PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
વર્ષ પૂર્ણ થાય છે અને તે દિવસે શાસનનું ૨૫૦૨ મું
વર્ષ બેસે છે.
પ્રભુએ ગણધરપદ શોભાવ્યું અને પરમાગમ શાસ્ત્રની
રચના થઈ–એ પવિત્ર પ્રસંગોનો મહાન દિવસ એટલે
સાથેની સંધિ કરીને જીવો એકાવતારી થઈ જાય એવો
આજનો દિવસ છે. આજે વીરશાસનનો જીવંત દિવસ
છે.... ઠેઠ કેવળજ્ઞાનથી પરંપરા ચાલી આવતી વાણી
મહાભાગ્યે આજે પણ સાંભળવા મળે છે....
લાગે છે. આ કંઈ એકાન્તિક દ્રષ્ટિએ લખ્યું છે અથવા
અન્ય કંઈ હેતુ છે એમ વિચારવું છોડી દઈ, જે કંઈ તે
વચનોથી અંતરમુખ વૃત્તિ થવાની પ્રેરણા થાય તે
કરવાનો વિચાર રાખવો એ જ સુવિચારદ્રષ્ટિ છે..........
બાહ્ય ક્રિયાના અંતર્મુખદ્રષ્ટિ વગરના વિધિ નિષેધમાં
કંઈ પણ વાસ્તવ્ય કલ્યાણ રહ્યું નથી.......... અનેકાંતિક
કરાવવા સિવાય બીજા અન્ય હેતુએ ઉપકારી નથી, એમ
જાણી લખ્યું છે. તે માત્ર અનુકંપા બુદ્ધિએ, નિરાગ્રહથી
નિષ્કપટતાથી, નિર્દંભતાથી અને હિતાર્થે લખ્યું છે; એમ
જો તમે યથાર્થ વિચારશો તો દ્રષ્ટિગોચર થશે....”
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
ઉત્પત્તિસ્થાનો તે યોનિ છે. (ગોમટ્ટસાર–જીવકાંડ ગાથા ૮૧ ટીકા, પાનું ૨૦૩) જીવને ઉપજવાના આધારભૂત
પુદ્ગલસ્કંધનું નામ યોનિ છે.
(૧) નિત્યનિગોદ (૨) ઈતરનિગોદ (૩) પૃથ્વિકાય (૪) જલકાય (૫) તેજસકાય તથા (૬)
અને (૧૩) પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ એ દરેકની ચાર ચાર લાખ યોનિ છે; અને (૧૪) મનુષ્યની ચૌદ લાખ યોનિ છે; એ
રીતે બધી મળીને સંસારી જીવની ૮૪ લાખ યોનિ છે.
ઉત્તર:– ના, તેમ નથી; કારણકે, જુદા જુદા આત્માઓને ભિન્ન ભિન્ન સુખ–દુઃખનો અનુભવ હોય છે, જુદા
જુદા પ્રકારનો હોવો જોઈએ.
ઉત્તર:– સંસારી આત્માઓને કર્મોના ઉદયના ભેદ જુદા જુદા પ્રકારના છે તે ભેદના કારણે યોનિઓના
કેવળજ્ઞાની પોતાના દિવ્યજ્ઞાનથી આ ભેદોને પ્રત્યક્ષ જાણે અને અલ્પજ્ઞાની આગમ દ્વારા જાણે છે,
ઉત્તર:– જે જીવ ગર્ભજ છે તેની યોનિ મિશ્ર જાણવી, કેમ કે માતાના ગર્ભમાં વીર્ય અને લોહી છે તે
પડે છે. આ પ્રમાણે તે ગુણયોનિના ભેદો છે.
ઉત્તર:– આકારયોનિના ત્રણ પ્રકાર છે– (૧) શંખાવૃત (૨) કુર્મોન્નત અને (૩) વંશપત્ર. પહેલાં
વાસુદેવ, પ્રતિવાસુદેવ તથા બળભદ્ર જન્મે છે. ત્રીજી વંશપત્રયોનિમાં બાકીના ગર્ભજ જીવો જન્મે છે.
