PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
નીકળેલું ઉત્તમ રત્ન છે,–તે આદરણીય છે, સર્વે તીર્થોમાં તે
ઉત્કૃષ્ટ તીર્થ છે, સુખોનો તે ખજાનો છે, મોક્ષનગરીમાં જવા
માટેનું તે ઝડપી (રોકેટ કરતાંય ઘણું ઝડપી) વાહન છે;
કર્મરજના ગંજને વીખેરી નાંખવા માટે તે વાયરો છે; ભવના
વનને બાળી નાંખવા માટે તે અગ્નિ છે. આમ જાણીને હે
બુદ્ધિનાથ! તું શુદ્ધચિદ્રૂપ હું’ એવા છ અક્ષરવડે શુદ્ધચિદ્રૂપનું
ચિંતન કર.
જ્યારે અમે અમારા શુદ્ધચિદ્રૂપનું સ્મરણ કરીએ છીએ
નથી, ચેતન કે અચેતનસ્વરૂપ બાહ્યપદાર્થોનો સંગ ક્્યાં જાય છે
તેની ખબર પડતી નથી, અને રાગાદિક ભાવો ક્્યાં અલોપ થઈ
જાય છે–તેનું લક્ષ રહેતું નથી. એ વખતે તો બસ! અમારું એક
શુદ્ધચિદ્રૂપ જ અમને દેખાય છે, બીજું કાંઈ નહિ.
PDF/HTML Page 3 of 45
single page version
થયેલ, તેથી ગુરુદેવને થોડી નબળાઈ અને તાવ આવી ગયેલ; અને ફેંફસામાં થોડુંક પાણી થયેલ;
તેથી દાકતરોની સલાહ મુજબ આરામ કરવા માટે પ્રવચનો બંધ રાખેલ. હવે પૂ. ગુરુદેવની
તબીયત પૂરતી સંતોષકાર છે, પાણી સુકાઈ ગયું છે, અને તાવ પણ ઊતરી ગયો છે; બીજી કોઈ
તકલીફ નથી. છેલ્લા થોડા દિવસોથી પ્રવચન બંધ હોવાને કારણે ગામેગામના કેટલાય મુમુક્ષુઓ
ચિંતા કરતા હતા. હવે આ સમાચારથી તેમને સંતોષ થશે. શ્રાવણના શિક્ષણવર્ગમાં વધુને વધુ
જિજ્ઞાસુઓ આવીને ગુરુદેવના દર્શન–પ્રવચનનો લાભ લ્યે એમ ઈચ્છીએ છીએ.
ઈટાલીથી મુંબઈ આવી ગયું છે, તે મશીનના બીબાં તૈયાર થઈ રહ્યા છે, અને થોડા વખતમાં
અક્ષરોનું કોતરકામ પણ શરૂ થવાની ધારણા છે.
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
સંભળાવીએ છીએ, ને તું પણ તરત જ જેવો કહીએ તેવો અનુભવ કરીને, સાધક
સાંભળનારનો મોહ નાશ ન થાય એમ બને નહિ. અહો, હું હવે સાધક થયો છું, હું
આંગણે બોલાવવા છે–તેમાં વિકલ્પનો અંશ પાલવે નહિ. વિકલ્પથી જુદો પડીને,
અપૂર્વ સાધકભાવ હવે શરૂ થયો.–આવા ભાવો એક
મોકળાશ છે કે અનંતા સિદ્ધોને એકસાથે તેમાં હું બિરાજમાન કરું છું. હું નાનો
પધારે.–આમ પોતાના સ્વભાવની પ્રતીતપૂર્વક ધર્મીજીવ સમયસાર સાંભળે છે;
સ્વસંવેદનજ્ઞાનની ધારાપૂર્વક આ સમયસાર રચાય છે, તે તું પણ એવા જ ભાવથી
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
પણ પુત્રની કસોટી કરવા તેણે એક છેલ્લી દલીલ અજમાવી.
પણ એક શરતે?
શરત એટલી જ છે કે સાધુ થઈને તું એવી આત્મસાધના કર કે જેથી તારે ફરીને બીજી માતા
કરવી ન પડે.... ને આ સંસારમાં હું તારી છેલ્લી જ માતા હોઉં. બસ, આ શરત પૂરી કરવા તૈયાર
હો તો તું ખુશીથી દીક્ષા લે....તને મારા આશીષ છે.
કરું......માતા! કોલકરાર છે કે અપ્રતિહતપણે આજ ભવમાં કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષને સાધીશ......
નહિ માત બીજી ધારશે, ધારો ન શંકા લેશ ત્યાં.
