PDF/HTML Page 1 of 49
single page version
PDF/HTML Page 2 of 49
single page version
PDF/HTML Page 3 of 49
single page version
આપ મેળવી રહ્યા છો. આ એવી અલૌકિક બોણી છે કે જેના વડે
મુક્તિનો ઉત્તમ લાભ થાય છે. અહા! આત્માનો લાભ થાય–એના જેવું
ઉત્તમ બીજું શું હોય!
અંર્તતત્ત્વની આવી અનુભૂતિ કરવી તે જ જીવનની સફળતા છે.
આત્મામાંથી ઉત્તમ શાંતિના ફુવારા ફૂટે છે, ત્યાં સંસારનો કોલાહલ
રહેતો નથી. જગતના કોલાહલથી અત્યંત દૂર–દૂર, ચૈતન્યતત્ત્વના પરમ
શાંતરસમાં ઊંડી શોધ કરીને મુમુક્ષુજીવો પોતાના ઉત્તમધ્યેયને પામીને
આનંદમય સુપ્રભાત ઉગાડો...
PDF/HTML Page 4 of 49
single page version
પણ પ્રગટે... એ રીતે સાચી દીવાળી ઊજવાય તેની રીત
ગુરુદેવે આ પ્રવચનમાં બતાવી છે. ધર્મી જાણે છે કે મારી
ચેતનાપરિણતિમાં મારું પરમાત્મતત્ત્વ બિરાજે છે.
ચૈતન્યદીવડાથી બહાર નીકળીને પરભાવરૂપી અંધકારમાં
મારું તત્ત્વ જતું નથી. ચેતનાપરિણતિમાં અખંડ તત્ત્વના
આનંદનો સદ્ભાવ તે અજોડ દશા છે. અનંત
ચૈતન્યદીવડાથી શોભતું આનંદમય સુપ્રભાત તેને ઊગ્યું.
આનંદ સ્વરૂપ જે પોતાનું પરમાત્મતત્ત્વ, તેમાં જોડાઈને જે ઉપયોગ
અંતર્મુખ થયો તેમાં રાગાદિ સમસ્ત પરભાવોનો અભાવ છે; અહો!
આવી અંતર્મુખ પરિણતિમાં દુઃખ નથી, ભવ નથી, દ્વેત નથી, તે તો
આનંદરૂપ છે, મુક્ત છે, આનંદમય કારણપરમાત્મા સાથે તે જોડાયેલી છે.
એકાકારપણે જોડવો તે શુદ્ધોપયોગભક્તિ છે, તે નિર્વાણની ભક્તિ છે.
પ્રગટી તેમાં રાગ–દ્વેષ–મોહાદિ છે જ નહીં. અરે, આવા આનંદથી ભરપૂર
PDF/HTML Page 5 of 49
single page version
સુખના દરિયામાંથી બહાર નીકળીને દુઃખમાં કોણ જાય?
તૂલના થઈ શકે નહીં. તે પર્યાયમાં તો આનંદમય પ્રભુ પધાર્યા છે.
એને ચેતન પરિણતિ કોણ કહે?
પ્રગટ્યા, ને આનંદમય સુપ્રભાત તેને ઊગ્યું.
નહીં. સાચું સુખ તો અંતરના સુખનિધાનમાંથી નીકળે છે.
PDF/HTML Page 6 of 49
single page version
PDF/HTML Page 7 of 49
single page version
સન્મુખ થઈને સમ્યક્ પરિણામમાં તારા આત્માને સ્થાપ તે જ ચૈતન્યની
પરમ ભક્તિ છે, તેનું ફળ મુક્તિ છે.
આવા સ્વભાવને લક્ષગત કરતાં તેના પરમ મહિમારૂપ ભક્તિ જાગે છે,
ને પરિણામ તેમાં એકાગ્ર થઈને તેને જ ભજે છે; તે ભક્તિવડે જીવ
આનંદમય મોક્ષઘરને પામે છે.