શંખાવૃત=શંખ જેવા આકારની;
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
ધર્મ થાય અને શરીરની ક્રિયા અમુક પ્રકારની હોય તો પાપ થાય એમ તે માને છે; પણ શરીરની ક્રિયા જીવ કદી
કરી શકતો જ નથી, શરીરના એકેએક રજકણોની લાયકાત અનુસાર જીવથી ભિન્નપણે સ્વતંત્ર તેની ક્રિયા થાય
છે, અને તે શરીરની કોઈ ક્રિયાથી જીવને કોઈ પ્રકારનું લાભ–નુકસાન થતું નથી, પણ તે વખતે જીવના પોતાના
ભાવ અનુસાર જીવને લાભ–નુકસાન થાય છે. આ વાત તે અજ્ઞાનીઓ સમજતા નથી.
એમ માને છે.
થયો એમ માને છે.
અશુભભાવ હોય તો પાપ થાય.
નિમિત્ત પણ તેમને સ્વયં મળી રહે છે.
વર્તમાનમાં કે ભવિષ્યમાં ક્યારેય પણ ધર્મમાં સહાયક થતી જ નથી. વળી, રસપૂર્વક તે પુણ્ય ક્રિયા કરતાં કરતાં
શુદ્ધ પરિણામરૂપ ધર્મ થશે એવી માન્યતા પણ સર્વાંશે ખોટી છે.
કહે છે કે ‘ત્યારે શું અમારે પુણ્ય છોડીને પાપ કરવું? ’ અરે! તેઓ એટલી વાત પણ સમજી શક્તા નથી કે, જે
પિતા તેના બાળકોને લીંબોળી કડવી છે માટે તે ખાવાની ના કહે છે તે પિતા હળાહળ ઝેર ખાવાનું તો કેમ કહે?
‘પિતા લીંબોળી છોડીને હળાહળ ઝેર ખાવાનું કહે છે’ એમ તો કોઈ બાળક પણ માની લે નહિ; તો પછી શ્રી
સર્વજ્ઞ વીતરાગ પ્રભુ ધર્મપિતા છે તેઓ ‘પુણ્યથી ધર્મ થાય છે’ એવી માન્યતા છોડવાનું કહે તે પુણ્યને છોડીને
સુધી પોતાની ઊંધાઈ છોડે નહિ ત્યાંસુધી તેની ઊંધી માન્યતા છૂટે નહિ, કેમકે ઊંધાઈમાં પણ તે સ્વતંત્ર છે; તેથી
‘પુણ્યથી ધર્મ નથી’ એમ સાંભળીને તેને તેવા ભાવ (પુણ્ય
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
પ્રભુનો કે અન્ય જ્ઞાની ઉપદેશકનો તેમાં દોષનથી.
શુભભાવ થાય તેને ધર્મ માનતો હોય તો તે માન્યતા ખોટી છે, તે ખોટી માન્યતા ટાળીને, ‘શુભભાવથી ધર્મ
થાય નહિ’ એવી સાચી માન્યતા કરતાં તે જીવ અશુભ તેમજ શુભભાવને પણ ટાળીને શુદ્ધભાવ પ્રગટ કરવા
પ્રયત્ન કરશે; અને ક્રમેક્રમે શુદ્ધતા પ્રગટ કરી સંપૂર્ણ શુદ્ધ થઈ જશે. સંપૂર્ણ શુદ્ધતા પ્રગટ થયા પહેલાંં અંશે શુદ્ધ
અને અંશે શુભભાવ રહેશે; પરંતુ શુભમાં પણ તે ધર્મ નહિ માનતો હોવાથી તેને શુદ્ધમાં વધારો થતો જશે.
સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન તથા સમ્યક્ચારિત્ર તે જ મોક્ષનું કારણ છે અને પુણ્ય બંધનું કારણ છે.
