PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
PDF/HTML Page 3 of 45
single page version
આપની ચૈતન્યઆરાધનાને જગત યાદ કરે છે. આ વખતે તો
સાક્ષાત્કાર થાય છે.
વીરમાર્ગ અમારા મહાન ભાગ્યે ગુરુકહાન આજે પ્રકાશી રહ્યા
સાડત્રીસ વર્ષથી તેઓશ્રી વીરમાર્ગના મધુરા વહેણ ભારતમાં
કેમકે–
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
સેવા કરવી.
વૈભવનો અર્થી છે તે આત્માનો અર્થી નથી; જગતને સારૂં લગાડવાનો કે જગત પાસેથી
માન લેવાનો જે અર્થી છે તે આત્માનો અર્થી નથી. અહા, જે આત્માર્થી થયો છે, જેને
એક આત્માર્થ સાધવાનું જ કામ છે, બીજી કોઈ ભાવના નથી, એવો જીવ પોતાના
ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્માને જાણીને તેને જ સેવે છે. આત્માનો જ અર્થી થઈને આત્માને
સેવતાં જરૂર આત્માના આનંદની પ્રાપ્તિ થાય છે.
આત્માને જાણવાની–એટલે કે અનુભવવાની વાત કરી છે. આવા આત્માને જાણવો
અનુભવવો તે જ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની સેવા છે કેમકે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રોએ આત્માનો
અનુભવ કરવાનું જ કહ્યું છે.
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
ક્ષણિકપર્યાયને કે ગુણભેદને પણ સેવવાનું ન કહ્યું કેમકે તે ભેદમાં આખો આત્મા
અનુભવમાં આવતો નથી. માટે ભેદના વિકલ્પોથી પાર જે જ્ઞાનાનંદ એકસ્વરૂપ–તેને
જ્ઞાનમાં–શ્રદ્ધામાં લઈને અનુભવવો, એ જ ચૈતન્યરાજાની સાચી સેવા છે, તે જ
મોક્ષ માટેની આરાધના છે.
નથી. સત્સમાગમે બોધિ પામીને, મોહગ્રંથિ તોડીને જ્યારે સમ્યગ્જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટ
કરે ત્યારે જ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની સાચી સેવા થાય. આવા આત્માની સેવા
(જ્ઞાન, શ્રદ્ધા, અનુભૂતિ) સિવાય બીજા કોઈ ઉપાયે મોક્ષની સિદ્ધિ થતી નથી. માટે
મોક્ષાર્થી જીવોએ આત્માને ઓળખીને તેનું જ સેવન કરવું.
કહેવાય કે તેની શ્રદ્ધા કરીને અનુભવ પણ કરે. અનુભૂતિ વગરનું જાણપણું તે સાચું
જાણપણું નથી.
લે. આત્મા સિવાય બીજું તો કોઈ આ કષાયના ધગધગતા અગ્નિથી બચવાનું સ્થાન
નથી. અજ્ઞાનથી જીવ કષાયઅગ્નિમાં સળગી રહ્યો છે. એકવાર એક સર્પ કંદોઈના
તેલના ધગધગતા કડાયામાં પડ્યો ને અર્ધો તેલમાં સેકાઈ ગયો... તેની બળતરાથી
છૂટવા ત્યાંથી કુદ્યો...પણ કુદીને ક્યાં જવું તેના ભાન વગર, કુદીને અગ્નિના ભઠ્ઠામાં
જ જઈ પડ્યો! અરે! અર્ધો બળ્યો...તે બળતરાથી છૂટવા તરફડિયા તો માર્યા, પણ
ભાનનો ભૂલેલો અર્ધો બળેલો તે પાછો અગ્નિમાં જ જઈને પડ્યો ને પૂરો બળ્યો.
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
રહ્યા છે. તેને છોડાવવા કરુણા કરીને સંતો શાંતિની રીત બતાવે છે.
કરતાં જ એવા આનંદનું સ્ફૂરણ થશે કે વિકલ્પોની ને દુઃખોની ઈન્દ્રજાળ તરત જ
અલોપ થઈ જશે. તારે તારા આનંદનું સ્વરાજ્ય જોઈતું હોય તો તારા
ચૈતન્યરાજાને જ તારો મત આપજે....બીજા કોઈને તારો મત આપીશ નહિ. મત
એટલે મતિ....બુદ્ધિ; તારી બુદ્ધિને તારા ચૈતન્યતત્ત્વના પરમ મહિમામાં જોડજે.
