PDF/HTML Page 1 of 53
single page version
PDF/HTML Page 2 of 53
single page version
પ્રશ્ન:–અત્યારે તો આવો માર્ગ ચાલતો નથી!
PDF/HTML Page 3 of 53
single page version
ગુરુદેવ પીવડાવી રહ્યા છે. અહા, જે આનંદની ગંઘ પણ પૂર્વે અનંત–
કાળમાં કદી ન હતી તેવા અપૂર્વ અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ
સમ્યગ્દર્શન થતાં અનુભવાયો. વિકલ્પોથી નિર્વિકલ્પચીજ અત્યંત જુદી
જાતની છે, તે નિર્વિકલ્પ આનંદની લહેર પાસે ગુણભેદોનો વિકલ્પ
પણ દુઃખરૂપ લાગે છે. તે વિકલ્પથી પાર ચૈતન્યના આનંદરસનું ઘોલન
એ જ આત્માનું જીવન છે. આવો અનુભવ કર્યો તે સાચો
‘જીવવંતસ્વામી’ થયો.
આત્માના ચિદાનંદસ્વભાવમાં અંદર ઊંડા ઊતરીને તેનું અવલોકન
કરો, જેના અવલોકનથી ચૈતન્યના અનંતગુણના નિર્વિકલ્પ
આનંદરસનું વેદન થશે.
PDF/HTML Page 4 of 53
single page version
PDF/HTML Page 5 of 53
single page version
નથી એમ નકકી કરીને આત્માર્થની સિદ્ધિ જે રીતે થાય તે રીતે જ તું
પ્રવર્ત! ને આત્માર્થની સિદ્ધિમાં બાધક થાય એવા પરિણામોને અત્યંતપણે
છોડ, ઉગ્ર પ્રયત્ન વડે છોડ! શૂરવીર થઈને તારી બધી શક્તિને
આત્મસાધનામાં જોડ. તને મહાન આનંદ થશે, અપૂર્વ શાંતિ થશે.
સાથે પણ આત્માર્થનો સંબંધ નથી એમ સમજીને તે પ્રત્યે ઉપેક્ષિત થા....ને
આત્માર્થ–સાધનામાં જ ઉગ્રપણે પ્રવર્ત! વારંવાર આત્મ–પરિચય કરી
કરીને તેમાં ઊંડો ઊતર.
જે કાંઈ સહન કરવું પડે તે સહન કરવા હું તૈયાર છું, પણ કોઈપણ
પ્રકારનથી હું મારા આત્માર્થના કાર્યથી ડગીશ નહિ. તેમા જરા પણ
શિથિલ નહીં થાઉ.....આત્મા પ્રત્યેના મારા ઉત્સાહમાં હું કદી ભંગ નહીં
પડવા દઉં. મારી બધી શક્તિને, મારા બધા જ્ઞાનને, મારા બધા વૈરાગ્યને,
મારી શ્રદ્ધાને–ભક્તિને, ઉત્સાહને સહનશીલતાને સર્વ મારા સ્વને હું મારા
આત્મર્થમાં જોડીને જરૂર મારા આત્માર્થને સાધીશ.–આમ દ્રઢ પરિણામ વડે
આત્માર્થને સાધવા માટે તત્પર થા!
આત્માર્થની સાચી તત્પરતા છે, ત્યાં આખું જગત તેને આત્માર્થની
પ્રાપ્તિમાં અનુકૂળ પરિણમી જાય જરૂર છે, ને તે જીવ આત્માર્થને સાધી
લ્યે છે.
તારો આત્મા જરૂર પ્રાપ્ત થશે.
PDF/HTML Page 6 of 53
single page version
આનંદનું અમૃત આ લેખમાં ભર્યું છે. લાંબાકાળથી તૃષાતુર
દરરોજ વરસી રહી છે.
કંઈ અન્ય તે મારું જરી, પરમાણુમાત્ર નથી અરે!