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
૩૦
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
૬૯
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
૧૨ પરમ ઉત્કૃષ્ટ અવસ્થા સ્વરૂપ
૧૩ પરમાત્માનું દર્શન
૧૪ શુદ્ધાત્મજ્ઞાન
૧૫ ધ્યાન કરવા યોગ્ય શુદ્ધ
૧૬ ધ્યાનભાવસ્વરૂપ
૧૭ શુદ્ધ ચારિત્ર
૧૮ અંતરંગનું તત્ત્વ
૧૯ પરમ ઉત્કૃષ્ટ તત્ત્વ
૨૦ શુદ્ધઆત્મદ્રવ્ય
૨૧ પરમ જ્યોતિ (જ્ઞાન)
૨૨ શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિ
૨૩ આત્માની પ્રતીતિ
૨૪ આત્માની સંવિત્તિ (સાક્ષાત્કાર)
૨૫ નિજ આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ
૨૭ પરમસમાધિ
૨૮ પરમ આનંદ
૨૯ નિત્ય આનંદ
૩૦ સ્વભાવથી ઉત્પન્ન આનંદ
૩૧ સદાનંદ
૩૨ શુદ્ધ આત્મપદાર્થના પઠનરૂપ
૩૩ પરમ સ્વાધ્યાય
૩૪ નિશ્ચય મોક્ષનો ઉપાય
૩૫ એકાગ્ર ચિંતા નિરોધ (–ધ્યાન)
૩૬ પરમ જ્ઞાન
૩૭ શુદ્ધઉપયોગ
૩૮ પરમ યોગ
૩૯ ભૂતાર્થ
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
૧૩–મુક્તિકામાર્ગ (અમૃતઝરણાં હિંદી) ૦–૧૦–૦ આત્મધર્મ–માસિક (હિંદી) લવાજમ ૩–૦–૦
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
પરંપરાથી શ્રુતની અત્રૂટધારા અત્યારે ચાલે છે. નિર્ગ્રંથ સંતો–મુનિઓએ સત્ય શ્રુતજ્ઞાનને પોતાની પર્યાયમાં
અત્રૂટપણે ટકાવી રાખ્યું અને શાસ્ત્રરૂપે ગૂંથીને મહાન ઉપકાર કર્યો છે. તે શ્રુત વડે અંતર સ્વભાવની સંધિ થાય
છે. મહાન સંતોએ શ્રુતવડે પોતાના સ્વભાવ સાથે કેવળજ્ઞાનની અત્રૂટ સંધિ કરી અને બહારમાં પણ શ્રુતને
અવિચ્છિન્ન રાખ્યું. તે શ્રુતજ્ઞાન અવિચ્છિન્ન રહેશે. પરમાર્થથી શ્રુતજ્ઞાન વડે આત્મસ્વભાવ સમજે તેના
આત્મસ્વભાવને બતાવનાર આ સમયસાર છે તે પણ શ્રુત છે અને તેનો પણ આજે મહોત્સવ છે. શ્રુતનો આશય
સમજીને પોતાના આત્મામાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–સ્થિરતા કરવાં તે જ અપૂર્વ જ્ઞાનની ઉજવણી છે. લગભગ ૨૦૦૦ વર્ષ
પહેલાંં શ્રી પુષ્પદંત–ભૂતબલિ આચાર્યોએ રચેલા ‘ષટ્ખંડાગમ’ વ્યવહારનાં શાસ્ત્રો છે, તેમાં પર્યાયની મુખ્યતાએ
કથન આવે છે; અને શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવે સમયસારાદિ શાસ્ત્રો રચ્યાં તે નિશ્ચયની મુખ્યતાએ છે; તે સમયસાર
અત્યારે વંચાય છે, છેલ્લો– (૨૭૮ મો) કળશ ચાલે છે.
આ સમયસારની ટીકાની રચના કરી નથી. આ જ યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ છે. માત્ર નમ્રતા ખાતર જ કહ્યું છે–એમ
નથી પરંતુ વસ્તુ સ્વરૂપ જ એમ છે.
સંબંધ જ્ઞાનને નથી. વાચ્ય વાચક સંબંધ તો વાણીને અને ભાવને છે. ભાવ તે વાચ્ય છે અને વાણી તેની વાચક
છે. જ્ઞાન તો બંનેને જાણનારૂં જ્ઞાતા છે.
રચી છે, શબ્દો જ સ્વયં તે રૂપે પરિણમ્યા છે.