આવીને તારા આત્માની શોભા તો જો! અદ્ભુત–અલૌકિક આનંદ તેમાં
ભરેલો છે... ચૈતન્યભગવાન તેમાં વસે છે... ભગવાનપણું તારા ઘરમાં
જ ભરેલું છે; ને કોઈ વિભાવનો કચરો તેમાં નથી, કોઈ વિપદા તેમાં
નથી. પરમ ભક્તિથી આવા ચૈતન્યચમત્કાર–આનંદમય સ્વઘરમાં
આત્માને સ્થિર કરતા તારો આત્મા અતિશય આનંદથી શોભી ઉઠશે...
દીવાળીના ચૈતન્ય દીવડા આત્મામાં ઝગઝગી ઊઠશે.
PDF/HTML Page 8 of 49
single page version
મોક્ષની ભક્તિ છે, તે જ નિશ્ચય યોગભક્તિ છે. આવી ભક્તિવડે ઉત્તમ પુરુષો
મુક્તિને પામ્યા છે.
નિરૂપરાગ ચૈતન્યપરિણતિ, તે પરિણતિમાં આત્માને જોડવો, તેમાં મોહ–રાગ–દ્વેષાદિ
રત્નત્રયભાવ તેમાં વર્તે છે. આવી અતિ–અપૂર્વ પરિણતિમાં આત્માનું પરિણમન તે મોક્ષ
માટેની યોગભક્તિ છે–એમ આ સૂત્રમાં કહ્યું છે.
આત્માને તારી અતિ અપૂર્વ વીતરાગ ચૈતન્યપરિણતિમાં જોડ; તેમાં આનંદમય સમરસ
છે, પણ તેમાં વિકલ્પ નથી, રાગ નથી, દુઃખ નથી, આવી નિર્વિકલ્પ ચૈતન્ય વિલાસરૂપ
રત્નત્રય–પરિણતિમા આત્માને જોડીને એટલે કે આત્માને તે રૂપે પરિણમાવીને
ભગવાન મહાવીર મોક્ષપદને પામ્યા. માટે હે ભવ્ય જીવો! હે મહાજનો! તમે પણ નિજ
આત્માને વીતરાગી સ્વપરિણતિમાં જોડીને, પરમ વીતરાગસુખ દેનારી આવી
યોગભક્તિ કરો.
PDF/HTML Page 9 of 49
single page version
છે; કારણપરમાત્માને પોતામાં અભેદ રાખીને જ ધર્મીનું પરિણમન વર્તી રહ્યું છે, એટલે
તેણે પોતાને રાગથી જુદો કરીને પોતાની શુદ્ધ–નિર્વિકલ્પ–આનંદમય–ચૈતન્યપરિણતિમાં
સ્થાપ્યો છે. –આનું નામ ઉત્તમ યોગભક્તિ, અને આ જ મોક્ષ માર્ગ! ઋષભથી માંડીને
મહાવીર સુધીના તીર્થંકર ભગવંતો આવી યોગભક્તિ વડે નિર્વાણને પામ્યા છે, માટે તું
પણ આવા ઉત્તમ યોગરૂપી ભક્તિ કર.
પાનથી તૃપ્ત–તૃપ્ત થયો છે; ને તેના ફળમાં મોક્ષના સાદિઅનંત આનંદમય અનંત
ચૈતન્યરસમાં આત્મા પરિતૃપ્ત થયો. મોક્ષનો માર્ગ તો આનંદમય છે.
ભવદુઃખનો તો હવે અંત આવી ગયો. સમ્યગ્દર્શન થતાં રાગ વગરની ચૈતન્ય શાંતિનું
વેદન થયું. શુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણનો સ્વીકાર થયો ત્યાં આત્મા શુદ્ધ પર્યાયરૂપે પરિણમ્યો, એટલે
દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેયથી શુદ્ધપણે આત્મા પરિણમ્યો, રાગના અંધારા દૂર કરીને
ચૈતન્યદીવડાનો પ્રકાશ પ્રગટ્યો આ સાચી દીવાળી છે. દીવાળીમાં આત્માએ પોતે
પોતાને પરમ આનંદની બોણી આપી.