સમયસારની આ ૩૮ મી ગાથામાં ધર્માત્માને આત્માની સ્વાનુભૂતિ કેવી થઈ
અનુભવ કર્યાં વગર, અનાદિકાળથી મોહને લીધે હું અત્યંત અપ્રતિબુદ્ધ હતો; કોઈએ
PDF/HTML Page 7 of 53
single page version
મારા સુખને ભૂલીને હું પરમાં સુખ માનતો હતો; મારો અતીન્દ્રિયઆનંદ મારા જ્ઞાનમાં
આવતો ન હતો.–પહેલાંં હું આવો મોહથી ઉન્મત હતો એમ હવે મને ખબર પડી. પૂર્વે
પુણ્ય તો અનંતવાર કર્યાં છતાં અપ્રતિબુદ્ધ જ હતો.–પૂર્વે આવતો હતો, પણ હવે પ્રતિબુદ્ધ
થયો ત્યારે કેવો થયો? તે કહે છે.
પણ રાગથી વિરકત છે, રાગથી ભિન્ન ચૈતન્યપણે પોતાને અનુભવે છે, તેઓ તેવું
સ્વરૂપ સમજાવે છે. જેને પોતાને હજી રાગથી જુદું અતીન્દ્રિયઆનંદમય સ્વરૂપ
અનુભવમાં આવ્યું નથી તે અજ્ઞાની આત્માનું સ્વરૂપ સમજાવી શકે નહિ; એટલે ગુરુ
કેવા છે તેની પણ હવે મને ઓળખાણ થઈ. રાગ અને જ્ઞાનની ભિન્નતાના અનુભવવડે
જે વિરકત છે, એવા વિરકતગુરુએ નિરંતર શુદ્ધ આત્માનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું.
છે એમ કહ્યું. મુનિ વગેરે જ્ઞાનીગુરુ કાંઈ સમજાવવાના વિકલ્પમાં જ નિરંતર ન વર્તતા
હોય, પણ એકવાર જ્યાં શ્રીગુરુ પાસેથી આત્માના જ્ઞાન–આનંદસ્વરૂપનું શ્રવણ કર્યું ત્યાં
અંદરમાં ‘ટચ’ થઈને શિષ્યને નિરંતર તેની જ ધૂન લાગી છે; તેથી શ્રીગુરુ પણ મને
નિરંતર મારું સ્વરૂપ સમજાવી જ રહ્યા છે–એમ કહ્યું.
મને નિરંતર સમજાવ્યો. જ્યાં અનુભવ થયો ત્યાં ખબર પડી કે અહો! શ્રીગુરુ મને
આવો આત્મા સમજાવતા હતા.
બીજી વ્યવહારની પણ વાત આવે, પણ તેના ઉપર મારું લક્ષ નથી, શુદ્ધ આત્મા કેવો છે
ને તેનો અનુભવ કેમ થાય–તે જ એક લક્ષ છે; તેથી શ્રીગુરુએ પણ તે સમજાવ્યું–
PDF/HTML Page 8 of 53
single page version
પ્રત્યક્ષથી મેં અનુભવ્યું. મારું પરમેશ્વરપણું મારામાં જ છે. જેમ કોઈ મૂઠીમાં જ રહેલા
સોનાને ભૂલીને બહારમાં શોધે તેથી દુઃખી થાય, ને જ્યાં યાદ કરીને પોતાની જ મૂઠીમાં
રહેલું સોનું દેખે કે આ રહ્યું સોનું! – ત્યાં તરત તે પ્રકારનું દુઃખ છૂટી જાય; તેમ રાગાદિ
પરભાવોની પક્કડને લીધે જીવ પોતે પોતાનું પરમેશ્વરપણું ભૂલી ગયો હતો, તેથી દુઃખી
હતો, પણ શ્રીગુરુના ઉપદેશથી સાવધાન થઈને અંદર જોયું કે અહા! પરમેશ્વરપણું તો
મારામાં જ છે! – ત્યાં અનંતા ગુણના પરમ–એર્શ્ચયથી ભરેલા પરમેશ્વરરૂપે પોતાને
અનુભવતાં મહા પરમ આનંદ થાયછે.–આવી અનુભૂતિ પ્રગટવાનું આ વર્ણન છે. શિષ્ય
નિઃશંક કહે છે કે આવી અનુભૂતિ મને થઈ છે. અરે ભાઈ! આવા આત્માના અનુભવ
વગર ચૌરાશીના અનંત અવતાર તેં કર્યાં; સ્વર્ગના ને નરકના અનંતા અવતાર તેં કર્યાં.
પણ તારી ચૈતન્યવસ્તુ કેવી છે તેને તેં ન દેખી.