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
કરતાં અનુભવ થાય છે.
તેમ કષાયઅંશ પણ શુભ હોય પણ તે કાંઈ અકષાય–શાંતિની જાત તો ન જ
કહેવાયને? વિકલ્પને અને જ્ઞાનની જાત જ જુદી છે. આવું જુદાપણું નક્કી કરવું તે
જ્ઞાનસ્વભાવના અનુભવનું કારણ છે.
રાગથી પાર છે તેને ગંભીર મહિમા જો બરાંબર જાણે તો તેમાં જ્ઞાન વળ્યા વગર રહે
નહિ. અચિત્ય અદ્ભુત સ્વતત્ત્વનું જ્ઞાન થતાં જ પરિણામ ઝડપથી તેમાં વળી જાય છે,
–ક્ષણભેદ નથી. જ્યાં જ્ઞાન અંતરમાં વળ્યું ત્યાં બીજા અનંતગુણો પણ પોતપોતાના
નિર્મળભાવપણે ખીલી ઊઠયા, ને અંનત–ગુણના વીતરાગી ચૈતન્યરસનો અચિંત્ય
સ્વાદ આવ્યો.–આનું નામ સમ્યગ્દર્શન.
ઢળતા વિચારો હોય છે. કોઈ અમુક જ પ્રકારનો વિચાર કે વિકલ્પ
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
જ્ઞાયક છું એવા વિચાર હોય, કોઈને સિદ્ધ જેવું આત્મસ્વરૂપ છે એવા વિચાર હોય,
કોઈને આત્માના અતીન્દ્રિય આનંદના વિચાર હોય, કોઈને જ્ઞાન અને રાગને
ભિન્નતાના વિચાર હોય, કોઈની આત્માની અનંત શક્તિના વિચાર હોય–એમ કોઈ પણ
પડખેથી પોતાના સ્વભાવ તરફ ઝુકવાના વિચાર હોય.
સૂક્ષ્મ પરિણામોની ધારાવડે અંતરમાં ‘ત્રણ કરણ’ થઈ જાય છે, એ ત્રણ કરણના કાળે
જીવના પરિણામ સ્વરૂપના ચિંતનમાં વધુને વધુ મગ્ન થતા જાય છે, ને પછી તો ઝડપથી
બીજી જ ક્ષણે નિર્વિકલ્પ વિજ્ઞાનઘન થઈને પરમ શાંત અનુભૂતિ વડે જીવ પોતે પોતાને
સાક્ષાત્ અનુભવે છે. આ સમ્યક્ત્વની વિધિ છે.
જ્ઞાનની મહત્તા છે, તે જ્ઞાન વિકલ્પથી આઘું ખસીને સ્વભાવ તરફ અંદર ઢળે છે. ત્યાં
કાંઈ ‘હું શુદ્ધ’ વગેરે જે વિકલ્પો છે તે અનુભવ તરફ ઝુકવાનું કારણ નથી, જ્ઞાન જ
વિકલ્પથી અધિક થઈને (જુદું થઈને) અનુભવ કરે છે.
ઉત્તર:– ના; એમ નથી. આત્મા પોતે કર્તા થઈને પોતાની સમ્યક્ત્વાદિ પરિણતિ કરે છે,
તેનો કર્તા આત્મા છે. હા, તે અનુભવ ટાણે ‘હું નિર્મળપર્યાયને કરું’ એવો વિકલ્પ નથી,
પણ પોતે પરિણમીને નિર્મળપર્યાયરૂપ થાય છે. તે નિર્મળપર્યાયના કર્તાપણે
વિકલ્પરહિત તે આત્મા પરિણમે છે. વિકલ્પ વગર પણ પોતાની શુદ્ધપર્યાયના કર્તા–કર્મ–
કરણ વગેરે છ કારણરૂપ પરિણમવાનો જીવનો સ્વભાવ છે; તે પરિણમન જીવનું પોતાનું
છે. જેમ આત્મા પરને ન કરે અને વિકલ્પને ન કરે તેમ, આત્મા પોતાની
જ્ઞાનાદિપર્યાયને પણ ન કરે–એમ કાંઈ કહેતાં નથી, પણ ‘હું કર્તા ને પર્યાયને કરું’ એવા
ભેદના વિકલ્પને કરવાનું આત્માના સ્વભાવમાં નથી–એમ સમજવું.