જ આચાર્ય પ્રભુનો ખરો વિનય છે. સાચું સમજતાં નિશ્ચયથી પોતાના આત્માનો વિનય છે, અને વ્યવહારથી
તેમાં આચાર્યદેવનો વિનય પણ છે. પરનો વિનય તે જ વ્યવહાર છે. સાચું સમજ્યા વગર વિનય હોઈ શકે નહિ.
વિકલ્પ હતો તેથી વ્યવહારથી આ ટીકા અમૃતચંદ્રાચાર્ય કૃત કહેવાય છે, માટે તેના સમજનારા, સાંભળનારા,
વાંચનારાઓએ તેમનો વિનય કરવો યોગ્ય છે. જ્યારે આ ટીકા રચાણી તે વખતે વિકલ્પનું નિમિત્ત હતું, એ
વિકલ્પની હાજરીનું જ્ઞાન કરાવવા માટે વ્યવહારે એમ પણ કહી શકાય કે અમુક કાર્ય અમુક વ્યક્તિએ કર્યું. એ
ન્યાયે આ ટીકા પણ અમૃતચંદ્રાચાર્ય કૃત જ છે. એમ વ્યવહારથી કહી શકાય છે અને તેથી સમયસારનું વાંચન–
શ્રવણ કરનારાઓએ તેમનો ઉપકાર માનવો યોગ્ય છે. નૈમિત્તિક–
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
દેવના વિકલ્પની હાજરી હતી, તેથી આરોપ આવ્યો કે અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવે ટીકા રચી... પરંતુ ખરી રીતે તો ટીકા
રચવાનો જે વિકલ્પ ઉઠયો તેનું કર્તૃત્વ પણ તેમને તો નથી, તો પછી જડ શબ્દોના કર્તા તેઓ કેમ હોય? છતાં
જ્યારે વિનય–બહુમાન કરવાનું હોય ત્યારે તો અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવનેજ વ્યવહારે કર્તા કહીને તેમનો વિનય–સત્કાર
કરવો યોગ્ય છે.
આત્માની પ્રાપ્તિ થઈ’ એમ ઉપચારથી કહેવાય છે, શાસ્ત્ર તો નિમિત્ત છે. પરંતુ પોતે પરમાર્થ સ્વરૂપ સમજ્યા
વગર ગમે તેટલા વર્ષો વાંચે તોપણ સાચું જ્ઞાન ન થાય. પરંતુ જેઓ પારમાર્થિક સ્વભાવને સમજે તેમને આ
સત્શાસ્ત્ર નિમિત્ત થાય છે, માટે આ પરમાગમગ્રંથનો નિરંતર અભ્યાસ, શ્રવણ, મનન કરવા યોગ્ય છે.
અત્યારે તે વ્યુચ્છેદ ફરીને અત્રૂટપણે સંધાઈ ગયો છે, ગુરુપરંપરા અવિચ્છિન્નપણે ચાલે છે. શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવની
કૃપાથી–સેવાથી આ આત્માને ભાવશ્રુત મળ્યું છે અને તેથી તેમની કૃપાએ આજે આ સમયસારની પરંપરા સંધાઈ
ગઈ છે. સીમંધર ભગવાનની ધ્વનિના લાભથી અને કુંદકુંદપ્રભુની કૃપાથી તેમજ પોતાની પાત્રતાથી, મુમુક્ષુ
રીતે શ્રુતધારા અચ્છિન્ન છે... સમ્યગ્જ્ઞાન જયવંત વર્તે છે... આ રીતે શ્રી સમયસારજીશાસ્ત્રનું પૂર્ણમંગળ થયું.
ઉત્સાહમાં હરખથી શ્રુતની પ્રતિષ્ઠા કરી હતી. પોતાને ધરસેનાચાર્ય દેવ પાસેથી જે અવિચ્છિન્ન શ્રુતજ્ઞાન મળેલું
તેની શાસ્ત્રરૂપે રચના કરી હતી અને તે રચના પૂરી થતાં શ્રુત પ્રત્યેની અપાર ભક્તિથી આજે ઉત્સવ પૂર્વક તેનું
પ્રગટ્યું તે વચ્ચે ત્રૂટ પડ્યા વગર અવિચ્છિન્નધારાએ કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થાવ, એવી ભાવના છે અને બહારમાં
શ્રુતની અવિચ્છિન્ન પરંપરા ટકી રહે એવો વિકલ્પ ઉઠયો છે.