અહા! મારું ચૈતન્યતત્ત્વ, તે જ સૌથી ઉત્કૃષ્ટ છે, એનાથી ઊંચું બીજું કોઈ નથી–કે
જેને હું મારો મત આપું. આ રીતે ધર્મી પોતાની મતિના મતને પોતાના
સ્વભાવમાં જ જોડે છે, તેનો જ આદર–પ્રેમ–બહુમાન કરીને અનુભવમાં લ્યે છે.
ચેતનાસ્વરૂપ આત્મા હું છું.–એમ ધર્મી પોતાને અનુભવે છે.
તેની સન્મુખ થઈને તેનો અનુભવ કરે. અતીન્દ્રિય જ્ઞાનવડે આવો આત્મા જણાય
છે, ને એને જાણતાં જ અતીન્દ્રિય આનંદ સહિત અનંતગુણની શુદ્ધતાનો અનુભવ
થાય છે. અહા, આવા અનંત સામર્થ્યની ખાણ ચૈતન્યપ્રભુ તું પોતે! તું તારું જ
સેવન કર. આત્માની સન્મુખ થઈને જ્ઞાન–શ્રદ્ધાન–અનુચરણરૂપ સેવા કરતાં
આત્મા સ્વયં મોક્ષરૂપ પરિણમે છે. આ જ રીતે સાધ્યની સિદ્ધિ છે; બીજી કોઈ રીતે
સાધ્યની સિદ્ધિ નથી.
પણ રહેતો નથી, જ્ઞાન તો વિકલ્પથી પણ પાર છે. જ્ઞાન અને શ્રદ્ધા તથા તે કાળે
નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિ–એ બધું એકસાથે જ છે. પ્રથમ આત્માને જાણવો ને
પછી શ્રદ્ધવો
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
તેની શ્રદ્ધા થાય છે, માટે કહ્યું કે પ્રથમ જાણીને તેની શ્રદ્ધા કરવી. આવા જ્ઞાન–
શ્રદ્ધાન–પૂર્વક જ આત્મા નિઃશંકપણે પોતાના સ્વરૂપમાં ઠરે છે ને તેને શુદ્ધ આત્માની
સિદ્ધ થાય છે.
આત્માની સેવા.–આવી સેવા વડે ચૈતન્યરાજા પ્રસન્ન થાય છે એટલે કે મોક્ષ સધાય છે.
આત્માનું જ્ઞાન, નિર્ણય ને અનુભવ–એક સાથે જ છે. ચૈતન્યઅનુભૂતિ તે જ આત્મા
છે. ચૈતન્યપણે જે સદા સૌને અનુભવમાં આવે છે, તે ચૈતન્યસ્વરૂપ જ આત્મા
છે. ‘આ ચૈતન્યપણે જે સદા સૌને અનુભવમાં આવે છે, તે ચૈતન્યસ્વરૂપ જ આત્મા
છે. ‘આ ચૈતન્ય....ચૈતન્ય....’ એમ ચેતન્યભાવપણે જે અનુભવાય છે તે જ હું છું–
એમ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને જાણીને તેની શ્રદ્ધા કરવી; ને નિઃશંકપણે ચૈતન્યપણે જ
પોતાને અનુભવવો,–આ આત્મરાજાને સેવવાની રીત છે. આવી સેવા વડે મોક્ષની
સિદ્ધિ થાય છે.
કળા છે. આ તો અનુભવ માટે તૈયાર થયેલો છે એવા મોક્ષાર્થી જીવની વાત છે. મહા
મોક્ષસુખ–જે અનંતકાળ ટકી રહે, તેનો ઉપાય પણ અલૌકિક જ હોય ને! એ
કાંઈ સાધારણ શુભરાગના ભાવથી પમાઈ જાય–એવું નથી. આત્માનું જેવું મહાન
સ્વરૂપ છે તેવું જ્ઞાનમાં આવે તો જ તે સધાય જેવડો મહાન છે તેવડી મહાન ન
માનતાં કંઈ પણ ઓછું માને, તેને રાગવાળો માને, પર સાથે સંબંધવાળો માને તો
સાચો આત્મા તેના જ્ઞાનમાં ન આવે, જ્ઞાન વગર એની સાચી શ્રદ્ધા પણ ન થાય,
અને વસ્તુના જ્ઞાન–શ્રદ્ધાન વગર તેમાં ઠરવારૂપ આચરણ પણ થઈ શકે નહિ.–આ
રીતે આત્માને જાણ્યા વગર સાધ્યની સિદ્ધિ થતી નથી.
