PDF/HTML Page 1 of 64
single page version
ગંભીર ધ્વનિથી મંગળ સંભળાવતાં કહ્યું કે
वोच्छामि समयपाहुडमिणमो सुयकेवलि भणियं।।
કરતાં, તેમને આત્મામાં સ્થાપીને નમસ્કાર કરતાં, રાગથી હટીને
પોતાના શુદ્ધ આત્મા ઉપર લક્ષ જાય છે, એટલે સ્વસન્મુખતા થતાં
ભેદજ્ઞાનરૂપી બીજ ઊગે છે, અને પછી તેમાં એકાગ્રતા વડે
કેવળજ્ઞાનની પૂર્ણિમા ઊગે છે. આ રીતે બીજ ઊગીને આત્મા પૂર્ણતાને
પામે તે અપૂર્વ મંગળ છે.
હતા!
PDF/HTML Page 2 of 64
single page version
આપના જન્મને અમે અમારા સમ્યક્ત્વનો જ જન્મ માનીએ
છીએ. તેથી એ જન્મોત્સવ ઉજવતાં આત્મા સાચા આનંદથી
ઉલ્લસિત થાય છે.
એકથી ચડિયાતા પ્રસંગો બન્યા કરે છે. એ રીતે આપના દ્ધારા
અંર્ત અને બાહ્ય બન્ને રીતે સદૈવ વૃદ્ધિગત થઈ રહેલી
તીર્થપ્રભાવના જ્યારે તેની ઉત્કૃષ્ટ પરકાષ્ટાએ પહોંચશે ત્યારે
અમે આપને બદલે એક તીર્થંકર પરમાત્માને સાક્ષાત્ દેખીશું.....
અને સાથે દેખીશું ગણધરાદિ વૈભવને! એ વખતનો આપનો
આત્મવૈભવ અને આપનો ધર્મપરિવાર કોઈ અજબગજબના
હશે.
મંગલ ઉત્સવ પણ આનંદપૂર્વક અપૂર્વ ભાવથી ઉજવ્યો, તે
મંગલકારી ગુરુદેવના ચૈતન્ય બગીચામાંથી ચૂંટેલા ૮૩ પુષ્પોની
એક મંગલમાળા આત્મધર્મના જિજ્ઞાસુઓને ધર્મપ્રેમપૂર્વક
સમર્પણ કરું છું. બંધુઓ, આ પુષ્પમાળાની સુગંધ તમારા
ચૈતન્યરસને પુષ્ટ કરશે, તેના ભાવોના ધોલનવડે તમને
ભેદજ્ઞાન થશે..... અને ત્યારે આનંદના કોઈ અપૂર્વ ભાવસહિત
દેવ–ગુરુપ્રત્યે શ્રદ્ધાંજલિ નીકળશે. એવા ભાવે ગુરુદેવ પ્રત્યે
અર્પણ કરેલી મંગળમાળાની અંજલિ આપ આ અંકમાં વાંચશો.
PDF/HTML Page 3 of 64
single page version
मलिनं दर्शनं येन येन च व्रतखण्डनम्।।
લાગે તેવા ધનને પણ ધર્મી જીવ છોડે છે. ભલે પ્રતિકૂળતા
છે. કરોડો રૂપિયા મળતા હોય પણ ધર્મીજીવ પોતાની
ધર્મી જીવ કરતો નથી. કોઈ અનાર્ય દેશ જ્યાં ખોરાકની
PDF/HTML Page 4 of 64
single page version
મંગલઉત્સવ નિમિત્તે પૂ. ગુરુદેવ કાનજીસ્વામી પ્ર. વૈ. સુદ ૪ થી દ્ધિ. વૈ. સુદ ૪
સુધી પંદર દિવસ પધાર્યા. તે દરમિયાન સમયસાર ગા. ૬–૭–૧૧ તથા પદ્મનંદી
પચ્ચીસીના ઉપાસક સંસ્કાર અધિકાર ઉપર જે પ્રવચનો થયા–તેનું દોહન અહીં
આપવામાં આવ્યું છે. પ્રવચનમાં વહેતું ચૈતન્યરસનું મધુર ઝરણું હજારો
જિજ્ઞાસુઓને તૃપ્ત કરતું હતું; આત્મધર્મના પાઠકો પણ તેની ઠંડી હવાથી તૃપ્ત
થશે. ગુરુદેવની ૮૩ મી જન્મજયંતિ નિમિત્તે અહીં ૮૩ બોલ આપ્યા છે.
વેદનરૂપ નિજવૈભવ પ્રગટ્યો છે, તે નિજવૈભવ વડે હું આ સમયસારમાં
શુદ્ધઆત્મા દેખાડું છું. ’ –આમ કહીને આચાર્યદેવ છઠ્ઠી ગાથામાં
શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ દેખાડે છે.
