજર ધ્યાનમાં બેઠેલા આનંદમુનિ ઉપર પડી
અને ક્રોધથી મોટી ત્રાડ પાડીને તે મુનિ તરફ દોડયો......મુનિરાજ ભાગ્યા નહીં,
ભયભીત થયા નહીં, એ તો નિર્ભયપણે ધ્યાનમાં જ બેસી રહ્યા. સિંહે છલાંગ મારીને
તેમનું ગળું મોઢામાં પકડયું ને પંજાના નખથી તેમના શરીરને ફાડી ખાધું. –અરે! એને
ક્્યાં ભાન હતું કે હું અત્યારે જેના શરીરને ખાઉં છું તે જ એક વખત ગુરુ થઈને આ
સંસારમાંથી મારો ઉદ્ધાર કરશે! સિંહ શરીરને ખાતો હતો ત્યારે મુનિરાજ તો પોતાના
ઉત્કૃષ્ટ ક્ષમાભાવમાં જ રહ્યા, તેમણે સિંહ ઉપર જરાય ક્રોધ ન કર્યો......વીતરાગ માર્ગથી
જરાપણ ન ડગ્યા. વાહ! ધન્ય મુનિરાજ ચતુર્વિધ આરાધનાની અખંડતા સહિત પ્રાણ
તજીને તેઓ આનતસ્વર્ગમાં ઈન્દ્ર થયા. સિંહ કૂ્રર ભાવથી મરીને પાછો નરકમાં ગયો.