જાણકાર છે નહિ તેથી અંગશ્રુતનો વિચ્છેદ થશે... આ સાથે તેમને શ્રુતને અચ્છિન્ન રાખવાની ભાવના થઈ અને
દક્ષિણમાંથી બે મુનિઓને બોલાવ્યા... તે બે મુનિઓ જ્યારે આવતા હતા ત્યારે શ્રી ધરસેનમુનિને સ્વપ્ન આવ્યું
ઉત્સાહમાં એવું વાક્ય બોલ્યા કે “
મુનિરાજનાં નામો ભૂતબલિ અને પુષ્પદંત આચાર્ય હતા ત્યાર પછી તે બે આચાર્યદેવોએ શ્રીષટ્ખંડાગમની
રચના કરી, અને શ્રુતપ્રવાહ અચ્છિન્નપણે વહેતો રાખ્યો...
આરાધના કરે છે.
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
ગયાં છે.)
આજે આઠમીવાર આ સમયસારજીના વાંચનની શરુઆત થાય છે. સભામાં પ્રવચનરૂપે આઠમી વાર
છે. કેવળજ્ઞાન થાય ત્યારે સમયસારના ભાવ પૂરા પડે. સમયસારના ભાવનો આશય સમજીને પોતે એકાવતારી
થઈ જાય–એટલું કરી શકે. પરંતુ વાણીદ્વારા ભાવ પૂરા પડે તેમ નથી. શ્રુતકેવળી પણ વાણી દ્વારા વિવેચનથી આ
સમયસારનો સંપૂર્ણ સાર ન કહી શકે–એવા મહાન ભાવો ભરેલા છે. આ ગ્રંથાધિરાજ છે તેમાં બ્રહ્માંડના ભાવો
ભરેલા છે. તેની અંતરના આશયને સમજીને શુદ્ધાત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–સ્થિરતા વડે પોતાના સમયસારની પૂર્ણતા
કરી શકાય છે. ભલે, અત્યારે વિશેષ પડખાંના જાણપણાનો વિચ્છેદ હોય, પરંતુ યથાર્થ તત્ત્વજ્ઞાન સમજવા પૂરતા
જ્ઞાનનો વિચ્છેદ નથી, તત્ત્વ સમજવાની તાકાત અત્યારે પણ છે. જે યથાર્થ તત્ત્વજ્ઞાન કરે તેને એકાવતારીપણાનો
નિઃસંદેહ નિર્ણય થઈ શકે છે. કુંદ–કુંદાચાર્યદેવે મહાન ઉપકાર કર્યા છે. સં. ૧૯૭૮ માં આ સમયસાર હાથમાં
આવ્યું–વાંચ્યું અને અભ્યાસ કરતાં અલૌકિક ભાવો નીકળ્યા. આ સમયસાર આ કાળે ભવ્ય જીવોનો મહાન
આધાર છે; લોકો ક્રિયાકાંડી અને વ્યવહારના પક્ષકાર છે, તત્ત્વના વિરહા થઈ પડ્યા છે, નિશ્ચય–સ્વભાવ ગૂલ
નિશ્ચય સ્વભાવને પ્રગટ કરે છે.
આદર કર્યો છે. જેને જે વંદન કરે તેને તેનો દ્રષ્ટિમાં આદર આવ્યા વગર સાચું વંદન હોઈ શકે નહિ.....