અનુભૂતિ થઈ, મહા અતીન્દ્રિયઆનંદ થયો. અનંતા ગુણોનો રસ એક સાથે અભેદ
અનુભૂતિમાં પ્રગટ્યો.
થયું કે અહો, આ બધું જણાય છે તેમાં જાણવાની સત્તારૂપે જે સદાય અનુભવવાય છે.
આવી ચૈતન્યસત્તારૂપે સ્વસંવેદનથી પોતે પોતાને જાણ્યો ત્યાં મોહનો નાશ થયો.
આત્મસ્વરૂપના યથાર્થ જ્ઞાનપૂર્વક શ્રદ્ધા અને અનુભવ થયા છે; તે ત્રણે રાગથી ભિન્ન છે.
આત્માને જાણવો એટલે તેની સન્મુખ થઈને અનુભવવો, તે જ જાણ્યું કહેવાય. આ રીતે
આત્માને જાણવો–શ્રદ્ધવો ને અનુભવવો તે મોક્ષમાર્ગ છે. શિષ્ય કહે છે કે આવો
અનુભવ કરીને
છુ; મારી પર્યાય આવા આત્માના અનુભવરૂપ પરિણમી રહી છે.
PDF/HTML Page 9 of 53
single page version
નવતત્ત્વના ભેદોમાં જે અશુદ્ધતત્ત્વો છે તે અદ્ભુતવ્યવહાર છે, અને જે સંવારાદિ શુદ્ધ
તત્ત્વો છે તે સદ્ભુતવ્યવહાર છે. આવા ભેદરૂપ વ્યવહારના અનુભવમાં અશુદ્ધતા છે.
નવતત્ત્વના ભેદથી પાર જે એક જ્ઞાયકભાવરૂપ ભાવ તે રૂપે હું મને અનુભવું છું તેથી હું
શુદ્ધ છું.–આવો અનુભવ તે આગમનો સાર છે. આવો અનુભવ કરનારું જ્ઞાન આત્માને
આનંદરૂપ કરે છે, જ્ઞાન પોતે અતીન્દ્રિય આનંદસ્વરૂપ થઈને પરિણમે છે. જ્ઞાન અને
સુખ કાંઈ જુદાં નથી. ચૈતન્યના સર્વગુણોનો રસ અનુભૂતિમાં સમાય છે.
અભાવ છે, દુઃખનો અભાવ છે.
મોહનું મૂળિયું છે જ નહિ. માટે હવે ફરીને કદી મને મોહનો અંકુર ઊપજવાનો નથી.
અરે, મારા ચૈતન્યરસમાં મોહ કેવો? મારા આત્મામાં તો જ્ઞાનનાં અજવાળા પ્રગટયા છે,
મહાન જ્ઞાનપ્રકાશ ખીલ્યો છે, તેમાં હવે મોહનાં અંધારા રહ્યા નથી. સીધું આત્મસન્મુખ
થઈને મતિ–શ્રતજ્ઞાને આત્માને પ્રત્યક્ષ જાણી લીધો છે, સ્વસંવેદનમાં જ્ઞાન અતીન્દ્રિય
થયું છે. તે અતીન્દ્રિય જ્ઞાનપ્રકાશની શી વાત! મહાન જ્ઞાન ઉધોત થયો છે.–હું આવો
નિર્મોહી થયોછું. જ્ઞાનની અસ્તિ ને મોહની નાસ્તિ, એવી પોતાની સ્વરૂપસંપદા જોઈને
મારો આત્મા પ્રસન્ન થયો છે, તૃપ્ત થયો છે. મહાન શાંતરસના સમુદ્રમાં હું મગ્ન થયો છું.
–આવી શુદ્ધ આત્મઅનુભૂતિ મને થઈ છે.
મહાન જ્ઞાનપ્રકાશ, તે હવે જગતમાં કોઈથી હણાય નહિ. અહા, મારા ચૈતન્યનો કોઈ
પરમ અદ્ભૂત અચિંત્ય ચમત્કાર છે. આવી પરમ અદ્ભૂત સંપદાવાળું મારું ચૈતન્ય
સ્વરૂપ મેં અનુભવ્યું છે, હવે મને જગતના કોઈ પદાર્થમાં એકત્વબુદ્ધિરૂપ મોહ કેમ
થાય? કદી ન થાય.