છે. અહો, આ તો સંતોના માર્ગનું અમૃત છે. થોડુંક પણ અમૃત પરમ આનંદને આપે છે ને
અનંતકાળનું દુઃખ મટાડે છે. ધર્માત્માને જ્યાં અંતર્મુખ પરિણામ થયા ત્યાં તેની પરિણતિમાં
હવે નિર્મળતા જ વહે છે, કારણ પરમાત્માપ્રભુ તેની દશામાં બિરાજે છે, તેમાં હવે રાગને કે
ભવને સ્થાન જ નથી. ભાઈ! તારા આત્માને આવા સ્વભાવ તરફ ઉલ્લસાવ! અરે,
નિજાનંદથી ભરપૂર આવા પોતાના તત્ત્વને ભૂલીને બીજે ક્યાંય પણ ઉલ્લસાવ કરીને
રોકાઈ જાય–તે અંતર્મુખ ક્યાંથી થાય? મુક્તિનો માર્ગ ત સર્વથા અંતર્મુખ જ છે.
PDF/HTML Page 10 of 49
single page version
કારણપરમાત્માં જેમાં બિરાજું તેમાં મોહ–રાગદ્વેષ કેમ રહે? ન જ રહે. મારા આત્માને
શુદ્ધતામાં પરિણામવ્યો ત્યાં હવે અશુદ્ધતા છે જ નહીં. આનું નામ મોક્ષ માટેની સાચી
યોગભક્તિ છે. આવી ભક્તિ વડે જ તીર્થંકર ભગવંતો નિર્વાણના મહા આનંદને પામ્યા
છે, માટે તું પણ તારા આત્માને આવી યોગભક્તિમાં જોડ.... તને પણ મહા આનંદ
સહિત મોક્ષમાર્ગ પ્રગટશે.
સ્થિર રહું છું–પરમબ્રહ્મ પરમાત્મામાં લીન રહું છું.”
PDF/HTML Page 11 of 49
single page version
ધ્યાવતા અંદર શાંતિનું વેદન થાય છે. આવા આત્મસ્વરૂપને લક્ષમાં લેતાં
ચૈતન્યદીવડાથી શોભતી અપૂર્વ દીવાળી છે.
PDF/HTML Page 12 of 49
single page version
સંતોએ આવો મહિમાવંત આત્મા પ્રસિદ્ધ કર્યો છે. આવું મહિમાવંત
આનંદથી ભરેલું તારું ચૈતન્યતત્ત્વ, તું જ્યાં જા ત્યાં તારી સાથે ને
સાથે જ છે, તેને દેખ તો જ તને આનંદ થશે; પોતાના આનંદસ્વરૂપને
દેખ્યા વગર જગતમાં ક્યાંક લેશમાત્ર સુખ મળવાનું નથી.
નિશ્ચયદ્રષ્ટિમાં એકરૂપ આત્મતત્ત્વ અનુભવાય છે. વિકાર હોવા છતાં આવા નિર્વિકાર
ચૈતન્યતત્ત્વનો અનુભવ થાય છે. ચૈતન્યતત્ત્વ પરમ શાંત છે.
ઊતરતાં પરમ શાંતરસનું વેદન થાય છે. આવું ઊંડું ચૈતન્યતત્ત્વ વીતરાગદેવે બતાવ્યું છે,
તેને પોતામાં દેખવું તે ધર્મ છે.