હું મારા આત્મામા અત્યારે પ્રસ્થાનું મૂકું છું કે હું સિદ્ધ છું અલ્પકાળે સિદ્ધ થવાનો છું, આ પ્રસ્થાનાં પાછા નહિ
ફરે... સિદ્ધ છું એવી શ્રદ્ધાની ભીંસ લાગતાં આત્મામાંથી વિકારનો નાશ થઈને સિદ્ધભાવ જ રહી જાઓ! હવે
સિદ્ધ સિવાયના ભાવોનો આદર નથી.... આ સાંભળીને હકાર લાવનાર પણ સિદ્ધ છે. હું સિદ્ધ અને તું પણ
૪૧ નિશ્ચયનયના અનુસાર જ્ઞાન–
દર્શન–ચારિત્ર–તપ વીર્ય એ
૪૨ સમયસાર
૪૩ અધ્યાત્મરસ
૪૪ સમતાદિરૂપ નિશ્ચયનયથી છ
આવશ્યક છે તે સ્વરૂપ
૪૫ અભેદ રત્નત્રયરૂપ
૪૬ વીતરાગ સામાયિક
૪૭ પરમ શરણ ઉત્તમ મંગલ
૪૮ કેવળજ્ઞાન ઉત્પત્તિનું કારણ
૪૯ સમસ્ત કર્મોના નાશનું કારણ
જ્ઞાન–ચારિત્ર અને તપના ભેદથી ચાર
પ્રકારની આરાધના છે તે સ્વરૂપ
૫૨ શુદ્ધાત્માની ભાવનાથી ઉત્પન્ન જે
સુખ તેની અનુભૂતિ રૂપ પરમકળા
૫૩ દિવ્ય કળા
૫૪ પરમ અદ્વૈત
૫૫ અમૃતસ્વરૂપ પરમ ધર્મધ્યાન
૫૬ શુક્લધ્યાન
૫૭ રાગાદિ વિકલ્પો રહિત ધ્યાન
૫૮ નિષ્કલ ધ્યાન
૫૯ પરમ સ્વાસ્થ્ય
૬૧ પરમ સમતારૂપ
૬૨ પરમ એકત્વ
૬૪ પરમ સમરસીભાવ
૧૪. સંપૂર્ણ રાગાદિ વિકલ્પોની
ઉપાધિથી રહિત અને પરમ આહ્લાદ
સુખરૂપ લક્ષણનું ધારક જે ધ્યાન છે
તે સ્વરૂપ નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગના
કહેનારા આ સિવાય બીજા પણ ઘણા
જીવ–પર્યાયી નામો છે, ધર્માત્મા
જીવને પ્રગટેલા ધર્મને આ બધાં
નામો લાગુ પડે છે–એમ જાણવું.
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
તલકશી તરફથી સૂચન આવેલ અને શ્રેષ્ઠ નિબંધ લખનાર વિદ્યાર્થીને રૂા. ૧૦ નાં
પુસ્તકો ઈનામ આપવાનું ઠરાવેલ હતું. તે સુચનાનુસાર ૨૯ વિદ્યાર્થીઓએ નિબંધ
ઈનામ મળ્યું હતું. મળેલા નિબંધોમાંથી બે નિબંધ અહીં આપવામાં આવે છે.
દુઃખ એટલે શું? દુઃખ એટલે મમતા. દુઃખ ક્ષેત્રમાં નથી પરંતુ આત્મસ્વભાવને ભૂલીને પરમાં રુચિ અને
અને મમતા છે. જ્યારે નરકના સમકિતિને પર ઉપરથી રુચિ છૂટી ગઈ છે. તેને ખાત્રી છે કે તે બે ત્રણ ભવ પછી
અલૌકિક અને અપૂર્વ અને આનંદ સ્વરૂપ કેવળજ્ઞાન પામીને મોક્ષ જશે. દાખલા તરીકે એક કેદી અને એક રાજા
હોય અને જો કેદીને એમ કહેવામાં આવે કે તને એક વર્ષ પછી રાજા બનાવશું અને રાજાને કેદી; તો કેદીને સુખ
છે કારણકે તેને ખબર છે કે એક વર્ષ પછી તો સુખ છે અને તેથી તેનું એક વર્ષ ક્યાં પસાર થઈ જાય છે તેની
તેને ખબર પડતી નથી અને રાજા તે વર્ષ દુઃખમાં જ કાઢે છે કારણકે તેને એ જ વિચાર આવે છે કે એક વર્ષ પછી
તો હું કેદી બનીશ. તેવી જ રીતે કેદીને નરકનો સમકિતિ લેખો અને રાજાને મિથ્યાદ્રષ્ટિ દેવ.