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
દિવસ તેઓ સ્વાધ્યાયશાળામાં નિવૃત્તિપૂર્વક કેવા ઉત્તમ ભાવથી
રહેતા, ને કેવી સુંદર ધર્મચર્ચા કરતા, તેનું રસભીનું વર્ણન ‘ભરતેશ
વૈભવ’ માં છે, તે અહીં આપ્યું છે. જિજ્ઞાસુઓને તેમાં રસ આવશે.
યોગીઓ દ્વારા સિદ્ધ વિદ્યાની અધિદેવીઓ છે.
તે
આનંદ આવતો ત્યારે જ તેઓ હસતા હતા, બીજા કારણે નહિ. તે દિવસ તેઓ એકબીજાને
સ્પર્શતા પણ નહોતા. કદાચિત્ વૈયાવૃત્ય કરવાના ઈરાદાથી સ્પર્શ કરતા હતા, તો માત્ર ભરતને
એક તપસ્વી સમજીને જ સ્પર્શતા.
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
તેને જ અસલી તપ કહે છે. લોકમાં સ્ત્રી અને પુરુષ અલગ રહીને પોતાનું બ્રહ્મચર્ય વ્રત બતાવી
શકે, પરંતુ એક સાથે રહીને પણ મનમાં કોઈ પણ પ્રકારનો વિકાર ઉત્પન્ન ન થવા દેવો તે
તલવારની ધાર ઉપર ચાલવા જેવું છે. એવા પણ ઘણા જોવામાં આવે છે જે પહેલાંં વ્રત તો લઈ
લે છે પછી સ્ત્રીઓને જોતાં વિચલિત થાય છે. અને માત્ર લોકોના ભયથી કોઈ રીતે રોકાઈ રહે
છે. કોઈ કોઈ ભરી સભામાં વ્રત લે છે, પછી સુંદર સ્ત્રીઓને જોઈને મનમાં ને મનમાં કાશી–
ફલની જેમ સડે છે. શું તે વ્રત છે કે આડબંર છે?
પણ સર્વનો નાશ કરે છે. જે વખતે કોઈ પદાર્થને આપણે ભોગવીએ છીએ તે વખતે તેને ભોગવી
લેવો જોઈએ, જે વખતે તેનો ત્યાગ કરીએ ત્યાર પછી તેનું સ્મરણ પણ ન કરવું જોઈએ. એટલું
જ નહિ, તેની હવા પણ ન લાગવી જોઈએ. એ પ્રકારની ચતુરતા રાખવી જોઈએ. એકવાર
સ્ત્રીત્યાગ કર્યા પછી તે સ્ત્રી આવીને આલિંગન કરે તોપણ પોતાના હૃદયમાં કોઈ વિકાર ન થવા
દેવો તે અસલી બ્રહ્મચર્ય છે. સામે સ્ત્રીઓ જોતાં મન ગળી જવું તે નકલી બ્રહ્મચર્ય છે.
જરા પણ વિકાર થતો નથી. શું પાણીના સ્પર્શથી કમળના પાંદડા ભીંજાય છે? એ પ્રકારે
સ્ત્રીઓનાં સંબંધમાં નિર્બલ હૃદયવાળા વિકારી બને છે, પણ ધીરોના હૃદયમાં તેનો કોઈ પ્રભાવ
નથી પડતો.
તેથી તેમને ધર્મવીર કહેવા જોઈએ. ખરી રીતે જોવામાં આવે તો સાચું પણ એ જ છે. લોકમાં જે
ચોરીથી ભોજન કરે છે તેને જો કોઈએ વચ્ચે જ રોક્્યો તો મનમાં ઘણો દુઃખી થાય છે. કોઈ
મનુષ્યનું પેટ પૂર્ણરૂપે ન ભરાય તો તેને ખાવાની આકુળતા રહે છે, પરંતુ આ લોકોને સુખની શી
ખામી છે? અત્યંત તૃપ્ત થઈને સુખ પ્રતિદિન ભોગવવાવાળાએ જો એક દિવસ તેમનો પરિત્યાગ
કર્યો તો
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
શીતલ જલ રહેવાથી કમળ સૂકાતું નથી, તેવી રીતે ઉપવાસની ગરમી રહેવા છતાં પણ
ધર્મકથારૂપી શીતલ અમૃત હોવાથી તેમને ઉપવાસના તાપનો અનુભવ બિલકુલ નથી થતો.
એમ તેઓ સમજે છે. એવી રીતે સ્ત્રીઓ પણ જ્યારે ક્્યારેક ભરતને જોતી અથવા તેમની સાથે
વાતચીત કરતી ત્યારે પોતાના પતિ સમજીને નહોતી બોલતી પણ ધર્મોપદેશ દેનારા આચાર્ય છે
એ રીતે સમજીને જોતી અને બોલતી.