કરતાં જે આત્મવસ્તુ દેખાય છે તેનું કૌતુક મહાન છે, કોઈ અચિંત્ય આશ્ચર્યકારી
વસ્તુ છે. અરે, આવી આત્મવસ્તુનો મહિમા અને ગુણગાન સંતો અનાદિથી કરતા
આવ્યા છે ને જગતમાં અનંતકાળ સુધી તેનો મહિમા ગવાશે. જગતમાં મહિમાવંત
વસ્તુુ આ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા જછે. એનો મહિમા અનુભવ્યા પછી જગતમાં બીજી
કોઈ વસ્તુ મહિમા–
PDF/HTML Page 13 of 49
single page version
પરિચય કરવા જેવો છે. ચૈતન્યતત્ત્વમાં ભવ નથી; એટલે એના પરિચયથી, એના
અનુભવથી ભવનો અભાવ થઈ જાય છે. અરે, તું મહિમાવંત છો, તારા મહિમાને તું
જાણ તો ખરો. આત્મા તો આનંદદાયક વસ્તુ છે; આત્માને જાણવામાં આનંદનો
અનુભવ થાય છે. એની મોજ એટલે અતીન્દ્રિય આનંદ, એના મહિમાનું શું કહેવું? અને
એકલો આનંદ નહિ પણ આનંદ જેવા બીજા અનંત ભાવો (જ્ઞાન–શ્રદ્ધા વગેરે) જેમાં
ભર્યા છે–તે આત્માની કીર્તિ આ જગતમાં ત્રણેકાળ ફેલાયેલી છે; આત્માની મહાનતા
જગતમાં ત્રણેકાળ વર્તે છે. જેણે આવા આત્માનો આનંદ અનુભવ્યો તે જગતમાં ગમે
ત્યાં હો તોપણ આત્માની મહિમાને જાણતો થકો આનંદને વેદે છે. નરકના સંયોગમાં
રહેલો સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પણ અંતરમાં આત્માની મુક્તિના આનંદને સ્પર્શે છે. એક તરફથી
ભવનું દુઃખ પણ દેખાય છે ને બીજી તરફ અંતરમાં પરમઆનંદથી ભરેલું મુક્તસ્વરૂપ
પણ દેખાય છે. અજ્ઞાની જીવ મોટા સ્વર્ગમાં જાય તોપણ ત્યાં આત્માના સુખને લેશમાત્ર
તે દેખતો નથી. અરે ભાઈ! તું ગમે ત્યાં જા, પણ અંતરમાં આનંદથી ભરેલું તારું સ્વરૂપ
તારી સાથે તારામાં જ છે, તેને દેખ તો જ તને આનંદ થશે. પોતાના આનંદસ્વરૂપને
દેખ્યા વગર જગતમાં ક્યાંય તને લેશમાત્ર સુખ મળવાનું નથી.
વર્તે છે, અરે, આવો તું પોતે છો! એકવાર આવા સ્વરૂપે તું તને અનુભવમાં તો લે.
આવા ચેતનનો પોતાનો મહિમા જેને ભાસ્યો તેને કોઈ વિકલ્પની, કોઈ સંયોગની
મહત્તા ભાસે નહીં. ચૈતન્યની આવી મહત્તા જાણીને અનુભવવડે તેની પ્રસિદ્ધિ કરનારા
જીવો અનાદિઅનંત ચારે ગતિમાં સદા વિજયવંત છે; આત્માનો અનુભવ કરીને તેને
પ્રસિદ્ધ કરનારા ધર્માક્ષ જ્ઞાનીઓ અનાદિ–અનંત થયા જ કરે છે; ચારેગતિમાં એવા જીવો
સદાય હોય જ છે. ચૈતન્યપ્રભુનો અદ્ભુત મહિમા છૂપો નથી, દુનિયામાં પ્રસિદ્ધ છે.
આવા પ્રસિદ્ધ મહિમાવંત અદ્ભુત તત્ત્વને હે જીવો! તમે તમારામાં અનુભવો.
અનુભવમાં પ્રસિદ્ધ થયેલો આત્મા ખરેખર અદ્ભુત છે.
PDF/HTML Page 14 of 49
single page version
આવા સમ્યક્ત્વની સાથે ધર્મીજીવને નિઃશંકતાદિ આઠ ગુણ
પરદ્રવ્યોથી ભિન્ન પોતાના શુદ્ધ એકત્વસ્વરૂપની રુચિ–પ્રતીત–શ્રદ્ધા તે
અભાવરૂપ નિઃશંકતા વગેરે આઠગુણ હોય છે, તેનું આ વર્ણન છે–
૨. ધર્મના ફળમાં સંસારસુખની વાંછા ન કરવી.