PDF/HTML Page 10 of 53
single page version
પ્રત્યક્ષ જાણ્યો છે, અતીન્દ્રિયઆનંદના વેદન સહિત સીધસીધા જ્ઞાનથી મેં મારા આત્માને
જાણ્યો છે; જાણવામાં આનંદ વગેરે અનંતગુણનું કાર્ય પણ ભેગું જ છે. તેમાં મનનું–
રાગનું ઈંન્દ્રિયનું કોઈનું આલંબન નથી. ચૈતન્યના સમુદ્રમાં મગ્ન થઈને જ્ઞાન અતીન્દ્રિય
થયું, તેમાં આવો આત્મા ધર્મીને પ્રત્યક્ષ ભાસ્યો છે; એવા જ્ઞાન સાથે તેની શ્રદ્ધા થઈ છે,
ને તે કાળે નિર્વિકલ્પઆનંદની અનુભૂતિ થઈ છે. ચૈતન્યગોળો બધા રાગ–વિકલ્પોથી
છૂટો પડી ગયો; હવે રાગનો કણ પદ કદી મને મારા ચેતનસ્વરૂપે ભાસવાનો નથી.
આવો મહાન જ્ઞાનપ્રકાશ મને પ્રગટ્યો છે.
ક્્યારે છૂટે ગુરુવાણી ભવ હરનારી રે....
મુક્તિ કેરો અપૂર્વ માગૃ બતાવ્યા રે.....
ગુરુદેવના સૂક્ષ્મ ભાવો નિતપ્રતિ વરસો
હૈડામાં વસજો મારા અંતરમાં ઊતરજો રે.....
વાણી સૂણી મારું અંતર ઊછળે,
ગુરુવાણીથી આજે આનંદમંગળ વરતેરે.....
નિરંતર શુદ્ધાત્મ–પ્રતિબોધક ગુરુદેવશ્રી જયવંત હો.
PDF/HTML Page 11 of 53
single page version
ચૈતન્યચમત્કારી મારી વસ્તુ, તેની સન્મુખ થયેલું જ્ઞાન અતીન્દ્રિય થઈને પ્રત્યક્ષ થયું
છે.....તે. અતીન્દ્રિય જ્ઞાન અતીન્દ્રિય શાંતિ સહિત પ્રગટ્યું છે...... જેમ મોટા તરંગથી
દરિયો ઊલ્લસે તેમ ધર્મીના અનુભવમાં શાંતિનો મોટો દરિયો ઉલ્લસ્યો છે....જ્ઞાનનો
દરિયો ભગવાન આત્મા શાંતરસમાં લીન થઈને પોતાની પરિણતિમાં ઉલ્લસી રહ્યો છે.–
આવી દશા થઈ ત્યારે આત્માનો જાણ્યો કહેવાય. અને આવા આત્માને જાણ્યા વગરનું
બધું નિષ્ફળ છે–તેમાં ચૈતન્યની શાંતિનું વેદન નથી.
દેખાતો ન હતો. હવે શ્રીગુરુના ઉપદેશ–અનુસાર આત્મસ્વભાવની સન્મુખ થઈને તેનો
સ્વીકાર કરતાં તે અજ્ઞાનરૂપી ચાદર દૂર થઈ ગઈ, ને પર્યાયમાં શાંતરસથી ઉલ્લસી
રહેલો મારો જ્ઞાનસમુદ્ર મેં સાક્ષાત્ દેખ્યો.....જેમ સમુદ્ર રત્નોથી ભરેલો હોવાથી રત્નાકાર
કહેવાય છે. તેમ જ્ઞાનસમુદ્ર એવો મારો ભગવાન આત્મા ચૈતન્યરત્નાકાર શાંતિ–વગેરે
અનંત ગુણોનો સમુદ્ર છે, તે અનંત ગુણની નિર્મળતાથી ઉલ્લસતો અનંત–અપાર સ્વરૂપ
સંપદાવાળો મારો આત્મા મારી સ્વાનુભૂતિમાં આવ્યો છે, ને હે જગતના જીવો! તમે
પણ આ આત્માને પ્રત્યક્ષ અનુભવરૂપ કરો.
ગયો છે. અરે! જ્ઞાનનો મહા સમુદ્ર, તેની પાસે બહારનાં જાણપણાની શી કિંમત છે!