ઉપવાસવ્રતથી તો ગ્લાનિ નથી થઈને?
સુખનો અનુભવ થશે, તો ગ્લાનિ કયા ઘરની?
બહારના વિષયોમાં ભટકતા થકા અમોએ અનંત ભવભ્રમણ કર્યા પરંતુ આપના સંસર્ગથી અમને
આ રાજમાર્ગ મળ્યો છે. સ્વામી! સ્ત્રીઓની સ્વાભાવિક ઈચ્છાઓ પુત્રો પામવાની, સારા સારા
વસ્ત્રો પહેરવાની અને સુંદર આભૂષણો ધારણ કરવાની થયા કરે છે, પરંતુ તે ઈચ્છાઓ છોડાવી
દઈને આપે અમને નિત્ય સુખનો માર્ગ બતાવ્યો છે. સાચોસાચ આપ મોક્ષરસિક છો. હે
પર્વદિનાચાર્ય! ઉપવાસનું કષ્ટ તો જવા દો, હવે આપ ધર્મામૃતનું પાન કરાવો, એ અમારા
લોકોની પ્રાર્થના છે. એમ કહીને વિનયવતી ને વિદ્યામણિ નામની બે રાણીઓને આગળ બેસાડીને
બધી સ્ત્રીઓએ ધર્માપદેશ સાંભળ્યો.
ત્રણ પડની થેલીમાં આપણે કાંઈ ભરીને રાખીએ છીએ
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
અગ્રભાગમાં મોક્ષશીલા છે, તેના પર અવિનશ્વર, અવિચલ, અનંતસિંદ્ધ બિરાજમાન છે. આપણે
જ્યાં રહીએ છીએ તે મધ્યમ લોક છે. હે શ્રાવકી! આ મધ્યલોકની નીચે અધોલોક છે. આ ઉર્ધ્વ,
મધ્ય અને અધો નામના ત્રણ લોકમાં જીવ બધેય ભરેલા છે, અને સુખ–દુઃખનો અનુભવ કરે છે.
ઉર્ધ્વલોકવાસી દેવોને આદિ લઈને નીચેના જે જીવ છે તેઓ બધા જન્મ–મરણનાં દુઃખ અનુભવે
છે. પરંતુ સાંભળો, સિદ્ધોને જન્મ–મરણનું દુઃખ નથી.
અનેક પ્રકારની પર્યાયો કર્મના કારણે પ્રાપ્ત થાય છે. આ જીવ ક્્યારેક દરિદ્ર કહેવાય છે, ક્્યારેક
ધનિક કહેવાય છે, ક્્યારેક સ્ત્રી થઈને અવતરે છે, ક્્યારેક પુરુષ થઈને. આ પ્રકારે કર્મના
સંયોગથી એ અનેક પ્રકારે દુઃખોનો અનુભવ કરે છે.
તેનો માર્ગ બતાવો.
પોતાની સામે જિનેન્દ્ર ભગવાનની ને સિદ્ધોની પ્રતિકૃતિ રાખીને ઉપાસના કરવી તે ભેદભક્તિ છે.
પોતાના આત્મામાં જ તેમને બિરાજમાન કરીને ઉપાસના કરવી તે અભેદભક્તિ છે. વિશેષ શું?
પહેલાંં તો ભેદભક્તિના જ અભ્યાસની જરૂર છે. ભેદભક્તિ બરાબર અભ્યાસ થયા પછી
અભેદભક્તિનો અભ્યાસ કરે તો કર્મનો નાશ થઈ શકે છે. કર્મનો નાશ કરવા માટે
અભેદભક્તિપૂર્વક આરાધનાની જ પરમ આવશ્યકતા છે.
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
લાગતું. તે દિવ્યભક્તિ સંબંધી અમને ખાસ કરીને સમજાવી દો.