પ્રગટ્યો છે; પણ મુનિભગવંતોને તો પ્રચુર સ્વસંવેદનથી ઘણા આનંદનું
વેદન વર્તે છે.
અને જે નિજવૈભવ શુદ્ધઆનંદની વર્તમાન વહેતી દશામાં વર્તે છે તે
વૈભવપૂર્વક અમે શુદ્ધાત્માનું સ્વરૂપ બતાવીએ છીએ. એકલા ભગવાનને
કહ્યું–તેનાથી નહિ, પણ પોતાના અંતરના સ્વસંવેદનથી સંતો શુદ્ધાત્મા
દેખાડે છે.
PDF/HTML Page 5 of 64
single page version
સ્વાનુભવથી પ્રમાણ કરજો.
બતાવે છે.–
જ્ઞાયકભાવ છે; તે જ્ઞાયક ભાવ શુભાશુભ રાગથી પાર છે. આવા
આત્માને સ્વીકારતાં પર્યાય પણ તેમાં વળીને શુદ્ધાત્માને સેવે છે, ત્યારે
તે જીવને શુદ્ધાત્મા કહે છે. એકલી શબ્દોની ધારણાથી ‘શુદ્ધ–શુદ્ધ’ કહે
તેની વાત નથી. પણ શુદ્ધ કહેતાં દ્રવ્યના આત્મલાભ ઉપર જેની દ્રષ્ટિ
ગઈ તેને પરનું તો લક્ષ છૂટી ગયું ને પોતામાં પર્યાયના ભેદોનું લક્ષ પણ
છૂટી ગયું. અંતર્મુખ થઈને આવો અનુભવ જેણે કર્યો તેને ‘શુદ્ધ’ કહે છે.
દ્ધેષ–મોહની વાત અનંતવાર સાંભળી છે.
અનુભવ તેઓ કરી રહ્યા છે, માટે તેઓ રાગાદિની જ કથા સાંભળનારા
છે. અને શુદ્ધાત્માની કથાનું શ્રવણ જીવે પૂર્વે કદી સાંભળ્યું નથી.
તેવો અનુભવ કરે. જેનો પ્રેમ કર્યો, જેનો અનુભવ કર્યો તેનું જ શ્રવણ
કર્યું કહેવાય.
PDF/HTML Page 6 of 64
single page version
અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન થાય ને આનંદ પ્રગટે એવા શુદ્ધાત્માની વાત તને
આત્માના વૈભવથી સંભળાવીએ છીએ. તો પરનું લક્ષ છોડીને આત્માના
જ્ઞાયક સ્વભાવને લક્ષમાં લઈને તેની ઉપાસના કરજે. આવી ઉપાસના
કરે તેને ‘શુદ્ધ’ કહીએ છીએ.
ભાન થયું. જ્ઞાનમાં સ્વજ્ઞેય આવ્યા વગર ‘આ શુદ્ધ છે’ એમ કોણે
સ્વીકાર્યું? ત્રિકાળ શુદ્ધ આત્માને સ્વજ્ઞેયપણે જેણે સ્વીકાર્યો તેની દ્રષ્ટિ
પરમાંથી, રાગમાંથી ને પર્યાય ભેદમાંથી હટીને અંતરમાં વળી, ને
અતીન્દ્રિય આનંદનો નમૂનો અંદરમાંથી કાઢીને અનુભવ્યો. આનંદનો
પતાળકુવો ખોલીને તેનો સ્વાદ પર્યાયમાં અનુભવ્યો–આવો અનુભવ તે
અપૂર્વ મંગળ છે; તે મોક્ષ માટેનો માણેકસ્થંભ છે. આ રીતે આત્મામાં
મોક્ષનાં માણેકસ્થંભ રોપીને મંગલ–ઉત્સવની શરૂઆત થાય છે.
જ્ઞાનપણે જ જ્ઞાન પ્રકાશે છે, કાંઈ રાગપણે તે પ્રકાશતું નથી. ચૈતન્યનું
સ્વ–પરપ્રકાશપણું ખીલ્યું, તે સ્વ–જ્ઞેયને પ્રકાશતાં પણ જ્ઞાયક જ છે.
જ્ઞાનીનો જ્ઞાનભાવ છે તે રાગથી જુદો ને જુદો રહે છે.
તે જ વીતરાગે કહેલો ધર્મ છે, ને તે ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે.
જોર નથી. પણ પરભાવ વગરનો મારો શુદ્ધ આત્મા કેવો છે તે
જાણવાની જેને લગન છે તેને માટે આચાર્યદેવ અહીં નિજઆત્માના
વૈભવથી આત્માનું સ્વરૂપ દેખાડે છે.