૩. મુનિનું મલિન શરીર વગેરે દેખીને ધર્મપ્રત્યે ધૃણા ન કરવી.
૪. તત્ત્વ અને કુતત્ત્વ, વીતરાગદેવ અને કુદેવ, વગેરેના સ્વરૂપની ઓળખાણ
૫. પોતાના ગુણ તથા અન્ય સાધર્મીના અવગુણને ઢાંકે, અને વીતરાગભાવરૂપ
૬. કામવાસના વગેરે કારણે પોતાનો કે પરનો આત્મા ધર્મથી ડગી જવાનો
PDF/HTML Page 15 of 49
single page version
૭. પોતાના સાધર્મીજનો પ્રત્યે ગૌવત્સ સમાન સહજ પ્રેમ રાખવો તે વાત્સલ્ય છે.
૮. પોતાની શક્તિવડે જૈનધર્મની શોભા વધારવી, તેનો મહિમા પ્રસિદ્ધ કરીને
આવા નિઃશંકતા વગેરે આઠ ગુણોવડે સમ્યગ્દ્રષ્ટિજીવ હંમેશાં શંકા વગેરે આઠ
નિઃશંકા શ્રદ્ધા છે, ને એનાથી ભિન્ન સમસ્ત પરભાવોની કે સંસારની વાંછાનો અભાવ
છે;–તેની સાથેના વ્યવહાર આઠઅંગનું આ વર્ણન છે. સમ્યક્ત્વના નિઃશંકતા આદિ આઠ
ગુણ અને શંકાદિક પચીસ દોષને જાણીને, ગુણોનું ગ્રહણ અને દોષોનો ત્યાગ કરવા માટે
આ વર્ણન છે.
વાત છે. ઓળખ્યા વગર માની લેવાની આ વાત નથી. જીવ શું, અજીવ શું, વગેરે તત્ત્વો
તો અરિહંતદેવે કહ્યા તે પ્રમાણે પોતે સમજીને તેની નિઃશંક શ્રદ્ધા કરે; અને કોઈ સૂક્ષ્મ
તત્ત્વ ન સમજાય તે વિશેષ સમજવા માટે જિજ્ઞાસાથી પ્રશ્નરૂપ શંકા કરે, તેથી કાંઈ તેને
જિનવચનમાં સુંદેહ નથી. સર્વજ્ઞકથિત જૈનશાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે તે સાચું હશે કે અત્યારના
વિજ્ઞાનીઓ કહે છે તે સાચું હશે! –એવો સંદેહ ધર્મીને રહેતો નથી. અહા, જેને
સર્વજ્ઞસ્વભાવ પ્રતીતમાં આવ્યો, પરમ અતીન્દ્રિય વસ્તુ પ્રતીતમાં આવી તેને સર્વજ્ઞના
કહેલા તત્ત્વો–છ દ્રવ્યો, ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ, દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય વગેરે (ભલે તે બધા
પોતાને પ્રત્યક્ષ ન થાય છતાં) તેમાં શંકા ન હોય. નિશ્ચયમાં પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવરૂપ
આત્માની પરમ નિઃશંકતા છે, ને વ્યવહારમાં દેવ–ગુરુ–ધર્મમાં નિઃશંકતા છે. જૈનધર્મ
એક જ સાચો હશે કે જગતમાં બીજા ધર્મો કહેવાય છે તે પણ સાચાં હશે!–એવી જેને
શંકા છે તેને તો સ્થૂળ મિથ્યાત્વ છે, તેને વ્યવહારધર્મની નિઃશંકતા પણ નથી. વીતરાગી
જૈનધર્મ સિવાય બીજા કોઈ માર્ગની માન્યતા તો ધર્મીને રૂંવાડેય ન હોય.