તે અભેદભક્તિ છે. આ આત્મા હાલ શરીરપ્રમાણે છે. શરીરની અંદર રહેવા છતાં પણ તેનાથી
જુદો છે. પુરુષાકારરૂપ છે, ચિન્મય છે. એને એવો જાણીને દેખે તો તેનું દર્શન થાય છે. એક
સ્ફટિકની શુદ્ધ પ્રતિમા જેવી રીતે ધૂળની રાશિમાં રાખવા છતાં દેખાય છે તેવી રીતે આ દેહરૂપી–
ધૂળની રાશિમાં આ શુભ્ર આત્મા ઢંકાએલો છે–એમ જાણીને તેને જોવાનો જો પ્રયત્ન કરવામાં
આવે તો તે અંદર દેખાય છે. સ્ફટિકની પ્રતિમા ચર્મચક્ષુથી દેખી શકાય છે, હાથોથી સ્પર્શી શકાય
છે, પરંતુ આ કોઈ વિલક્ષણ મૂર્તિ છે, તે નથી ચર્મચક્ષુથી દેખી શકાતી કે નથી હાથથી સ્પર્શી
શકાતી. તેને તો આકાશના રૂપમાં બનાવેલી સ્ફટિકની મૂર્તિ સમજો. તેને જ્ઞાનચક્ષુથી જ જોવી
પડશે.
એકાંતવાસમાં જઈને આંખો મીંચીને તેનું ચિંતન કરો, તો તે અવસ્થામાં તે અત્યંત શુભ્રરૂપે
બનીને જ્ઞાનમાં અવતરિત થઈ દેખાય છે. તેને જોવાનો પ્રયત્ન કરે તોપણ તે એક જ દિવસમાં
નથી જોઈ શકાતો. અભ્યાસ કરતાં કરતાં ક્રમેક્રમે તેનું દર્શન થાય છે. પરંતુ એ ચોકકસ છે કે
એકાદ દિવસમાં તે ન દેખાય તોપણ આલસ્ય કર્યા વગર પૂરતો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
અભવ્ય તેનો સ્વીકાર કરતો નથી.
એનું રહસ્ય જરા અમને સમજાવી દો.
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
એક જ છે.
સમજવું જોઈએ. દેવી! એક વર્ષાકાળનો તાપ છે ને બીજો ગ્રીષ્મ કાળનો તાપ છે. એટલું જ
બંનેમાં અંતર છે.
મુક્તિ પ્રાપ્ત નહિ થાય, કેમકે તેમને સ્ત્રીપર્યાયમાં શુક્લ ધ્યાનની પ્રાપ્તિ નથી થતી; પણ તેથી
નિરાશ થવાની જરૂર નથી. ધર્મયોગને સ્ત્રીઓ પણ ધારણ કરી શકે છે. તેના પર વિશ્વાસ લાવો.
દેવી! સમવસરણમાં કેટલીયે અર્જિકાઓ અને સંયમી શ્રાવિકાઓએ શ્રી ભગવાન ઋષભદેવ
ઉપદેશથી આ ધર્મયોગને પ્રાપ્ત કર્યો છે.
લેવા માટે કયા ભાવની જરૂર છે અને કયા સામેથી ભાવોથી મનુષ્યપણે ઉત્પન્ન થવાય છે? એ
વાતો જરા અમને સમજાવો.
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
બધા પાપનાં કારણ છે. એ પ્રકારે કુલજાતિની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન ન કરવું, જીવદયા રાખી,
તીર્થક્ષેત્રની વંદના કરવી આદિ પુણ્યનું કારણ છે. હિંસા જૂઠ, ચોરી, કુલીલ અને અતિકાંક્ષા આદિ
વાતો થી પાપતો બંધ થાય છે.
છે તે અધિક સમય અહીં ન રહેતાં સિદ્ધશિલા ઉપર ચાલ્યા જાય છે.
જરા સારી રીતે સમજાવી દો.
શો છે? જેવી રીતે એક મનુષ્ય વૃક્ષ ઉપર ચડીને આનંદથી હસે છે ને પાછો નીચે પડે છે તેવી રીતે
દેવ સ્વર્ગમાં દિવ્ય ઈન્દ્રિય–સુખને અનુભવી નીચે ભૂતલ પર પડે છે; જેવી રીતે કોઈ બચ્ચું કોઈ
એક ખાડામાં પડીને રોકકળ કરતાં ઉપર ચડે છે, તેવી રીતે નારકી જીવ પણ નરકનાં દુઃખોને
અનુભવીને ઉપર આવે છે.
જણાય છે, એટલું જ અન્તર છે.
ભેદ છે. જ્ઞાનરૂપી શરીરને ધારણ કરી પોદ્ગલિક શરીરના ભારથી રહિત થઈને પોતાના સ્વાધીન
રૂપમાં ઠરવું તે જ મુક્તિ છે. એમ ન કરવાથી ઊંચ નીચ શરીરને આધીન થઈને પરિભ્રમણ
કરવાથી પુણ્ય–પાપનો બંધ અવશ્ય થતો રહેશે.