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
ચૈતન્યભાવપણે જે અનુભવાય છે તે જ હું છું,–આમ અનુભવ કરવો તે આત્મપ્રાપ્તિની
રીત છે. આત્મા એવી વસ્તુ છે કે ચૈતન્યપણે જ તે અનુભવમાં આવે છે, બીજા
કોઈ ભાનથી અનુભવવા માગે તો આત્મા અનુભવમાં આવી શકે નહીં.
રાજા થઈને પોતે પોતાને સેવવાની આ વાત છે. અરે, આત્માનો અનુભવવા માટે
રાગની મદદ માગવી એ તે કાંઈ ચૈતન્યને શોભે છે? મારે કોઈકની મદદ જોઈએ, મારે
રાગ જોઈએ–એમ જે દીનતા કરે છે તે તો કાયર છે, એવા કાયર જીવો આત્મરાજાને
ભેટી શક્તા નથી, તેને અનુભવી શક્તા નથી. આ તો શૂરવીરોનું કામ છે; વીતરાગનો
માર્ગ એ શૂરવીરનો માર્ગ છે.–મને મારા આત્મઅનુભવમાં પરનો આશ્રય છે જ નહીં,
વિકલ્પનો આશ્રય મને નથી. સ્વાધીનપણે મારી ચેતનાવડે જ હું મારા આત્માને
અનુભવું છું.–આવા અનુભવવડે મોક્ષના દ્વારમાં પ્રવેશ થાય છે.
સૂક્ષ્મતા વડે બીજા બધા ભાવોને જુદા પાડીને જે આ એકલા ચૈતન્યભાવપણે પરમ
શાંત તત્ત્વ અનુભવાય છે–તે જ હું છું–એમ આત્મજ્ઞાન થાય છે; આવા આત્મજ્ઞાનમાં
જેવો આત્મા જણાયો તે જ હું છું એમ નિઃશંક શ્રદ્ધા થાય છે; આવા જ્ઞાન
અને શ્રદ્ધાપૂર્વક આત્મામાં ઠરતાં આત્માની સિદ્ધ થાય છે.
આત્માનો અનુભવ થઈ શકે છે. ધર્મીને એવો અનુભવ થયો છે.–પહેલાંં પણ આત્મા તો
આવો અનુભૂતિ સ્વરૂપ જ હતો, કાંઈ પરભાવરૂપ થયો ન હતો, પણ અજ્ઞાનદશામાં
પોતાને રાગાદિભાવરૂપે જ માનીને તેને જ સેવતો હતો, રાગથી ભિન્ન ચૈતન્યસ્વરૂપ
આત્માને કદી એક ક્ષણ પણ સેવ્યો ન હતો. હવે પરભાવથી ભિન્ન ચૈતન્યસ્વરૂપ
આત્માનું ભાન કર્યું ત્યારે અપૂર્વ જ્ઞાન–શ્રદ્ધા–આચરણ પ્રગટ્યા, ને ત્યારે તેણે
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની સેવા કરી. એટલે તેને સાધ્ય આત્માની સિદ્ધિ થઈ, તેને મોક્ષમાર્ગ
પ્રગટ્યો. તે જાણે
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
ચૈતન્યવિલાસસ્વરૂપ આત્માને જાણીને તેની ભાવનામાં એકાગ્ર થતાં સમસ્ત પરભાવોનું
પ્રતિક્રમણ થઈ જાય છે. આવા આત્માની ભાવના વગર પરભાવોનું સાચું પ્રતિક્રમણ
થાય નહીં. માટે શરૂઆતમાં જ આત્માના પરમ સ્વભાવમાં સર્વે પરભાવોના કર્તૃત્વનો
અભાવ બતાવે છે. હું સહજ ચૈતન્યવિલાસરૂપ છું, નારકાદિ વિભાવપર્યાયો મારામાં
નથી, તેનો હું કર્તા નથી.
પરભાવોનું કર્તૃત્વ મારા પરમ સ્વભાવમાં નથી. અહા, એકકોર એકલો પરમસ્વભાવ,
બીજી કોર સમસ્ત પરભાવો; જ્યાં સહજ પરમસ્વભાવની સન્મુખ થઈને તેની ભાવના
કરી ત્યાં સમસ્ત પરભાવનો તેમાં અભાવ છે.–આવું સહજ ચૈતન્યતત્ત્વ હું છું–એમ
ધર્મીજીવ પોતાના શુદ્ધતત્ત્વને ભાવે છે.–આવી ભાવના તે મોક્ષનું કારણ છે.