અહા, ચૈતન્યની મહત્તા બતાવવા દરિયાની ઉપમા આપી......ને તેને ‘ભગવાન’
કહ્યો. ખરેખર દરિયો તો મર્યાદિત છે–સ્વયંભૂરમણ સમુદ્ર પણ મર્યાદિત (અસંખ્ય
યોજનનો) છે, જ્યારે આ ભગવાન જ્ઞાનસમુદ્ર તો અનંત અમર્યાદિત સામર્થ્યવાળો
છે. દરિયાની ઉપમા–
PDF/HTML Page 12 of 53
single page version
PDF/HTML Page 13 of 53
single page version
આત્માની સમીપતામાં આનંદ જ વેદાય છે. મારી ચેતના–પરિણતિમાં મારો આત્મા જ
સમીપ છે, ને બીજા બધા પરભાવો દૂર છે–જુદા છે. મારો આત્મા મારી પરિણતિથી
જરાપણ દૂર નથી.–આત્માના સ્વરૂપનું આવું સંચેતન ધર્મીને નિરંતર હોય છે.
છે, ને હે જીવો! તમારામાં પણ આવી સુંદર શાંતરસથી ભરપૂર ચીજવસ્તુ પડી જ છે; તો
તમારામાં અનુભવો! આમ સ્વાનુભવમાં પ્રગટેલા શાંતરસનો સ્વાદ ચાખવા માટે
અનંત ગુણથી ઉલ્લસ્યા ચૈતન્ય દેવ જો.
ગુરુ વરસાવે અમૃતનાં વરસાદ રે
આવો......આવો! કરીએ શાંતરસ પાન જો....
ગુરુદેવે તેને કહે છે કે હે રતનીયા!
તું તો અનંત ચૈતન્યરત્નને ધરનાર
રતનીયો છો. તું દીન નથી, અનંત
રત્નોનો તું ભંડાર છો.....તેની સન્મુખ
થતાં તને સમ્યક્ત્વાદિ અનંતરત્નો
એ તો રામના રૂપ વડે જ રીઝે.
PDF/HTML Page 14 of 53
single page version
કરતા; એક વખત સ્વસંવેદન–જ્ઞાનના અદ્ભુત મહિમા સંબંધી
કેટલુંક ઘોલન તેઓશ્રીએ વ્યક્ત કરેલું, તે ઉપરથી અહીં થોડુંક
લખ્યું છે. (સં.)
જ્ઞાનવડે જાણે છે તે જ્ઞાન તેનું સાધન,
જાણવારૂપ પરિણતિ કરે છે તે તેની ક્રિયા,
એમ કેમ બને? અહો, ચૈતન્યસ્પર્શી ન્યાયોથી સંતોએ તો જ્ઞાનનું સ્વસંવેદન
PDF/HTML Page 15 of 53
single page version
પોતાને પ્રત્યક્ષ જાણ્યા વગર એક પણ પદાર્થનું તારું જ્ઞાન સાચું નહિ થાય. સ્વના
જ્ઞાનસહિત પરનું જ્ઞાન તે જ સાચું જ્ઞાન છે.
પણ જાણે છે.
બીજો પ્રકાશે છે એટલે કે જ્ઞાન તેને પ્રકાશે છે.
(જાણવામાં) તેને બીજાની જરૂર પડતી નથી.
(ઘટ–પટનું) જ્ઞાન થાય છે; તેમ શબ્દો કે સંબંધી વિકલ્પો વગર એકલા જ્ઞાનવડે
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માનું જ્ઞાન થાય છે.
જ રહ્યું છે. રાગ અને વિકલ્પોથી પર રહીને, એટલી વીતરાગી આનંદરસમાં
તરબોળ રહીને સ્વ–પરને પ્રકાશ્યા કરે એવું અચિંત્ય મારું જ્ઞાનસ્વરૂપ છે.–આવા
જ્ઞાનસ્વરૂપનું સંતોએ સ્વસવેદન કરાવ્યું છે. જય હો વીતરાગી સંતોનો!
કરનાર જીવ ઘોર સંસાર–વિકલ્પથી છૂટે છે ને મુક્તિની પરમ
શાંતિને પોતામાં વેદે છે.