અને પાપ બન્નેના સંબંધથી આત્માની સ્વચ્છતા નાશ પામે છે. જેવી રીતે દર્પણપર લિપ્ત ચંદન
અને કીચડને ઘસીને સાફ કરવાથી દર્પણ
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
પોતાના સ્વરૂપમાં અર્થાત્ મુક્તિમાં લીન થાય છે.
પુણ્યક્રિયાઓનો પણ ત્યાગ કરી દેવો જોઈએ. જેવી રીતે ધોબી કપડાં સાફ કરવા માટે પહેલાંં તેને
મસાલાના પાણીમાં પલાળી રાખે છે, ત્યાર પછી નિર્મળ પાણીથી ધૂએ છે ત્યારે તે વસ્ત્ર નિર્મળ
થાય છે. કેવળ મસાલાના પાણીમાં ડૂબાડી રાખવાથી જ તે કપડું નિર્મળ થઈ શકતું નથી. એવી
રીતે પહેલાંં પુણ્યવાસના દ્વારા પાપવાસનાનો નાશ કરવો જોઈએ. કેવળ એટલાથી જ કામ નહિ
થાય; પરંતુ પુણ્યવાસનાને પણ આત્માયોગથી ધૂએ તો જ આત્મા જગત્પૂજય બની શકે. અહીંયાં
વસ્ત્રના મેલના સ્થાને પાપ છે. મસાલાના સ્થાને પુણ્ય છે, અને સ્વચ્છ પાણીના સ્થાને
આત્મયોગ છે. પહેલાંં કંઈક પુણ્ય સંપાદન કરવું ઉચિત છે. આત્મયોગમાં જેઓ રત છે તેને
પુણ્યની કાંઈ જરૂર નથી. તેથી મેં તમને કહ્યું હતું કે પુણ્ય અને પાપ સમદ્રષ્ટિથી જુઓ. દેવી! આ
જિનેન્દ્રનું વાક્્ય છે, એના પર શ્રદ્ધા રાખો.
પુણ્ય અને પાપને સમદ્રષ્ટિથી જોઈને છોડી દેવાં જોઈએ, પરંતુ એમાં કેટલું તથ્ય છે એ સમજાતું ન
હતું; કારણ કે જો એમ ન હોય તો આપ પુણ્યકૃત્ય કેમ કરી રહ્યાં છો? જિનેન્દ્ર ભગવાનની પૂજા
કરવી, મુનિઓને આહારદાન દેવું, શાસ્ત્રોનો સ્વાધ્યાય અને મનન કરવું, સજ્જનોની રક્ષા અને
દુર્જનોને શિક્ષા કરવી, ઉપવાસ કરવા આદિ બાબતો શું પુણ્યબંધનું કારણ નથી? તેને આપ કેમ
કરી રહ્યા છો? કેવળ અમને જ ઉપદેશ દેવાનો છે શું?
ભરતેશ્વરે કહ્યું.
મારા માટે અનિવાર્ય છે. દિગમ્બર દીક્ષા ધારણ કર્યા પછી
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
કરતા થકા પુણ્યક્રિયાઓ છોડી દેવી તે રાજાનું લક્ષણ નથી. દેવી! માની લ્યો કે હું કદાચિત્
આત્માનુભવી હોવાથી પુણ્યપ્રવૃત્તિ છોડી દઉં, પરંતુ આ વિષયમાં લોક મારું અનુકરણ કરશે
અર્થાત્ તેઓ પણ પુણ્યવિચારોને છોડી દેશે, પણ તેમને આત્મયોગ તો પ્રાપ્ત નથી; અને તેઓ
પુણ્યક્રિયાઓને છોડી દેશે તો પરિણામે તીવ્ર પાપબંધ કરીને નાહક દુઃખી થશે. તેથી પુણ્યપ્રવૃત્તિનો
માર્ગ દેખાડી રહ્યો છું.
હવે આપ જ કહો કે બીજાઓને માટે પણ જો મનુષ્ય હેય કર્યા કરે તો તેને બંધ થશે કે નિર્જરા
થશે? નિર્જરા તો ન જ થાય, કર્મબંધ જ થશે. તેથી આપ એવું કાર્ય કેમ કરો છો, એ વાત અમને
બરાબર સમજાવો.
પ્રભાવ છે. તેને જરા બરાબર સમજો.
આદરપૂર્વક તેનું સ્વાગત કરે તો જીવ તે કર્મપરાયણ રહે છે, અને તેને સારી રીતે કર્મબંધન થાય
છે. પણ જો તેને તિરસ્કાર દ્રષ્ટિથી (હેયબુદ્ધિથી) જોવામાં આવે તો જીવ તે કર્મપરાયણ કેમ રહે?