PDF/HTML Page 7 of 64
single page version
આત્મા છે તે સ્પષ્ટ–પ્રકાશમાન જ્યોતિ છે; પોતે પોતાને પ્રકાશવામાં –
જાણવામાં–વેદન કરવામાં કોઈ બીજાની કે રાગની જરૂર પડે નહિ, સ્વયં
પોતે પોતાને પ્રત્યક્ષ જાણે છે– એવો આત્માનો સ્વભાવ છે. આવા
એકસ્વભાવપણે આત્માને લક્ષમાં લઈને અનુભવ કરતાં તે શુભ–અશુભ
કષાયો વગરનો શુદ્ધપણે અનુભવાય છે. આવો અનુભવ કરનાર કહે છે
કે ‘હું એક જ્ઞાયકભાવ છું’ . ચોથા ગુણસ્થાને મતિ–શ્રુતના સ્વસંવેદનમાં
આત્મા પ્રત્યક્ષ થઈ ગયો છે.
જે દેખે છે તેને કષાય વગરનો પરમ શાંતરસમાં તરબોળ આત્મા
અનુભવાય છે; આવા આત્માને દેખનારી દ્રષ્ટિમાં રાગાદિ તો નથી, ને
પર્યાયભેદ કે ગુણભેદના વિકલ્પો પણ તેમાં નથી. આત્મા બંધાયેલો હતો
ને છૂટયો–એવા બંધ મોક્ષના વિકલ્પો શુદ્ધદ્રવ્યની અનુભૂતિમાં નથી.
કાંઈ રાગનું કામ નથી, તે તો જ્ઞાનનું કામ છે. તો જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા
પોતે પોતાનું સ્વરૂપ કેમ ન સમજે? રાગમાં કાંઈ સ્વને કે પરને
સમજવાની તાકાત નથી કેમકે તેનામાં ચેતનાસ્વભાવ નથી. આત્મા
પોતે પોતાના સ્વરૂપને કષાયોથી ભિન્ન અનુભવીને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્ર પર્યાયરૂપે પરિણમે છે, તે નિર્મળપર્યાયમાં સ્થિત આત્માને
સ્વસમય કહીએ છીએ; તેને જ શુદ્ધ કહીએ છીએ. રાગાદિમાં પોતાપણું
જાણીને તેમાં જે સ્થિત છે તે પરસમય છે. રાગમાં સ્થિતને જડમાં સ્થિત
કહ્યો છે, કેમકે રાગને ચેતનપણું નથી પણ જડસ્વભાવપણું છે.
જ્ઞાનથી વિરુદ્ધ છે માટે તે જડ છે. જે જ્ઞાનસ્વભાવને અનુભવમાં લ્યે તેને
જ વિકલ્પનું અચેતનપણું ખરેખર સમજાય. વિકલ્પથી જુદા જ્ઞાનને જે
દેખતો નથી તેને તો
PDF/HTML Page 8 of 64
single page version
PDF/HTML Page 9 of 64
single page version
દેખ્યા કે જ્ઞાનની નિર્મળતામાં જાતિસ્મરણ થયું ને એમ જાણ્યું કે અહો!
આ તો આઠમા ભવે વજજંઘ રાજા હતા ને તેમની સાથે મેં (શ્રીમતીએ)
મુનિરાજને આહારદાન દીધું હતું આત્મા અરૂપી છે, દેહ બદલી ગયો છે,
છતાં મતિજ્ઞાનની તાકાત છે કે તેને જાણી લ્યે છે–અસંખ્ય વર્ષ પહેલાંં
આ જ આત્મા મારી સાથે હતો–એમ નિઃશંક કેવળજ્ઞાન જેવું જાણી લ્યે
છે. મતિજ્ઞાનની પણ આટલી તાકાત, તો કેવળજ્ઞાનની તાકાતની શી
વાત!
ચૈતન્યસ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય થઈ જાય, ને મોહનો નાશ થઈને
સમ્યગ્દર્શન થાય. ભગવંતોએ મોહનો નાશનો આવો ઉપદેશ દીધો છે–
તેનું અલૌકિક વર્ણન પ્રવચનસાર ગાથા ૮૦–૮૨ માં છે.