PDF/HTML Page 16 of 53
single page version
ચરિતમોહવશ લેશ ન સંજમ પૈ સુરનાથ જજે હૈ,
ગૃહી, પૈં ગૃહમેં ન રચેં, જયોં જલતેં ભિન્ન કલમ હૈ,
નગરનારીકો પ્યાર યથા કાદવમેં હેમ અમલ હૈ. ૧પ.
જરાય સંયમ ન હોય તોપણ તે પ્રશંસનીય છે, દેવો પણ તેનો મહિમા કરે છે. જેણે
દોષરહિત અને ગુણસહિત સમ્યગ્દર્શન ધારણ કર્યું છે,–સમ્યગ્દર્શન વડે આત્માને
શણગાર્યો છે, તે ઉત્તમબુદ્ધિવાન ભલે ગૃહવાસમાં રહેલ હોય છતાં ગૃહમાં તે જરાય રત
નથી; જેમ જળમાં રહેલું કમળ જળથી જુદું છે, જેમ નગરનારીનો પ્રેમ તે સાચો પ્રેમ
નથી અને જેમ કાદવમાં રહેલું સોનું કટાતું નથી, તેમ ગૃહ વાસમાં રહેલા સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું
અલિત્પાપણું જાણવું. જુઓ, ત્રણ તો દ્રષ્ટાંત આપીને સમ્યગ્દ્રષ્ટિનો મહિમા સમજાગ્યો.
કુબુદ્ધિ છે. સુબુદ્ધિ–સમ્યગ્દ્રષ્ટિ વિષયોથી પાર આત્માને અનુભવનારા, તેને ભલે
સંયમદશા જરાય ન હોય, હજી વિષયાસક્તિ હોય, ગૃહવાસમાં હોય, છતાં સુરનાથ
ઈદ્રાદિ દેવો પણ તેને પ્રશંસે છે. આવો સમ્યગ્દર્શનનો મહિમા છે.
ભાવના હોવા છતાં હજી ચારિત્રમોહ વર્તે છે. તેથી સંયમ લઈ શકતા નથી, કર્મને કારણે
નહિ પણ પોતે ચારિત્રમોહને વશ વર્તે છે તે કારણે, એટલે પોતાના તેટલા દોષને કારણે
તે હજી આરંભ–પરિગ્રહમાં રહ્યા છે, વિષય–વ્યાપાર છોડીને હજી મુનિ થયા નથી, સંયમ
કે વ્રત લેશમાત્ર નથી, વેપાર–ધંધા–સ્ત્રી વગેરે હોય છે, છતાં તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ તેમાં રાચતા
નથી, તેનું સમ્યગ્દર્શન બગડતું નથી, તે તો જળ–
PDF/HTML Page 17 of 53
single page version
એટલે વિષયોમાં સુખ માનીને લેપાતા નથી. વ્રતાદિનો અભાવ હોવા છતાં તેમાં
સમ્યગ્દર્શનનો દોષ નથી, સમ્યગ્દર્શન તો તેનું ત્રણલોકમાં પ્રશંસનીય છે.
પ્રશંસનીય છે; અસંયમ કાંઈ પ્રશંસનીય નથી પણ સમ્યગ્દર્શન પ્રશંસનીય છે; તે
સમ્યગ્દર્શનના પ્રતાપે મોક્ષને સાધી રહ્યા છે.
પ્રેમ છે તેને વિષયોનો પ્રેમ પણ પડ્યો જ છે; તે શુભરાગથી વ્રતાદિ પાળે તોપણ તેને
પ્રશંસનીય નથી કહેતા, કેમકે તે મોક્ષના માર્ગમાં આવ્યો નથી. તેથી સમન્તભદ્ર મહારાજે
કહ્યું છે કે–દર્શનમોહરહિત એવા નિર્મોહી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–ગૃહસ્થ તો મોક્ષમાર્ગમાં સ્થિત છે,
પણ જે મોહવાન છે એવા મિથ્યાદ્રષ્ટિ અણગાર (દ્રવ્યલિંગી સાધુ) મોક્ષમાર્ગમાં નથી;
માટે મોહી મુનિ કરતાં નિર્મોહી ગૃહસ્થ શ્રેય છે–ભલો છે–ઉત્તમ છે. અહો, આવા
સમ્યગ્દર્શનસમાન શ્રેયકર ને ત્રણલોકમા બીજું કોઈ નથી.