PDF/HTML Page 16 of 49
single page version
ગોદમાં ધર્મી નિઃશંક હોય છે કે આ જિનવાણી મને સત્ય સ્વરૂપ બતાવીને મારું હિત
કરનારી છે, સંસારથી તે મારી રક્ષા કરશે. આવી જિનવાણીમાં તેને સંદેહ પડતો નથી.
પરમેશ્વર વીતરાગ સર્વજ્ઞ અરિહંત પરમાત્મા, તેમણે કેવળજ્ઞાનમાં વીતરાગભાવે આખા
વિશ્વને સાક્ષાત્ જોયું તે પરમાત્માને ઓળખીને તેમાં નિઃશંક થવું, ને તેમણે કહેલા
માર્ગમાં તથા તેમણે કહેલા તત્ત્વોમાં નિઃશંક થવું, તે નિઃશંકતા ગુણ છે.
દ્રષ્ટાંત આપ્યું છે. (આઠ અંગની આઠ કથાઓ ‘સમ્યક્ત્વકથા’ નામના પુસ્તકમાં,
અથવા તો સમ્યગ્દર્શન ભાગ ચોથામાં આપ વાંચી શકશો.) સમજાવવા માટે એકેક
અંગનું જુદુંજુદું દ્રષ્ટાંત આપ્યું છે, બાકી તો સમ્યગ્દ્રષ્ટિને એક સાથે આઠ અંગનું પાલન
હોય છે. પ્રસંગઅનુસાર તેમાંથી કોઈ અંગને મુખ્ય કહેવાય છે.
વાંછા છે, તેવી વાંછા અજ્ઞાનીને હોય છે. જ્ઞાનીએ તો પોતાના આત્માને જ સુખસ્વરૂપે
અનુભવ્યો છે એટલે હવે બીજે ક્યાંય સુખબુદ્ધિ તેને રહી નથી; તેથી તે નિષ્કાંક્ષ છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નિઃકાંક્ષગુણવડે ભવસુખની વાંછાને નષ્ટ કરે છે. ‘ભવસુખ’ એમ અજ્ઞાનીની
ભાષાથી કહ્યું છે; ખરેખર ભવમાં સુખ છે જ નહિ, પણ અજ્ઞાની દેવાદિના ભવમાં સુખ
માને છે, આત્માના સુખની તો તને ખબર નથી. અરે, સમ્યગ્દ્રષ્ટિ તો આત્માના સુખને
અનુભવનાર, મોક્ષનો સાધક! તે સંસાર–ભોગોને કેમ ઈચ્છે? જેના વેદનથી
અનાદિકાળથી દુઃખી થયો તેને જ્ઞાની કેમ ઈચ્છે? ભવ–તન–ભોગ એ તો તેને
અનાદિકાળની એઠ જેવા લાગે છે, અનંતવાર જીવ તેને ભોગવી ચુક્યો પણ સુખનો
છાંટોય તેમાંથી ન મળ્યો.
PDF/HTML Page 17 of 49
single page version
તેને ઊંડે ઊંડે સંસાર ભોગની ચાહના પડી છે, તથા તેના કારણરૂપ પુણ્યની ને
શુભરાગની રુચિ પડી છે, તેને સાચું નિઃકાંક્ષપણું હોતું નથી. ભલે રાજ–પાટ–ઘર–કુટુંબ
છોડીને ત્યાગી થયો હોય પણ જ્યાં સુધી રાગથી ભિન્ન ચૈતન્યરસ ચાખ્યો
(અનુભવ્યો) નથી ત્યાં સુધી તેને સંસાર ભોગની વાંછા પડી જ છે. અને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
જીવ રાગ–પાટ–ઘર–કુટુંબાદિ સંયોગમાં વર્તતો હોય, તે પ્રકારનો રાગ પણ વર્તતો હોય,
છતાં અંતરમાં તે બધાયથી પાર પોતાના ચૈતન્યરસનો આનંદ ચાખ્યો છે તેથી તેને તેમાં
ક્યાંય સ્વપ્નેય સુખબુદ્ધિ નથી; એટલે રાગ હોવા છતાં શ્રદ્ધાના બળે તેને નિઃકાંક્ષપણું જ
વર્તે છે. ધર્મીની આ કોઈ અલૌકિક દશા છે, જે અજ્ઞાનીને ઓળખાતી નથી.