લીધે નહિ, તે વખતે રાગથી ભિન્ન ચૈતન્યઆત્માનું અંદર ભાન છે તે
મોક્ષનું કારણ છે. ઋષભદેવ ભગવાનને વૈશાખ સુદ ત્રીજને દિવસે
શ્રેયાંસકુમારે શેરડીના રસનું આહારદાન દઈને પારણું કરાવ્યું હતું. આ
ભરતક્ષેત્રમાં અસંખ્ય વર્ષના અંતરે આહારદાનનો આ પ્રસંગ બન્યો,
ત્યારે દેવોએ આકાશમાં વાજાં વગાડીને ‘અહો દાન’ ..... અહો દાન’
એવી ઘોષણા કરીને મહોત્સવ કર્યો. વૈશાખ સુદ બીજની રાતે શ્રેયાંસને
સ્વપ્ન આવેલું કે મારા આંગણે આજે કલ્પવૃક્ષ આવ્યું છે! કલ્પવૃક્ષ જેવા
મુનિરાજ આંગણે પધાર્યા.... તેમને જોતાં જ શ્રેયાંસકુમારને જાતિસ્મરણ
થયું. આઠમા ભવે મુનિઓને દાન દીધેલું તે વિધિ યાદ આવી ગઈ, ને
વિધિપૂર્વક ઋષભમુનિને આહારદાન દીધું. આ રીતે દાનતીર્થનું પ્રવર્તન
થયું. મુનિઓને આહારદાન વગેરે શુભભાવ ધર્મી શ્રાવકને આવે છે.
ઋષભભગવાને દિવ્યધ્વનિવડે ભરતક્ષેત્રમાં ધર્મતીર્થંનું પ્રવર્તન કર્યું,
શ્રેયાંસકુમારે દાનતીર્થનું પ્રવર્તન કર્યું.
પ્રશંસા પણ કરે છે.
PDF/HTML Page 10 of 64
single page version
PDF/HTML Page 11 of 64
single page version
દ્ધારા ચૈતન્યતત્ત્વનું સ્મરણ કરીને તેનો મહિમા સમજાવ્યો. બપોરે સમયસારની ૯૭ મી
ગાથા ઉપર પ્રવચન થયું.
અનાદિથી પોતાનો ચૈતન્યનો સાચો સ્વાદ આવ્યો નથી, ને રાગાદિભાવોના
આકુળતામય સ્વાદનો જ તેને અનુભવ છે. ભાઈ, તને તારા ચૈતન્યનો સાચો સ્વાદ કેમ
આવે તે વાત અહીં સંતો તને બતાવે છે. પ્રથમ તો રાગનાય કર્તૃત્વ વગરનો
જ્ઞાનસ્વભાવ છે તે ઓળખવો જોઈએ, તો જ ચૈતન્યનો સાચો સ્વાદ આવે.
કોઈને મિત્ર કે વિરોધી માનવા તે તો ભ્રમ છે.
PDF/HTML Page 12 of 64
single page version
ભગવાન! તું તો અનંત જ્ઞાન ને અનંત આનંદસ્વરૂપ મહાન છો. તું કાંઈ રાગાદિ
જેટલો નથી, રાગનું કર્તૃત્વ તે તારું સ્વરૂપ નથી; તારા ચૈતન્યકિરણમાંથી રાગ નથી
નીકળતો. રાગ વગરનો એકલા ચૈતન્યકિરણોથી પ્રકાશમાન જ્ઞાનસૂર્ય તું છો. ચૈતન્યને
અને રાગને એકપણું કદી નથી, એટલે કર્તાકર્મપણું પણ કદી નથી. આવું ભેદજ્ઞાન થતાં
જ રાગનું કર્તૃત્વ છૂટીને, ચૈતન્યનો રાગવગરનો અત્યંત મધુર સ્વાદ જીવને અનુભવમાં
આવે છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ આવો સ્વાદ આવે છે; ને ચૈતન્યના આ અત્યંત મધુર સ્વાદ
પાસે આખા જગતના વિષયો નીરસ લાગે છે; ચૈતન્યની શાંતિ પાસે રાગની આકુળતા
તો ધગધગતા અગ્નિ જેવી લાગે છે.
ભાસે છે; તેમનો આ મિથ્યા પ્રતિભાસ જ ખરેખર ભવનું બીજ છે.
સ્વાદને જ અનુભવે છે; તેથી તે તે અજ્ઞાનભાવે વિકલ્પને જ કરે છે. જ્યારે ભેદજ્ઞાનવડે
રાગથી ભિન્ન પોતાના અનાદિનિધન અતીન્દ્રિય મધુર ચૈતન્યસ્વાદને જાણે છે ત્યારે
જ્ઞાનથી જુદા એવા કષાયરસને તે પોતાથી અત્યંત ભિન્ન જાણે છે, એટલે તેનો
(વિકલ્પનો) તે કર્તા થતો નથી. આ રીતે જ્ઞાનવડે જ વિકલ્પનું કર્તૃત્વ છૂટે છે.
ને રાગનોય સંબંધ ખરેખર તેને નથી. આવા ભિન્ન ચૈતન્યતત્ત્વનું તું દેખ, તેમાં
આનંદનો સ્વાદ છે.