હું તો સહજ ચૈતન્ય પરમભાવ છું્ર ચૈતન્યના પરમભાવની અનુભૂતિમાં કોઈ પરભાવ છે
જ નહીં, માટે મને તે કોઈ ભાવોનું કર્તૃત્વ નથી, તેનો કરાવનાર કે અનુમોદન પણ હું
નથી–આવો અનુભવ કરનાર ધર્મીને સાચું પ્રતિક્રમણ છે પરભાવોમાં ઊભો રહીને તેનું
પ્રતિક્રમણ કેમ થાય? સ્વભાવમાં જે આવ્યો તે પરભાવથી પાછો ફર્યો. ધર્મીં,
નરકગતિમાં રહેલો હોય તે પણ, પોતાના આત્માને નરકાદિ વગરનો શુદ્ધ સ્વભાવરૂપે
સ્વીકારે છે; તેની શ્રદ્ધામાં એમ નથી કે હું નારકી છું; તે તો પોતાને સહજ ચૈતન્યસ્વરૂપે
જ સ્વીકારે છે; ને તે ચૈતન્યભાવમાં નારકાદિ ભાવનો
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
અનુભૂતિમાં તો એક સહજ ચૈતન્યવિલાસરૂપ આત્મા જ પ્રકાશે છે. ધર્મીને ભેદના
વિકલ્પોનું ગ્રહણ નથી, તેણે તો પોતાના શુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયસ્વરૂપમાં જ ચિત્તને
એકાગ્ર કર્યું છે; એટલે શુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય સિવાયના સમસ્ત પરભાવોનો પરિગ્રહ
તેને નથી. આ રીતે નિજભાવોથી ભિન્ન સકલ અન્યભાવોને છોડીને તે અલ્પકાળમાં
મુક્તિ પામે છે.
ગ્રહણ વગર પરભાવનો ત્યાગ થાય નહીં. ઈન્દ્રિયો મારામાં છે જ નહિ–ત્યાં ઈન્દ્રિયોનું
આલંબન કેવું? ઈન્દ્રિયાતીત જ્ઞાનવડે જે જાણવામાં આવે એવો હું છું. આવા આત્મામાં
ઉપયોગ જોડતાં જ્ઞાનમાં ભેદ–વિકલ્પ રહેતા નથી, અભેદ અનુભૂતિ જામે છે આવી
અનુભૂતિ જામી ત્યાં અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન છે. આત્મા પોતે પોતામાં જામી
ગયો....લીન થયો, ત્યાં કોઈ પરભાવ તેમાં ન રહ્યા. આવી પરિણતિરૂપે આત્મા પરિણમે
તેને પરમાર્થ પ્રતિક્રમણ કહેવાય છે.
સ્વીકારનારી દ્રષ્ટિમાં પણ કષાય નથી; એટલે દ્રવ્ય ને પર્યાય બંને શુદ્ધ છે.–આવા
સ્વતત્ત્વને ધર્મી અનુભવે છે; પછી પર્યાયમાં કાંઈક રાગાદિભાવો રહે તેને તો ખરેખર
પરજ્ઞેયપણે જાણે છે. અહા! આવો મારો ભગવાન આત્મા! તે હવે મારા અનુભવમાં
આવ્યો; હવે કોઈ પરભાવ મને મારા સ્વરૂપે ભાસતા નથી. હું તો એક પરમસ્વભાવ જ
છું. ભેદનો વિષય હું નહીં, દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનાય ભેદ વગર એક અભેદ પરમભાવરૂપે
અનુભવમાં આવ્યો તે હું છું–સમ્યગ્દર્શન થયું તેમાં આવો આત્મા સાક્ષાત્ થયો છે, સ્પષ્ટ
નિઃશંક અનુભવમાં આવ્યો છે.
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
મારું કર્તાપણું, અનુમોદવાપણું કે કારણપણું મારા સહજ ચૈતન્યભવની
અનુભૂતિમાં જ સમાય છે. એનાથી બહાર કોઈ ભંગ–ભેદોમાં હું નથી.–આમ
ધર્મી અનુભવે છે ભેદ–વિકલ્પ તો હું છું જ નહીં, તો જે હું નથી તેનો કર્તા હું કેમ
હોઉં?
નથી, એટલે તેના ફળરૂપ ચારગતિ મને નથી; તેનો હું કર્તા નથી.
છે તેની અનુભૂતિમાં ગુણસ્થાન–માર્ગણાસ્થાનસંબંધી કોઈ પરભાવોનું અસ્તિત્વ
જ નથી એટલે તેમનું કર્તાપણું નથી. ધર્મીની સ્વસત્તા તો આનંદમય
ચૈતન્યવિલાસથી ભરેલી છે. આવી ચૈતન્યસત્તામાં જડ શરીર કેવું ને રાગ
કેવો?–તોપછી તે જડ શરીરથી ને રાગથી જીવને ધર્મ થાય–એ વાત પણ કેવી?