તેના ફળમાં પૈસા વગેરે મળે તેમાં સુખ માને. છે; એનાથી ભિન્ન આત્માના
અસ્તિત્વની તો તેને ખબર જ નથી. અરે ભાઈ! ધર્મના ફળમાં કાંઈ પૈસા ન મળે. પૈસા
વગેરે મળવા તે કાંઈ ધર્મનું પ્રયોજન નથી; ધર્મનું પ્રયોજન તો આત્માનું સુખ મળે તે
છે; અને તે સુખમાં કાંઈ પૈસા વગેરેની જરૂર પડતી નથી. એ તો સંયોગ વગરનું
સ્વાભાવિક સુખ આત્મામાંથી જ ઉત્પન્ન થાય છે. આવા સુખને જે જાણે તેને સંસારમાં
બીજા કોઈની પણ વાંછા રહે નહીં, –ક્યાંય સુખબુદ્ધિ થાય નહીં.
ભિન્ન જાણે છે. ધર્મના ફળમાં પુત્ર મળે, પૈસા મળે–એવી વાંછા ધર્મીને નથી. ધર્મી જીવ
દેવ–ગુરુ પાસેથી લૌકિકહેતુની આશા રાખે નહિ. શુભરાગ હોય ને વેપાર લગ્ર–વાસ્તુ
વગેરે પ્રસંગે ભગવાનને યાદ કરે તે જુદી વાત છે, તેમાં કાંઈ ભવસુખની વાંછા ધર્મીને
નથી. જે સર્વજ્ઞનો ભક્ત થયો તેને સંસારની વાંછા હોય નહિ. રાગનો એક કણિયો પણ
મારાં જ્ઞાનમાં નથી–એમ જાણનાર જ્ઞાની તે રાગના ફળને કેમ વાંછે? મોક્ષરૂપ જે
પરમસુખ તે સિવાય બીજી કોઈ આશાથી તે ધર્મ સેવે નહિ. ધર્મનું ફળ તો વીતરાગી
સુખ છે, બાહ્યવૈભવ કે ઈન્દ્રાદિ પદ તે કાંઈ ધર્મનું ફળ નથી, તે ત રાગનું
PDF/HTML Page 18 of 49
single page version
PDF/HTML Page 19 of 49
single page version
દેખાય, તેથી કરીને ધર્મી તેમાં સુખ માનતા હશે?–ના, એમ બિલકુલ નથી.
આનંદસ્વરૂપ મારો આત્મા જ છે, પરમાં સુખ જરાય નથી–એવા નિઃશંક ભાનમાં
વર્તતા ધર્માત્મા દેવલોકના સુખનેય વાંછતા નથી.–એમાં સુખ છે જ નહીં પછી વાંછા
શેની? ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય આનંદની પાસે સ્વર્ગના વૈભવની શી ગણતરી? ઈન્દ્રના
વૈભવમાં તે સુખની ગંધ પણ નથી. (સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–ઈન્દ્રને આત્માનું સુખ હોય છે તે જુદી
વાત છે, પણ બહારના વૈભવમાં તો તેની ગંધ પણ નથી, ને તે ઈન્દ્ર પોતે તેમાં સુખ
માનતા નથી.)
દેખ્યું તેને ઊંડે ઊંડે રાગમાં ને વિષયોમાં સુખબુદ્ધિ પડી જ છે; જો તેમાં તેને મીઠાશ ન
હોય તો તેનાથી પાછો વળીને ચૈતન્યસુખમાં કેમ ન આવે? એણે ચૈતન્યપણું દેખ્યું
નથી ને ઈન્દ્રિયવિષયોમાં સુખબુદ્ધિ છે તેથી તેને સાચું નિઃકાંક્ષપણું હોતું નથી. ભલે
સીધી રીતે તે વિષયોની અભિલાષા ન કરે પણ અંદર અભિપ્રાયમાં તો વિષયોની
આકાંક્ષા પડી જ છે.