દુઃખ તે અંતરંગ કષાયને આધીન છે, નહિ કે અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ સંયોગોને આધીન. નવમી ગ્રૈવેયકના દેવને
ઘણા અનુકૂળ સંયોગો હોય છે તો પણ તે અનંતાનુબંધી કષાય અને મિથ્યાત્વની આકુળતાથી બળીઝળીને દુઃખી
થાય છે. બહારથી તે સુખી દેખાય છે પરંતુ તે ખરેખર તો દુઃખી જ છે કારણકે તેને મિથ્યાત્વ વર્તે છે. બાહ્ય સુખ
અને દુઃખ તે તો કલ્પના જ છે. તે ખરૂં સુખદુઃખ નથી. સુખ અને દુઃખ તે તો અંતરની આકુળતા કે નિરાકુળતાને
આધીન છે. તેથી મિથ્યાદ્રષ્ટિ દેવ એકાંતે દુઃખી છે.
રૂપી ધારા નિરંતર વહ્યા જ કરે છે. તેણે જગતના બીજા પદાર્થોના સ્વાદ કરતાં જુદો, અનંતો ઉપમારહિત,
આત્માના સુખ ગુણ અને આનંદ ગુણનો, અંશે સિદ્ધ પરમાત્મા જેવો સ્વાદ લીધો છે. તેથી જ તે સુખી છે.
મરણ થોડા વખતમાં થવાનું છે; તેથી તે ઘણી હાયવોય કરે છે અને ઘણો જ દુઃખી થાય છે તે ઉપરાંત
અવધીજ્ઞાનથી જોવાથી પોતે હલકી કોટિમાં જન્મ લેવાનો છે તે ખબર પડતાં પણ ઘણો દુઃખી થાય છે.
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
ભગવાનના આત્મપ્રદેશો સમસ્ત (બધા) લોકમાં ફેલાય જાય છે. એટલે કે નરકમાં પણ ફેલાય જાય છે. કેવળી–
સમુદ્ઘાત વખતે ભગવાન અરિહંત મહાન સુખનો ભોગવટો નરકક્ષેત્રમાં પણ કરી રહ્યા છે ત્યારે અજ્ઞાની
નારકી જીવો દેહ અને આત્માનું ભેદ વિજ્ઞાન નહિ હોવાથી મહાન દુઃખનો ભોગવટો કરી રહ્યાં છે. જુઓ! સ્થાન
તો બન્નેને એક જ છે પરંતુ ભાનમાં ફેર છે. વળી
માટે સુખ કંઈ સ્વર્ગોમાં છે એવું નથી. મિથ્યાદ્રષ્ટિ સ્વર્ગોમાં છે ત્યાં તે દેહ અને આત્માને એક માને છે એટલે કે
દેહને પોતાનો માને છે એટલે દેહને સગવડતા આપવા વાળી સામગ્રી ઉપર તેને રાગ ભાવ છે અને પ્રતિકૂલ
સામગ્રી ઉપર દ્વેષ કરે છે એટલે તે રાગી દ્વેષી છે. વળી તે મિથ્યાત્વને સેવે છે અને મિથ્યાત્વ જ અનંત સંસારનું
મૂળ છે અને અનંત દુઃખનું કારણ છે કારણકે મિથ્યાત્વનું ફળ નિગોદ છે; જેના ફળમાં દુઃખ છે તેના કારણમાં
પણ દુઃખ હોય છે માટે મિથ્યાત્વમાં અનંતુ દુઃખ હોવાથી પર વસ્તુથી લાભ માનનારો અને આકૂળતા સહીત
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ મિથ્યાત્વના સેવનથી અનંતુ દુઃખ તેજ ક્ષણે ભોગવી રહ્યો છે ત્યારે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નરકમાં છે છતાં
તે મહાન સુખનો સ્વાદ લઈ રહ્યો છે. તે જાણે છે કે સામગ્રીમાં સુખ દુઃખ છે જ નહિ. આત્મ સ્વભાવમાં સુખ છે
માટે તે આકૂળતા ટાળી સ્વભાવ દર્શન કરી રહ્યો છે. વળી તે જાણે છે કે આત્માના ભાને ભવનો અભાવ અને
અનંતાનુબંધી કષાયનો અભાવ થયો છે. તે સ્વભવમાંથી સુખ લેવા પ્રયત્ન કરે છે માટે તેની વિપરીતતા પણ
ટળી ગઈ છે અને તે પર સંયોગો (નરક વગેરે) નું લક્ષ છોડી સ્વભાવમાં ઠરી અનંત સુખનો ભોગવટો કરે છે.