અહા, મારું તત્ત્વ સર્વે ભેદભંગરૂપ વ્યવહારના વિકલ્પોથી નિરપેક્ષ છે;
પરભાવોથી જુદું મારું સહજ તત્ત્વ છે તેને જ હું ભાવું છું. જુઓ, ભેદજ્ઞાનવડે
આવા તત્ત્વની ભાવનાથી વીતરાગતા થાય છે, ને ચારિત્ર પ્રગટે છે–એમ આ
પાંચ ગાથા પછી તરત (૮૨ મી ગાથામાં) કહેશે.
પણ શરીરની ક્રિયાનું કે રાગના એક વિકલ્પનું પણ કર્તૃત્વ (તેની મીઠાશ) જેને
હોય તેને તેમાં મધ્યસ્થતા ન થાય, ને મધ્યસ્થતા વગર વીતરાગતા ન થાય,
વીતરાગતા વગર ચારિત્રદશા ન થાય. આ રીતે ભેદજ્ઞાન વગર, એટલે કે
શુદ્ધાત્માની ભાવના વગર કદી ચારિત્ર હોતું નથી. અહો, જૈનમાર્ગ કોઈ અલૌકિક
છે....આ તો અંતરમાં ચૈતન્યનો વીતરાગી માર્ગ છે.
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
ભેદજ્ઞાનવડે સમસ્ત વિષયોની ને પરભાવોના ગ્રહણની ચિન્તાને છોડી દીધી છે ને
પોતાના શુદ્ધ–દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયના સ્વરૂપને જ ગ્રહણ કર્યું છે, એવો ભવ્યજીવ
અલ્પકાળમાં જ મુક્તિને પામે છે. ભેદજ્ઞાનની ભાવનાનું આ ફળ છે.
અધ્યાત્મરસની અપૂર્વ ધારા ભેદજ્ઞાનમાં વહે છે.
સ્વવિષયનું ગ્રહણ કર્યું, ને સમસ્ત પરવિષયોનું ગ્રહણ–છોડ્યું.–આવું કરે ત્યારે
મિથ્યાત્વનું પ્રતિક્રમણ કરીને જીવ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થાય. પરવિષયમાં તો શુદ્ધાત્મા સિવાય
બીજું બધુંય આવી ગયું. કોઈ પણ પરવસ્તુને વિષય બનાવીને જે શુભવૃત્તિ ઊઠે તે
પણ આત્માનો સ્વવિષય નથી, તેને પણ પરવિષય જાણીને ધર્મી છોડે છે, એટલે કે
સ્વવિષયથી તેને ભિન્ન જાણે છે. જેને ભિન્ન જાણે તેનું કર્તૃત્વ કેમ હોય? તેની
ભાવના કેમ હોય? તેનું ગ્રહણ કરવાની બુદ્ધિ કેમ હોય? આ રીતે ધર્મીને સમસ્ત
પરવિષયોના ગ્રહણની બુદ્ધિ છૂટી ગઈ છે ને શુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયરૂપે એક
સ્વવસ્તુનું જ ગ્રહણ છે, તેમાં જ એકાગ્રચિત્ત વડે તે પરમઆનંદને અનુભવે છે ને
મોક્ષને સાધે છે.
દ્રવ્ય, ને આ મારી નિર્મળપર્યાય’ એવા ભેદો એક અભેદ ચીજમાં નથી. અભેદમાં
ભેદ ઉપજાવતા વિકલ્પ ઊઠે છે ને આકુળતા થાય છે, ત્યાં બીજા બાહ્યવિકલ્પોની તો
શી વાત? વિકલ્પો તો આકુળતાની ભઠ્ઠી છે, ચૈતન્યની શાંતિ તેમાં નથી.
શાંતરસના પિંડરૂપ મારું ચૈતન્યતત્ત્વ, તે વિકલ્પની અશાંતિમાં કદી આવે નહીં;
સુખના સમુદ્રમાં મગ્ન થયેલો આત્મા, આકુળતાનો કર્તા કેમ થાય? અહા! આવું
ચૈતન્યતત્ત્વ...તેને લક્ષમાં લેતાં પરમ આનંદ થાય છે. એકવાર આવું તત્ત્વ અંદર
લક્ષમાં તો લ્યો. એને લક્ષમાં લેતા એક પળમાત્રમાં સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન ને
મહાન આનંદ થશે.
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
જાન્યો નહિ નિજ રૂપકો તો સબ જાન્યો સો ફોક.
અંતર્મુખ અવલોકતાં વિલય થતાં નહિ વાર.