PDF/HTML Page 13 of 64
single page version
નહિ; ચૈતન્યમાં રાગનું કર્તૃત્વ હોય નહિ. આવી ભિન્નતાને જે જાણે તે જ્ઞાનીજીવ
પોતાના ચૈતન્યભાવમાં રાગના કોઈ અંશને ભેળવતો નથી, એટલે જ્ઞાનમાં રાગનું
કતૃત્વ જરાપણ નથી. આવા આત્માના જ્ઞાન વગર, પુણ્ય કરીને પણ જીવ જરાય સુખ
ન પામ્યો. ક્્યાંથી પામે? પુણ્યના રાગમાં ક્્યાં સુખ હતું કે મળે? સુખ ચૈતન્ય
સ્વભાવમાં છે, તેને જાણે–અનુભવે તો જ ચૈતન્યસુખનો સ્વાદ આવે, ને ત્યારે જ
રાગાદિનું કર્તૃત્વ છૂટી જાય. આવી જેની દશા થઈ છે તે જ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જ્ઞાની છે.
વિકલ્પના સ્વાદને પણ તે જ્ઞાનથી ભિન્ન જ જાણે છે. તેથી કહ્યું છે કે–
જાને સો કરતા નહિ હોઈ, કર્તા સો જાને નહીં કોઈ.
જાણતો નથી.
આકુળતાવાળા છે ને આ ચૈતન્યરસ અત્યંત મધુર છે, શાંત છે, નિરાકુળ છે. આમ
જ્ઞાની પોતાના ચૈતન્યસ્વાદને બીજાથી ભિન્ન પાડીને વેદે છે. અહા! આવો શાંત મધુર
આનંદધામ મારો ચૈતન્ય સ્વાદ! પૂર્વે કદી મેં ચાખ્યો ન હતો, તેથી હું દુઃખી હતો.
આત્માના આનંદરસનો સ્વાદ ચાખીને હવે હું સુખી થયો.
જગતમાં સુખી છે. બાકી પરવસ્તુમાંથી સુખ લેવા માંગે છે તેઓ તો દુઃખિયા છે ને પર
પાસેથી ભીખ માંગનારા ભીખારી છે. સમકિતી પોતાના ચૈતન્યવૈભવનો સ્વામી મોટો
બાદશાહ છે, જગતથી તે નિસ્પૃહ છે. મારું ચૈતન્યસુખ મારામાં છે, ત્યાં જગત પાસેથી
મારે કાંઈ લેવાપણું નથી.
PDF/HTML Page 14 of 64
single page version
ચૈતન્યના સુંદર રૂપવાળો, ‘ભાવ–સાર’ સારભૂત જેનો સ્વભાવ છે–એવો આત્મા
પોતાને ભૂલીને, હું રાગી–હું દ્વેષી–હું શરીરવાળો–એમ માનીને અજ્ઞાનથી ગુંગા જેવા
પુણ્ય–પાપના સ્વાદમાં રોકાઈ ગયો, એ તેને શોભતું નથી. જીવનું પદ તે નથી. જીવનું
પદ કયું છે? તે બતાવતાં સમયસાર ગા. ૨૦૩ માં કહે છે કે–
નિજપદ છે. પણ જ્ઞાનસ્વભાવથી જુદા, અને ક્ષણિક, વિકારી ભાવો છે તેઓ પોતે
અસ્થિર છે, તે આત્માનું નિજપદ નથી. આમ જાણીને હે જીવ! તું ત્વરાથી નિજપદને
ગ્રહણ કર ને પરપદને છોડ. પરમાર્થરસપણે સ્વાદમાં આવતું ચૈતન્યમાત્ર ભાવરૂપ તારું
નિજપદ જ આસ્વાદવા જેવું છે. વિકારનો સ્વાદ અનંત કાળથી લીધો, તેમાં જીવને શાંતિ
ન મળી. પાપ હો કે પુણ્ય, તેના ફળમાં નરક હો કે સ્વર્ગ, તેમાં ક્્યાંય આત્માની શાંતિ
નથી, તે કોઈ આત્માનું નિજપદ નથી. નિજપદનો સ્વાદ તો આનંદ રૂપ હોય.