નોંધ:– આ નિબંધ લાઠીના વિદ્યાર્થી પ્રવીણચંદ્ર શામજી પારેખનો લખેલ છે.
(ખ) ત્રિકાળ સ્વભાવવ્યંજનપર્યાય કયા દ્રવ્યોને હોય?
(ગ) પ્રદેશોની સંખ્યાની અપેક્ષાએ કયા કયા દ્રવ્યો સરખાં છે?
(ઘ) અરૂપી દ્રવ્યો કયા કયા ને તેમાં જડ, ચેતન કયા કયા?
(ડ) સાદિ અનંત સ્વભાવઅર્થપર્યાય કોને હોય?
વ્યંજનપર્યાય=પ્રદેશત્વ ગુણના ફેરફારને વ્યંજનપર્યાય કહેવાય છે.
(ખ) ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ એ ચાર દ્રવ્યોને ત્રિકાળ સ્વભાવવ્યંજનપર્યાય હોય છે.
(ગ) જીવ, ધર્મ અને અધર્મ એ ત્રણ દ્રવ્યોને અસંખ્ય પ્રદેશો સમાન છે; કાળ અને પુદ્ગલ એ બંને દ્રવ્યો એક પ્રદેશી છે.
(ઘ) જીવ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ એ પાંચ દ્રવ્યો અરૂપી છે, તેમાં જીવ ચેતન છે અને બાકીના બધા જડ છે.
(ડ) સિદ્ધોને સાદિ–અનંત સ્વભાવઅર્થપર્યાય હોય છે.
(ખ) બહિરાત્મા તથા અંતરાત્માનું સ્વરૂપ લખો; તેમાં કોઈના ભેદ હોય તો તે પણ લખો અને તેનું સ્વરૂપ સમજાવો.
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
ઉત્તમઅંતરાત્મા–અંતરંગ અને બહિરંગ પરિગ્રહ રહિત, ૭ થી ૧૨ ગુણસ્થાન સુધીમાં વર્તતા, શુદ્ધોપયોગી
(ખ) મિથ્યાત્વ અને રાગાદિ પ્રગટ દુઃખ આપનાર છે, છતાં તેનું સેવન કરવામાં કોણ સુખ માને છે, અને તે
ઈન્દ્રિયોના વિષયોનું સેવન કરે છે અને તેમાં સુખ માને છે તે નિર્જરા તત્ત્વની ભૂલ છે.
આવે છે. અને (૨) અયોગી કેવળી ત્રસ છે પણ તે ચાલતાં નથી તેથી તેને સ્થાવર ગણતાં અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવશે,
(ખ) અગૃહીત મિથ્યાત્વ, પ્રતિજીવી ગુણ, બંધ, ભાવહિંસા અને સમુદ્ઘાતની ફક્ત વ્યાખ્યા લખો.
એક શરીર કોઈ પણ જીવને હોતું નથી.
બે શરીર વિગ્રહગતિમાં રહેલા જીવને હોય છે અર્થાત્ જ્યારે જીવ એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જતો હોય ત્યારે
પાંચ શરીરો કોઈ પણ જીવને હોતાં નથી.
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
જે પુદ્ગલો સ્વયં જીવના શરીરમય પરિણમે તે
(૧) પૃથ્વીકાય
બે ક્રોડાક્રોડીમાં અઢી હજર અબજ ઓછા.)
સાધન બનાવવું જોઈએ.
દુઃખ ભોગવે છે.
અને કદાચ તે પુણ્ય વડે હાલમાં તુરત કલ્યાણ નહિ થાય
સ્વરૂપ જ્યાં સુધી ન સમજે ત્યાં સુધી ચોરાશીના અવતાર
પાપ છે અને તે જ ચોરાશીના અવતારની જડ છે. પુણ્ય તો
થતાં કેટલાક જીવો તે જ ભવે મોક્ષ પામે છે અને કેટલાક
પ્રગટ કરવાનો પુરુષાર્થ નિરંતર કરવો જોઈએ.