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
હોય છે તે કહે છે–
કંઈ અન્ય તે મારું જરી પરમાણુમાત્ર નથી અરે.
પર કોણ? તેનું કાંઈ ભાન ન હતું એટલે અત્યંત અપ્રતિબુદ્ધ હતો હવે ભાન
થયું ત્યારે પહેલાંંની ભૂલની પણ ખબર પડી કે અરે! હું તદ્ન અવિવેકી
અજ્ઞાની થઈને મારા પરમાત્મસ્વરૂપને ભૂલ્યો હતો. હવે આત્મજ્ઞાની વીતરાગી
ગુરુના ઉપદેશથી મને મારા સ્વરૂપનું ભાન થયું, મારા પરમેશ્વર–આત્માને મેં
મારામાં દેખ્યો; મારા આત્માને જ મેં પરમેશ્વરરૂપે અનુભવ્યો. હવે મારા
જ્ઞાનાનંદરૂપ સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષ આત્મા સિવાય એક પરમાણુ કે વિકલ્પ પણ મને
મારા સ્વરૂપે અનુભવાતા નથી. રાગથી છૂટા પડીને ચેતનારૂપે પરિણમેલા સંત–
ગુરુએ મને મારું સ્વરૂપ રાગાદિથી તદ્ન ભિન્ન ચેતનામય બતાવ્યું; અતીન્દ્રિય
આનંદથી ભરેલું મારું તત્ત્વ મેં હવે અનુભવ્યું. પહેલાંં મારાં આનંદના એક
અંશની પણ મને ખબર ન હતી, હવે પરમ આનંદથી ભરેલું મારું તત્ત્વ મેં
મારામાં પ્રત્યક્ષ દેખ્યું.
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
ધગશથી અંતરમાં ઊતરવા લાગ્યો. શ્રીગુરુ કાંઈ નિરંતર ઉપદેશ દેતા ન હોય, પણ
એકવાર શ્રીગુરુ પાસેથી સાંભળતાં પણ માત્ર શિષ્યને અંદર ચૈતન્યમાં તેની ધૂન ચડી
ગઈ. પરસન્મુખ ભાવમાં તે અટકતો નથી, રાગમાં રાજી થતો નથી; રાગમાં રાજી
થનારને રાગ વગરનું તત્ત્વ ક્યાંથી અનુભવમાં આવે? દેવ–ગુરુ તરફની ભક્તિના
રાગમાં રાજી થઈ જાય, તો તેણે ખરેખર વીતરાગી ગુરુનો ઉપદેશ સાંભળ્યો નથી.
વીતરાગી ગુરુનો ઉપદેશ તો રાગથી ભિન્ન ચૈતન્યનો અનુભવ કરવાનું કહે છે. તું
રાગથી જુદો પડીને ચૈતન્યરૂપ થા, તો તારું કલ્યાણ થાય. તું પૂર્ણ આનંદનો દરિયો, તેમાં
રાગના વિકલ્પો કેવા? બહારના વિકલ્પોથી તારું સ્વરૂપ નીરાળું છે. દેવ–ગુરુ તરફનો
વિકલ્પ તું નહીં, અંતરની ચેતનાવડે જે સ્વસંવેદનમાં આવે તે તું છો.–આવું સાંભળીને
શિષ્ય અંતરમાં તેવા ભેદજ્ઞાન માટે મથ્યો, અને તેવો જ અનુભવ કર્યો. તે ઉપકારથી કહે
છે કે અહો! મારા ગુરુએ મને આવું સ્વરૂપ નિરંતર સમજાવ્યું. આનાથી વિરુદ્ધ ઉપદેશ
આપે તે ગુરુ સાચા નહિ. રાગથી લાભ માને એવા ગુરુના ઉપદેશથી આત્માનું સાચું
સ્વરૂપ સમજાય નહીં. અહીં તો સવળી જ વાત છે. સાચા ગુરુનો ઉપદેશ મહા ભાગ્યે
મળ્યો, ને અંતરની લગનીથી પોતે તે સમજ્યો; સમજતાં કહે છે કે અહા! મારા
ધનભાગ્યથી મને મારું આવું સ્વરૂપ સમજવામાં આવ્યું. અંતરના કોઈ અલૌકિક અપૂર્વ
પુરુષાર્થથી પોતે પોતાનું સ્વરૂપ અનુભવીને ન્યાલ થયો.....પરમેશ્વરનો પોતામાં જ
સાક્ષાત્કાર થયો.....અહા, આવું મારું સ્વરૂપ! એકલું આનંદમય, રાગથી તદ્ન ન્યારું,
આવું સ્વરૂપ મહા પુરુષાર્થથી મેં મારામાં દેખ્યું.