છે તેને છોડીને તું રાગના મેલા ભાવોના વેદનમાં ક્્યાં રોકાણો? અરે, ચૈતન્યપ્રભુ
પુણ્ય–પાપની વિકૃત લાગણીમાં અર્પાઈ જાય–એ તેને શોભતું નથી. કયાં ચૈતન્યનું
અનુપમ પદ! ને ક્્યાં રાગાદિના કલંકભાવો! અરે, એ બંનેને એકતા કેમ હોય? ચૈતન્ય
હું’ એવા અનુભવને બદલે ‘ક્રોધ હું–રાગ–હું પુણ્ય હું’ એમ અનુભવ કરે, એ તે કાંઈ
આત્માને શોભે છે! –નથી શોભતું. માટે હે ભાઈ! એક જ્ઞાનનું જ બનેલું તારું પરમ પદ
છે, તેમાં કોઈ વિપદા નથી. એ નિજપદ પાસે બીજા બધા પરપદ તો અપદ ભાસે છે.
આવા જ્ઞાનપદનો અનુભવ તે મોક્ષનો ઉપાય છે.
જૈનતરોનો ઉલ્લાસ સારો હતો. પ્રવચનમાં ગુરુદેવે સુગમશૈલિથી આત્માનું સ્વરૂપ
સમજાવ્યું હતું. પ્રવચન બાદ ભક્તિ પણ ખાનપુરમાં થઈ હતી.
PDF/HTML Page 15 of 64
single page version
હાથ–બે પગ–બે આંખ વગેરેથી કાંઈ મનુષ્યપણું ખરેખર કહેવાય નહિ, કેમકે બે હાથ, બે
પગ વગેરે તો વાંદરાને પણ છે–તે ઉપરાંત એને તો એક લાંબું પૂંછડું પણ છે.
મનુષ્યપણાની વિશેષતા તો વિવેકમાં છે. વિવેક એટલે સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન; આત્મા શું
ને ભિન્ન ચીજ શું? તેને ઓળખીને વિવેક કરવો જોઈએ. ૧૬ વર્ષે શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે
કે આત્મા કોણ છે અને તેનું ખરું સ્વરૂપ શું છે તેનો હે જીવ! તું વિચાર કર. હંસ એને
કહેવાય કે જેની ચાંચમાં દૂધ અને પાણીને જુદા કરવાની શક્તિ છે; જેની ચાંચમાં દૂધ
અને પાણીને જુદા કરવાની શક્તિ ન હોય તેને હંસ કહી શકાય નહીં. એવી રીતે જેના
જ્ઞાનમાં રાગ અને જ્ઞાનને જુદા પાડવાની તાકાત છે તે જ ખરો ચૈતન્યહંસ છે; તે જ
વિવેકી છે.
પડ્યા હોય તેમાં તો મુક્તાફળના મોતી અને માંસના લોચા બંને છે, પણ કાગડો તો
મોતીને છોડીને માંસને ગ્રહણ કરે છે, ને હંસલો તો સાચા મોતીના ચારા ચરનારો છે.
તેમ આત્મામાં સાચા મોતી જેવો શુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવ, અને રાગાદિ વિકારભાવો હોવા
છતાં, જ્ઞાની તો તેમાં વિવેક રાગરહિત ચૈતન્યસ્વભાવને ગ્રહણ કરીને તેનો સ્વાદ લ્યે
છે; અને અજ્ઞાની તો રાગાદિ સાથે ભેળસેળવાળો આત્મા અનુભવે છે.
PDF/HTML Page 16 of 64
single page version
બધાના કોઈ સદ્ભાગ્ય–કે ચૈતન્યની આવી વાત અમને સાંભળવા મળી! જિનમંદિરમાં
પ્રભુજીના દર્શન–પૂજન કરીને પછી બાજુના મંડપમાં માંગળિક સંભળાવતાં ગુરુદેવે કહ્યું
કે–
જ્ઞાયકસ્વભાવ બતાવ્યો છે; છઠ્ઠીના લેખ જેમ ફરે નહિ તેમ છઠ્ઠીમાં કહેલા જ્ઞાયક
સ્વભાવની જેને પ્રતીત થઈ તેની મોક્ષદશા ફરે નહિ, એવા છઠ્ઠીના લેખ અફર છે.
પણ અપૂર્વ મંગળ છે. તેમાં પ્રમત્ત–અપ્રમત્ત દશાના ભેદના વિકલ્પો નથી.
એકવાર લક્ષમાં લ્યો. જેમા ગુણસ્થાનભેદના વિકલ્પો નથી–એવા ચૈતન્યમાં પ્રવેશ કરતાં
વિકલ્પાતીત અતીન્દ્રિય આનંદનો અનુભવ થાય છે. આવી ઉપાસના–શ્રદ્ધા તે મંગલ છે,
અને તેનું શ્રવણ પણ મંગળ છે.