નથી પાંચઈન્દ્રિયસંબંધી વિષયોની વૃત્તિ આવે તેથી તેમાં તે સુખ માનતા હશે–એમ
બિલકુલ નથી; અંદરના અનાકુળ આનંદની જ ભાવના છે. અહા, ધર્મીની ચેતનાના
ખેલ તો ધર્મી જ જાણે છે. અજ્ઞાની ઉપરટપકે જોઈને ધર્મીનું સાચું માપ કાઢી શકે તેમ
નથી. ધર્મીના અંતર–હૃદય બહારથી દેખાય તેવા નથી. ધર્મી જાણે છે કે મારો ધર્મ તો
મારામાં છે, તેનું ફળ કાંઈ બહારમાં ન આવે. બહારનાં પુણ્યફળ તે તો કમોદના ઉપરનાં
ફોતરાં જેવા છે, લોકો તો તેને જ દેખે છે, અંદરના ખરા વીતરાગી કસને લોકો દેખતા
નથી. ધર્મના બદલામાં લૌકિકફળને ધર્મી ઈચ્છતા નથી, દુનિયાને દેખાડવા માટે તે ધર્મ
કરતા નથી. ધર્મીનો ધર્મ તો પોતાના આત્મામાં જ સમાય છે ને તેનું ફળ પણ આત્મામાં
જ આવે છે.
PDF/HTML Page 20 of 49
single page version
ધર્મબુદ્ધિથી એવા કોઈ દેવને તે માનતા નથી. હું ધર્મ કરું તેથી સ્વર્ગનો કોઈ દેવ પ્રસન્ન
થઈને મને લાભ કરી દેશે–એવી બુદ્ધિ ધર્મીને હોતી નથી, સર્વજ્ઞ–વીતરાગ અરિહંતદેવ
સિવાય બીજા કુદેવો પાસે તે કદી માથું ઝૂકાવતા નથી. હું વીતરાગતાનો સાધક, તો
વીતરાગ સિવાય બીજાને દેવ માનું નહીં. ચૈતન્યના વીતરાગ સ્વભાવ સિવાય પુણ્યની
પણ જ્યાં વાંછા નથી (ધર્મી ન ઈચ્છે પુણ્યને) ત્યાં બહારના પાપ–ભોગોની શી વાત?
જુઓ તો ખરા, આ તો બધું સમ્યગ્દર્શન સાથેના વ્યવહારમાં આવી જાય છે.
સમ્યગ્દર્શનની નિશ્ચયઅનુભૂતિની તો શી વાત!
સર્વજ્ઞતા ને વીતરાગતા તે જ મારા ભગવાનનો ખરો ચમત્કાર છે; એ સિવાય બહારના
બીજા કોઈ ચમત્કાર માટે તે ભગવાનને માને નહિ. બહારના સંયોગનું આવવું–જવું તો
પુણ્ય–પાપ અનુસાર બન્યા કરે છે, ધર્મની સાથે એને શું સંબંધ છે? ધર્મી જીવ એવી
બહારની આકાંક્ષા કરતા નથી. જ્યાં રાગથી ભિન્ન આત્માના આનંદને પોતામાં દેખ્યો
ત્યાં ભવસુખની વાંછા ક્યાંથી રહે? ભવ કહેતાં સંસારની ચારેગતિ આવી ગઈ, સ્વર્ગ
પણ તેમાં આવી ગયું, એટલે દેવગતિના સુખનેય ધર્મી વાંછે નહીં. આવું સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું
નિઃકાંક્ષા અંગ છે. (આ નિઃકાંક્ષા અંગના પાલનમાં સતી અનંતમતીનું ઉદાહરણ પ્રસિદ્ધ
છે; તે ‘સમ્યક્ત્વકથા’ વગેરેમાંથી જાણી લેવું.) આ રીતે સમ્યગ્દ્રષ્ટિના આઠ ગુણમાંથી
બીજો ગુણ કહ્યો.