રસ નથી, ચૈતન્યસુખ પાસે વિષયોમાંથી સુખબુદ્ધિ છૂટી ગઈ છે, એટલે તે વિષયોમાં રત
નથી. જોકે ચારિત્રદોષથી વિષયાસકિત છે પણ સમ્યક્ત્વનો દોષ નથી.
વિષયોને જ દેખે છે, પણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિને રાગાતીત–વિષયાતીત અતીન્દ્રિય જ્ઞાન ચેતના
વર્તી રહી છે તેનો તો તું દેખતો નથી. એ ચેતના વિષયોને કે રાગને અડતી જ નથી,
જુદી ને જુદી જ રહે છે; ને એવી ચેતનાને લીધે જ તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પ્રશંસનીય છે. જ્યારે
તારામાં તો જ્ઞાનચેતના છે જ નહીં, રાગમાં જ તું તો એકાકાર છો. છતાં ‘અમને શો
વાંધો? ’ એમ કહે છે તે તારો સ્વછંદ છે.
PDF/HTML Page 18 of 53
single page version
મોટો ફેર પડે છે.
છે. (
ધારણ કરો.
સમ્યગ્દર્શનવડે તમારો માનવજન્મ તમે સફળ કર્યો!
તમે જિનેશ્વરના પુત્ર થયા, તમે મોક્ષના સાધક થયા.
છે. ભલે વસ્ત્ર હોય, પરિગ્રહ હોય, તેથી કાંઈ સમ્યગ્દર્શનરત્નની કિંમત ઘટી ન જાય.
ચીંથરે વીટેલું રત્ન હોય તેની કિંમત કાંઈ ઘટી ન જાય, તેમ ગૃહસ્થનું સમ્યગ્દર્શનરૂપી
રત્ન અસંયમરૂપી મેલા ચીંથરે વીંટેલું હોય તેથી કાંઈ તેની કિંમત ઘટી ન જાય.
સમ્યગ્દર્શનને લીધે તે ગૃહસ્થ પણ મોક્ષને પંથી છે.
છે, તે બહારથી ઓળખાય તેવી નથી. એકલો ચિંદાનંદસ્વભાવ અનુભવીને જેણે ભવનો
અભાવ કર્યો છે તે સમ્યગ્દર્શનનો અચિંત્ય મહિમા છે; અનાદિના દુઃખનો નાશ કરીને
અપૂર્વ મોક્ષસુખને તે દેનાર છે; અનંતકાળમાં જે નહોતું કર્યું તે તેણે કર્યું. આવા
સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ ને તેનો મહિમા તો ગંભીર છે; કાંઈ દેવોદ્ધારા પૂજાને લીધે તેનો
મહિમા નથી, તેનો મહિમા તો અંદર પોતાના આત્માની અનુભૂતિથી છે. એ
અનુભૂતિનો મહિમા તો વચનાતીત છે.
PDF/HTML Page 19 of 53
single page version
અહો! તમે આત્માનાં કામ કર્યાં, આત્માની અનુભૂતિવડે તમે ભગવાનના માર્ગમાં
આવ્યા;–એમ ઈન્દ્રને પણ પોતાના સાધર્મી તરીકે તેના પ્રત્યે પ્રેમ આવે છે. આવા
મનુષ્યદેહમા પંચમકાળની પ્રતિકૂળતા વચ્ચે પણ તમે આત્માને સાધ્યો....તમને ધન્ય છે–
એમ ‘સુરનાથ જજે હૈં’ એટલે કે સમ્યકત્વનું બહુમાન કરે છે, અનુમોદન કરે છે, પ્રશંસા
કરે છે. શ્રી કુંદકુંદસ્વામી જેવા વીતરાગી સંત પણ અષ્ટપ્રાભૃતમાં કહે છે કે–
સમ્યક્ત્વ–સિદ્ધિકર અહો! સ્વપ્નેય નહિ દુષિત છે.