વાત! આખી દશા ફરી ગઈ; પરિણતિ એકદમ ગુલાંટ મારીને રાગથી તદ્ન છૂટી પડી
ગઈ. અહા! શ્રીગુરુપ્રતાપે મારું આવું સ્વરૂપ મેં અનુભવ્યું. ચૈતન્યનો દરિયો હું જ છું;
ચૈતન્યસ્વરૂપમાં મોહનો અંશ પણ નથી.
તેનો અચિંત્ય મહિમા લક્ષગત કરી, તેમાં સાવધાન થયો એટલે તેમાં ઉપયોગને એકાગ્ર
કર્યો, એ રીતે પોતાના સ્વરૂપને ચેત્યું–અનુભવમાં લીધું....અત્યંત સ્પષ્ટ
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
પોતાના હાથમાં જ સોનું દેખે કે આ રહ્યું સોનું! એ રીતે પોતાના હાથમાં જ સોનું
દેખીને આનંદિત થાય. તેમ પોતાનું પરમેશ્વર સ્વરૂપ પોતામાં જ હતું પણ તે ભૂલીને
બહારમાં રાગમાં શોધતો હતો. શ્રીગુરુએ તેને બતાવ્યું કે ભાઈ! તારું સ્વરૂપ તો તારામાં
જ છે, રાગમાં તારું સ્વરૂપ નથી, તારો જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા સદા મહા આનંદસ્વરૂપ છે.
એ રીતે પોતામાં જ પોતાના જ્ઞાનસ્વરૂપને સાક્ષાત્ દેખ્યું કે અહા! હું જ જ્ઞાનસ્વરૂપ
પરમેશ્વર છું.–એ રીતે પોતે પોતાના સ્વાનુભવથી જીવ મહાઆનંદિત થયો. આનંદના
અંશના સાક્ષાત્ અનુભવથી પૂર્ણ આનંદથી ભરેલો આત્મા પ્રતિતમાં આવી ગયો કે હું
તો આખોય આવા આનંદસ્વરૂપ જ છુ. વિકલ્પ અને રાગ એ મારી જાત નથી.–આનું
નામ અનુભવદશા!
તેની મને ધૂન ચડી, મારા ચૈતન્યનો પરમ પ્રેમ જાગ્યો ને અત્યંત સાવધાનીથી
ઉપયોગને અંદર જોડીને મેં મારા સ્વરૂપને અનુભવ્યું. આત્માની તો કોઈ અચિંત્ય
તાકાત છે; જ્યારે પોતે જાગે ત્યારે પોતાના સ્વરૂપને અનુભવમાં લઈને સમ્યગ્દર્શનાદિ
કરે છે. અહા! આવા ચૈતન્યતત્ત્વનો મહિમા સાંભળીને તેનો પ્રેમ કરે ને તેની લગની
લગાડે તે ન્યાલ થઈ જશે.
સ્વરૂપની ધૂન એવી લગાડ કે સંસારનો રસ ઊડી જાય. અરે, મારા ચૈતન્યરસ પાસે
જગતના બધા રસ નીરસ છે. ચૈતન્યનો રંગ ચડે તેને રાગનો રંગ ઊતરી જાય. આવી
આત્માની ધૂનથી, આત્માને સમજી–શ્રદ્ધી–અનુભવીને હું સમ્યક્ પ્રકારે એક આત્મારામ
થયો છું....આત્માના આનંદબાગમાં કેલિ કરું છું.–આવો હું મારા આત્માને કેવો અનુભવું
છું? તેનું આ વર્ણન છે.
ભિન્ન થઈને મારી ચેતના વડે જ હું મને અનુભવું છું–આવું સ્વસંવેદન
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
એકરસપણે સમાય છે; પણ રાગાદિ પરભાવનો એક અંશ પણ તેમાં સમાતો નથી.
આવો ચૈતન્યમાત્ર હું, પોતાથી જ પોતાને અનુભવું છું. મારો આત્મા એવો નથી કે,
રાગવડે કે પર તરફના જ્ઞાનવડે અનુભવમાં આવી જાય. જેમાં રાગ નથી, જેમાં
પરનું અવલંબન નથી, એવા સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષ જ્ઞાનવડે હું મને વેદું છું. –આમ ધર્મી
પોતે જ પોતાના અનુભવની સાક્ષી આપે છે.