મંગળ થયું તે કદી ન ફરે એવું અપ્રતિહત મંગળ છે. જગતમાં નવા ઘરનું વાસ્તુ લગ્ન
કાર્યોને લોકો મંગળ કહે છે, પણ તે તો ક્ષણિક છે. નાશવાન છે, તે કાંઈ ખરું મંગળ
નથી. ચૈતન્યની લગની લગાડીને તેની સાથે લગ્ન કરતાં (તેમાં ઉપયોગને એકાગ્ર
કરતાં) જે મંગળ થયું તે મહા આનંદરૂપ છે, તે કદી ફરે નહિ. આવા જ્ઞાયકસ્વભાવી
આત્માનો સ્વીકાર–શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–બહુમાન–શ્રવણ તે મંગળ છે.
PDF/HTML Page 17 of 64
single page version
વગરનું જે મનુષ્યપણું તેમાં ને પશુમાં કાંઈ ફેર નથી. પશુઓ પણ પોતાનું જીવન
વિષય–કષાયોમાં વીતાવે છે, ને મનુષ્ય થઈને પણ વિષય–કષાયમાં જ જીવન વીતાવે
તો તેમાં ફેર શું રહ્યો? અરે, પુણ્ય–પાપથી પાર મારું અંદરનું તત્ત્વ શું છે કે જે મને શાંતિ
ને આનંદ આપે! એમ વિચાર કરવો જોઈએ. પુણ્ય–પાપ અનંતવાર કર્યાં છતાં તેમાં
જીવને શાંતિનો અંશ પણ ન મળ્યો. તે પુણ્ય–પાપના કર્તૃત્વ વગરનું મારું ચૈતન્યતત્ત્વ
છે–કે જેનો સ્વાદ અત્યંત મધુર ચૈતન્યરસથી ભરેલો છે. પુણ્ય પાપના આકુળ સ્વાદથી
મારા ચૈતન્યનો સ્વાદ તદ્ન જુદી જાતનો છે. પુણ્ય–પાપના ઝાંઝવાં અનંત કાળ દોડયા
પણ તેમાંથી શાંતિ ન મળી. અંદર શાંતરસથી ભરેલું ચૈતન્ય સરોવર–તેમાં ઉપયોગને
જોડતાં અણમૂલી શાંતિ ને ઈંદ્રિયાતીત આનંદ મળશે.
આત્મા રાગ–દ્ધેષ વગરનો પરમ શાંતિસ્વરૂપ જ છે. અમૂલ્ય સુંગધી કસ્તુરી પોતાની
ડૂંટીમાં હોવા છતા, જરાક અવાજથી ભડકતા હરણિયાંને પોતાની કસ્તુરીનો વિશ્વાસ
આવતો નથી ને બહાર શોધીને હેરાન થાય છે. તેમ રાગ વગરની અતીન્દ્રિય શાંતિનો
સમુદ્ર આત્મા પોતે છે, પણ જરાક પુણ્યનો શુભરાગ કરે ત્યાં મેં ઘણું કર્યું એમ માનનારા
અજ્ઞાની જીવને, રાગથી ને પુણ્યથી પાર પોતાના ગંભીર ચૈતન્ય સ્વભાવના
અનંતસુખનો વિશ્વાસ નથી આવતો, ને બહારમાં–રાગમાં સુખ માનીને તેની પાછળ
દોડી–દોડીને દુઃખી થાય છે. અનાદિકાળથી રાગ પાછળ ને પુણ્ય પાછળ દોડયો પણ
શાંતિનો છાંટોય ન મળ્યો. ક્્યાંથી મળે? મૃગજલ જેવા વિષયોમાં ને રાગાદિભાવોમાં
શાંતિના જળ ક્્યાંથી મળે? અંદર જ્યાં શાંતિનું સરોવર ભર્યું છે તેમાં નજર કરે તો
અપૂર્વ શાંતિનો સ્વાદ આવે, ને પુણ્ય–પાપનું કર્તૃત્વ છૂટી જાય. તેને ભાન થાય કે અરે!
મારા ચૈતન્યનો સ્વાદ તો રાગથી તદ્ન જુદી જાતનો છે. અમૃત અને ઝેર જેવો તફાવત
જ્ઞાન રાગના સ્વાદ વચ્ચે છે. ચૈતન્યના સ્વાદમાં રાગનો આકુળ સ્વાદ કેવો? ને રાગના
સ્વાદમાં ચૈતન્યની શાંતિનો સ્વાદ કેવો? બંનેના સ્વાદ તદ્ન જુદા છે. આવું ભેદજ્ઞાન
કરનાર જીવ ચૈતન્યના જ સ્વાદને વેદતો થકો, રાગને પોતાથી ભિન્ન જાણીને તેનું
કર્તૃત્વ સર્વથા છોડે છે, ને અંદર તેને ચૈતન્યના અપૂર્વ આનંદરસની ધારા વહે છે.