देवा देवं विदुर्भस्मगूढांगारान्तरोैजसम् ।। २८ ।।
શોભે છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ તિર્યંચપર્યાયમાં હોય કે સ્ત્રીપર્યાયમાં હોય તોપણ સમ્યકત્વના
પ્રતાપે તે શોભે છે. તિર્યંચપર્યાય ને સ્ત્રીપર્યાય લોકમાં સામાન્યપણે નિદનીય છે, પણ
જો સમ્યગ્દર્શનસહિત હોય તો તે પ્રંશંસનીય છે. ભગવતી–આરાધનામાં પણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
સ્ત્રીની ઘણી પ્રશંસા કરી છે. (જુઓ ગાથા–૯૯૪ થી ૯૯૯)
પ્રેમ રહ્યો નથી. સ્વાનુભવવડે સ્વ–પરની વહેંચણી કરી નાંખી છે કે જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ જ
હું, ને શુદ્ધઆત્માના વિકલ્પથી માંડીને આખી દુનિયા તે પર;–આવી દ્રષ્ટિનો અપાર
મહિમા છે, તેનું અપાર સામર્થ્ય છે; તેમાં અનંત કેવળજ્ઞાનના પુંજ આત્માનો જ આદર
છે. અહા, એની અંદરની પરિણમનધારામાં એણે આનંદમય સ્વધાર જોયું છે, તે પોતાના
આનંદઘરમાં જ રહેવા ઈચ્છે છે; રાગને પરઘર માને છે, તેમાં જવા ઈચ્છતો નથી.
ચૈતન્યધામ–કે જ્યાં મન ચોંટયું છે ત્યાંથી ખસતું નથી, ને જયાંથી જુદું પડ્યું છે ત્યાં
જવા માંગતું નથી.
PDF/HTML Page 20 of 53
single page version
સફળ કર્યું. આત્મામાં સમકિત–દીવડો પ્રગટાવીને તેં મોક્ષનો પંથ લીધો. ઉમર ભલે
નાની હોય, પણ આત્માને સાધે તેની બલિહારી છે. દેવો પણ તેનાં વખાણ કરે છે.
અલિપ્ત છે? તે વાત અહીં ત્રણ દ્રષ્ટાંતથી સમજાવી છે:–
વચ્ચે રહેલું દેખાય છે પણ તેનો સ્વભાવ જુઓ તો તે પાણીને અડયું જ નથી; તેમ
ધર્માત્મા સંયોગ અને રાગરૂપી કાદવ વચ્ચે રહેલા દેખાય પણ એના જ્ઞાનભાવને જુઓ
તો તે પરભાવોથી તદ્ન અલિપ્ત છે. જ્ઞાન તો રાગથી જુદું જ છે, તે જ્ઞાન પરભાવોથી
લેપાતું નથી. આત્માનું જ્ઞાન પરથી ભિન્ન છે; જેને જુદા જાણ્યા તેમાં અહંપણું કેમ
થાય? અને જેનો પોતાના સ્વપણે અનુભવ કર્યો એવી ચૈતન્ય સત્તાનું અસ્તિત્વ કદી
છૂટતું નથી, તેની દ્રષ્ટિ, તેની શ્રદ્ધા કદી છૂટતી નથી, તે પરભાવરૂપે કદી પોતાને
અનુભવતા નથી. નિરંતર તેને ભાન છે કે મારા જ્ઞાનનો એક અંશ પણ અન્યરૂપે થયો
નથી, જ્ઞાન પરભાવના અંશને પણ સ્પર્શતું નથી, છુટું ને છૂટું અલિપ્ત જ રહે છે. આ
રીતે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ગૃહવાસમાં રહ્યો હોય તોપણ જળ કમળવત અલિપ્ત જ છે.
ધર્માત્માનું સમ્યગ્દર્શન સોના જેવું શુદ્ધ છે, તે કટાતું નથી. ચૈતન્યબિંબ આત્મા દ્રષ્ટિમાં
આવ્યો તે દ્રષ્ટિની શુદ્ધતાનું એવું જોર છે કે પરભાવને ને અડવા દેતી નથી. રાગાદિ
હોવા છતાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન– તો સો ટચના સોના જેવા શુદ્ધ વર્તે છે. તે જ્ઞાન અને વિકલ્પને
અત્યંત જુદા જ રાખે છે. વિકલ્પનો જ્ઞાનમાં પ્રવેશ નથી, જ્ઞાન વિકલ્પરૂપ થતું નથી.
આવા જ્ઞાનવંત સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્મા પ્રશંસનીય છે.