કર્મ ત્યાં ટકી શકતાં જ નથી. તેથી કહ્યું છે કે–જ્ઞાનીને ભોગ કરવા છતાં પણ કર્મબંધ નથી,
સાગારધર્મમાં રહેવા છતાં પણ તે અનગારની સમાન રહે છે.
હસીને કહ્યું.
કારણ નથી.
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
જરાક સમજાવી દ્યો.
જેનામાં શક્તિ નથી તેઓ તે જાણકારોની વૃત્તિ જોઈને પ્રસન્ન થતી રહે. પરમાત્મધ્યાન જ
મુક્તિનું સાક્ષાત્ કારણ છે. એ વાતની શ્રદ્ધા કરીને બધા લોક પુણ્યાચારનું પાલન કરે. તમે પણ
કરો. ચોક્કસ ભવિષ્યમાં તમોને મુક્તિનો માર્ગ દેખાશે.
સાધન છે એમ કહ્યું છે, પરંતુ આપ કહો છો કે આત્મયોગ જ મુક્તિનું સાધન છે.–એ
આગમવિરોધી ઉપદેશ આપે શા માટે કર્યો?
કોઈ અંતર નથી. આત્માના સ્વરૂપને જ રત્નત્રયી કહે છે. દર્શન અને જ્ઞાન એ આત્માના સ્વરૂપ
છે. દર્શન અને જ્ઞાનસ્વરૂપમાં સ્થિરભાવથી રહેવાને ચારિત્ર કહે છે, તેથી એ ત્રણે વસ્તુ આત્માથી
ભિન્ન નથી. દેવી! રત્નત્રય બે પ્રકારનાં છે આપ્ત–આગમ–શાસ્ત્રોનું શ્રદ્ધાન અને જ્ઞાન કરીને
વ્રતાદિકમાં જોડાવું તે વ્યવહારરત્નત્રય છે, ગુપ્તરૂપે આત્માનું જ શ્રદ્ધાન કરવું, જાણવું તથા લીન
રહેવું તે નિશ્ચય રત્નત્રય છે. પહેલાંં તો વ્યવહાર રત્નત્રયનો આશ્રય કરવો જોઈએ, પછી
નિશ્ચયમાં ઠરી જવું જોઈએ. દેવી! તે વખતે આત્માનું સંસાર સંબંધી દુઃખ નાશ પામે છે અને
મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે.
પણ મોટો આત્મા છે? એ વાત તો અમારા સમજવામાં નથી આવી. આપ બરાબર સમજાવો.
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
થશે નહિ. આ અબળાઓનું નાહક અકલ્યાણ થવું ન જોઈએ, તેને કોઈ ઉપાયથી સમજાવવું
જોઈએ.
કહેવું યોગ્ય નથી. એ વાતની યર્થાથતા તમે આગળ જતાં બરાબર સમજશો. હાલ તો
શ્રીપંચપરમેષ્ઠીઓની ઉપાસના કરો. ભગવાન અથવા પંચપરમેષ્ઠી આત્માથી પણ અધિક છે.
પરંતુ આત્માથી જુદા સ્થાપીને તેની પૂજા કરવામાં આવે તો તે ઉત્કૃષ્ટ નથી. ભગવાન પોતાના
આત્મામાં છે, એમ સમજીને ઉપાસના કરવી એ ઉત્કૃષ્ટ ધર્મ છે. દેવી! ભગવાનને બહાર સ્થાપીને
ઉપાસના કરશો તો તેથી પુણ્યબંધ થશે, તેથી સ્વર્ગાદિક સુખની પ્રાપ્તિ થશે. જો ભગવાનને
પોતાના આત્મામાં સ્થાપીને ઉપાસના કરશો તો સર્વકર્મોનો નાશ થઈ મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિ થશે.
પોતાના નિર્મળ આત્મામાં ભગવાનને સ્થાપીને જો ઉપાસના કરવામાં આવે તો તે અભેદભક્તિ
છે, નિશ્ચયભક્તિ છે, અથવા તેને જ પરમાર્થ ભક્તિ કહી શકાય છે. દેવી! તમને હવે આ જણાઈ
ગયું હશે કે વ્યવહારમાર્ગને જ ભેદમાર્ગ કહે છે. નિશ્ચયમાર્ગને અભેદમાર્ગ કહે છે.
અભેદમાર્ગની પ્રાપ્તિ કરો કે જેથી તમને મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિ થાય.