‘અહા! ગુરુએ મને આનંદરસના પ્યાલા પાયા”
PDF/HTML Page 18 of 64
single page version
PDF/HTML Page 19 of 64
single page version
સમ્યગ્જ્ઞાન ઉપરાંત વીતરાગી ચારિત્ર પ્રગટ્યું છે, ત્રણ પ્રકારના કષાયો છૂટી
ગયા છે, આત્મા અતીન્દ્રિય આનંદની ઘણી દશામાં ઝુલે છે; દેહ ઉપર વસ્ત્રાદિની
વૃત્તિ નથી, સંપૂર્ણ દિગંબર છે, જેઓ ઉદ્ષ્ટિ આહાર લેતા નથી, ક્ષણેક્ષણે જેમને
નિર્વિકલ્પતા થયા કરે છે. આવા ભગવાન મોક્ષમાર્ગી મુનિવરો છે. અહો, એવા
મુનિઓનાં ચરણમાં નમસ્કાર હોય. એ તો પંચપરમેષ્ઠીપદમાં બિરાજમાન
ભગવાન છે.
ભગવાન છે, એને કોણ ન ગમે? પણ આવા સાધુ ન દેખાય તેથી કાંઈ ગમે તેને
સાધુ ન માની લેવાય. કુસાધુને સાધુ માનવાથી તો સાચા સાધુઓનો અનાદાર
થઈ જાય છે. માટે સાધુ–મુનિરાજનું યથાર્થ સ્વરૂપ ઓળખીને ભક્તિ પૂર્વક તેમને
માનવા જોઈએ.
ચારિત્રની ઘણી વીતરાગીદશામાં થાય છે. આવા સાધુપણા વગર મોક્ષ સધતો
નથી.
PDF/HTML Page 20 of 64
single page version
અનેક પ્રાચીન કળાસંપન્ન ખડ્ગાસન સુંદર જિનબિંબો નીકળ્યા છે, તેમની
વીતરાગરસઝરતી મુદ્રા દર્શનીય છે. પ્રાતિજથી સોનાસણ આવ્યા. શાંત–ગ્રામ્ય
વાતાવરણમાં ગુરુદેવ ઘણો સમય સ્વાધ્યાયમગ્ન રહેતા. પ્રવચનમાં સમયસારની ૯૭ મી
ગાથા ઉપરનો કળશ પ૭ મો વંચાયો હતો. અજ્ઞાનનો સ્વાદ અને જ્ઞાનનો સ્વાદ–એ બે
વચ્ચે કેવો મોટો તફાવત છે તે એમાં સમજાવ્યું હતું.
હંસની માફક વિવેક કરીને રાગથી ભિન્ન જ્ઞાનનો સ્વાદ લ્યે છે. આવો ચૈતન્યસ્વાદ
લેનાર ધર્મી રાગાદિ કોઈ ભાવને કદી પોતાપણે કરતો નથી. રાગાદિને પોતના ચૈતન્ય
ભાવથી તદ્ન જુદા જ જાણે છે.
કરીને, તે રાગને પોતાનું સ્વરૂપ માનીને, તેને ધર્મ માનીને પણ તું સંસારમાં જ રખડયો,
સુખ તો લેશમાત્ર તું ન પામ્યો. રાગથી જુદી જાતના ચૈતન્યસ્વાદને જાણ્યાવગર સુખ કે
ધર્મ થાય નહિ. અરે, ચૈતન્યની શાંતિ અને સુખનો સ્વાદ કેવી અચિંત્ય ચીજ છે–એ જીવ
કદી લક્ષમાં લીધું ન હતું. જ્યાં જ્ઞાન થયું ને ચૈતન્યનો અત્યંત મધુર વીતરાગી શાંતરસ
ચાખ્યો, ત્યાં ધર્મીને હવે રાગાદિનો વિકૃત સ્વાદ સ્વપ્ને પણ પોતાનો ભાસતો નથી. ,
એટલે તેનું જ્ઞાન રાગાદિનું કર્તા પણ નથી ને ભોક્તા પણ નથી; તેનું જ્ઞાન તો અત્યંત
મધુર ચૈતન્યના આનંદરસને જ ભોગવનારું છે. આવા આનંદ ભોગવનારું સમ્યગ્દર્શન
અપૂર્વ ચીજ છે. એના વગર જીવને કદી સાચો આનંદ આવે નહિ. લાખો–કરોડોમાં
કોઈકને પ્રાપ્ત થાય એવી દુર્લભ આ વસ્તુ છે. દુર્લભ છે–પણ છતાં જીવનો સ્વભાવ છે,
જે જીવ કરવા ધારે તે કરી શકે છે. અત્યારે પણ એવા સ્વાદનું વેદન કરનારા જીવો છે.