તે ઈંદ્રિયાતીત સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષજ્ઞાનથી થયો છે. મારા અનુભવમાં ચૈતન્યમાત્ર ભાવ
છે, તેમાં રાગાદિ ભાવો નથી. ચૈતન્યમાત્ર ભાવમાં આનંદ વગેરે અનંતા સ્વભાવો
સમાય છે, પણ રાગાદિનો અંશ પણ તેમાં સમાતો નથી. મારો ચૈતન્યસ્વભાવ એક
છે, તે રાગાદિ અનેક વિભાવો વડે ભેદાતો નથી; રાગાદિ પરભાવો કે ગતિ વગેરે
વિભાવો–તે બધાયથી જુદો ને જુદો એક ચિન્માત્ર ભાવરૂપે જ હું છું–માટે હું એક છું.
રાગાદિ અનેક પરભાવ હોવા છતાં તેમાં મારી પરિણતિ તન્મય થતી નથી,
એકત્વસ્વભાવમાં જ મારી પરિણતિ તન્મય રહે છે, માટે એકપણે જ હું મને
અનુભવું છું. અનેક પ્રકારના ભેદભાવોપણે હું મને અનુભવતો નથી, શ્રીગુરુએ પણ
મારો એકત્વ–જ્ઞાયકસ્વભાવ આવો જ ઉપદેશ્યો હતો, ને નિરંતર તેના અભ્યાસથી
તેવો જ મારા અનુભવમાં આવ્યો. આવો અનુભવ પોતે કર્યો ત્યારે ગુરુના
ઉપદેશની સાચી ખબર પડી કે ગુરુ મને આવું સ્વરૂપ કહેતા હતા. આ રીતે પોતાના
અનુભવની ને ગુરુના ઉપદેશની અપૂર્વ સંધિ થઈ છે.
આવું ચૈતન્યતત્ત્વ જેણે અંદર લક્ષગત કર્યું તે તો તરી ગયો, ન્યાલ થઈ ગયો.
શુદ્ધપર્યાય થાય છે ખરી; પણ તે પર્યાયના ભેદને જોતાં વિકલ્પ થાય છે; તે
વિકલ્પરૂપ ભેદભાવથી મારું જ્ઞાયકતત્ત્વ જુદું છે. એક જ્ઞાયકભાવપણે હું મને દેખું છું,
તેમાં નવતત્ત્વના ભેદ દેખાતા નથી, માટે નવતત્ત્વના ભેદથી પાર એક અખંડ
જ્ઞાયકતત્ત્વ હું છું. નવતત્ત્વના ભેદમાં
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
પ્રતાપવંત છું. મારા સ્વરૂપના મહાન આનંદ પાસે જગતની બીજી કોઈ ચીજ મને
મહિમાવંત લાગતી નથી.
અનુભવે છે, તેમાં અપાર ધીરજ છે, પરમ ગંભીરતા છે; ચૈતન્યનો મહાન પ્રતાપ તેમાં
પ્રગટે છે. ધર્મી નિઃશંક કહે છે કે આવો મહાન જ્ઞાનપ્રકાશ મને પ્રગટ્યો છે,–હવે મારા
સંસારનો અંત આવી ગયો; મારા સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષમાં મોહનો–રાગનો અંશ પણ નથી;
મોહ હવે નિર્મૂળ થઈ ગયો ને જ્ઞાનપ્રકાશ ખીલી ગયો. અહો, આનંદમય જ્ઞાનસમુદ્રમાં
ભગવાન આત્મા તરબોળ થયો; શાંતરસનો મોટો દરિયો તેમાં અમારો આત્મા લીન
થયો. જગતના જીવો પણ આવા શાંતરસના દરિયામાં મગ્ન થાઓ....અંતરમાં ઊંડા
ઊતરીને તેનો અનુભવ કરો.
અમારું શુદ્ધ પરમાત્મતત્ત્વ અમારા સાક્ષાત્ અનુભવમાં આવ્યું, હવે અમે અજર–અમર
થયા, હવે આ સંસારના જન્મ–મરણ અમને નહિ થાય.–
આત્મામાં પ્રગટી ગયું છે, અમારા અનુભવમાં આવી ગયું છે.–અમારો આત્મા જ
અમારા અનુભવનો સાક્ષી છે.–આમ ધર્મીને અંતરમાંથી સાક્ષી આવી ગઈ છે.–આવી
દશા થઈ ત્યારે જીવ મોક્ષનો સાધક થયો.
વીતરાગી દેવ–ગુરુની ખરી ભક્તિ પણ ત્યારે થાય છે. ચૈતન્યતત્ત્વ કેવું છે તે જાણ્યા
વગર તેનો સાચો મહિમા ક્યાંથી આવે? એકલા જ્ઞાનદર્શનથી ભરેલો ચૈતન્ય