અને આકાર પણ સ્ત્રીત્વથી યુક્ત છે. આપે એ કહ્યું હતું કે તે આત્મા પુરુષાકાર છે, તો એવી
અવસ્થામાં અમને સ્ત્રીઓને તે પુરુષાકારી આત્માનું ધ્યાન કેવી રીતે થઈ શકે? આ જરા
સમજાવવાની કૃપા કરો.
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
વ્યતીત કરે છે તે અભવ્ય છે. તેઓ આત્મયોગની અનેક પ્રકારે નિંદા કરે છે. ભવ્ય તેને રુચિપૂર્વક
સ્વીકારીને અનંત સુખ પ્રાપ્ત કરી લે છે. (અર્થાત્ અનંત સુખરૂપે પોતે પરિણમે છે.) દેવી! તે
અભવ્ય જીવ શાસ્ત્રો ભણે છે, ઉપવાસાદિ કરીને શરીર અને પેટને સૂકવી નાંખે છે, પરંતુ તેનું
હૃદય કઠોર રહે છે. તે પાપી આત્મયોગને પાખંડ સમજે છે, તેને તો આત્મયોગની પ્રાપ્તિ નથી
થતી; જેને તેની પ્રાપ્તિ થાય છે તેની તે અભવ્ય નિંદા કરે છે. ક્્યારેક કોઈ તેને તે વિષય
સમજાવે છે છતાં પણ તે તેની સાથે વિસંવાદ
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે સ્ત્રીઓને અને ગૃહસ્થોને શુક્લધ્યાનની પ્રાપ્તિ નથી થઈ શકતી, પરંતુ તેઓ
અજ્ઞાની લોકોને ભડકાવે છે કે તેમને ધર્મધ્યાન પણ નથી થઈ શકતું. વ્યવહારધર્મને તો તેઓ
માને છે, પરંતુ નિશ્ચયધર્મને સ્વીકારતા નથી. દેવી! તેમને કોઈ ધ્યાનશાસ્ત્રનો ઉપદેશ દેવા જાય
તો કંઈક પ્રકારનાં બહાના બતાવે છે અને કહે છે કે આત્મયોગ ધારણ કરવા માટે ઘણાં શાસ્ત્રોનું
અધ્યયન કરવાની જરૂર છે અને નિર્ગં્રથ દીક્ષાની પણ જરૂર છે–એ બાબતો અમારામાં નથી તેથી
અમે આ આત્મયોગનું ધારણ કરી શકતા નથી. પરંતુ દેવી! આશ્ચર્ય છે કે તેઓ બહુ શાસ્ત્રો
ભણીને નિર્ગ્રંથ દીક્ષાથી દીક્ષિત થવા છતાં પણ સંસારમાં ભટકે છે.
નિંદા કરવી તે ભવ્યોનું કાર્ય નથી, પણ અભવ્યોનું તે કાર્ય છે; તેથી તમે આની ઉપર દ્રઢ શ્રદ્ધાન
કરો. હમણાં તમોને ધ્યાન ન પ્રગટે તોપણ કોઈ પણ જાતની હાનિ નથી. સંતોષપૂર્વક
ભેદભક્તિનો અભ્યાસ કરતા રહો, તેથી આગળ જતાં તમોને મુક્તિ પ્રાપ્ત થશે. ભગવત્ પૂજા,
મુનિદાન, ધર્મીસત્કાર, જીવદયા આદિ સત્ક્રિયાઓનું અનુષ્ઠાન કરો અને આત્મકલાપર શ્રદ્ધાન
કરો. તમોને અવશ્ય આગળ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થશે. દેવી! જે વખતે સૂતકકાળ અથવા માસિકધર્મ
સદ્રશ અશુભ સમય હોય તે વખતે ઉપર્યુક્ત શુભ ક્રિયાઓનું આચરણ કરવું ઉચિત નથી. તે
વખતે અશુચિત્વાનુંપ્રેક્ષાની ભાવના પૂર્વક મૌન રહેવું જોઈએ.
અવશ્ય શ્રદ્ધા કરો.
આનંદપૂર્વક કહેવા લાગી કે સ્વામી! આપની કૃપાથી આજે અમને એવા સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થઈ
છે કે જે કોઈ પણ જન્મમાં પ્રાપ્ત થયું નહોતું. હવે અમને મુક્તિ પ્રાપ્ત થવામાં શી મોટી વાત છે?
સ્વામી! આપના સંગથી અમે કૃતકૃત્ય થઈ ગયા. એમ કહીને બધી રાણીઓએ ભરતેશ્વરના
ચરણમાં સાષ્ટાંગ નમસ્કાર કર્યા.