PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
ઉત્તર:– ધર્મમાં ધર્મીના વખાણ કરાય છે, પરંતુ પુણ્યના
પુણ્યના આધારે કે પૈસા વગેરેના આધારે ધર્મ નથી પણ
ધર્મીના આધારે ધર્મ છે. ધર્મી એટલે આત્મા. પોતે પોતાના
આત્મસ્વભાવને ઓળખીને તેનો મહિમા કરે, અને વિકલ્પ ઊઠે
તો બહારમાં પણ ધર્માત્માનાં જ વખાણ કરે. જેને આત્માનો
ધર્મસ્વભાવ રુચે તે બહારમાં પણ ધર્માત્માનો જ મહિમા કરે
અને અંતરમાં વિકાર રહિત સ્વભાવનો જ મહિમા કરે. જેને
પુણ્યનો મહિમા છે તેને ધર્મનો મહિમા નથી કેમકે પુણ્ય તે
વિકાર છે અને જેને વિકારનો મહિમા છે તેને અધર્મનો મહિમા
છે પણ અવિકારી આત્મધર્મનો મહિમા નથી. લૌકિકમાં પુણ્યથી
જે મોટો હોય તે મોટો ગણાય છે પરંતુ અલૌકિક ધર્મ માર્ગમાં
તો આત્માના ગુણોમાં જે મોટા હોય તે જ મોટા છે; અલૌકિક
આત્મધર્મમાં પુણ્યની કાંઈ કિંમત નથી........
(–રક્ષાબંધન) સોમવારના દિવસે સવારે સાત વાગે થયું હતું.
મુમુક્ષુઓએ તે પ્રસંગ હોંશથી ઉજવ્યો હતો. પર્યુષણના દિવસો
દરમિયાન ‘શ્રીમંડપ’માં પ્રવચનો થાય તે માટે તૈયારી ચાલે છે.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
પણાનો જ અંશ છે.
કરવાની ના નથી, પરંતુ એકલા શુભમાં ધર્મ માનીને ત્યાં જ સંતોષાઈ ન જતાં આત્માની ઓળખાણ કરવાનું
કહેવાય છે, કેમકે આત્માની ઓળખાણ વગર શુભભાવ અનંતવાર કર્યા પણ ભવનો અંત આવ્યો નહિ; જે પૂર્વે
અનંતવાર કરી ચૂક્યો તે શુભની ધર્મમાં મુખ્યતા નથી, પણ અનંતકાળે નહિ કરેલ એવી અપૂર્વ આત્મસમજણ
કરીને ભવનો અંત લાવવાની મુખ્યતા છે.
વૃત્તિ ઊઠે છે પણ તે વૃત્તિનો જ્ઞાનીને નકાર વર્તે છે તેથી તે વ્યવહારસ્તુતિ કહેવાય છે; પરંતુ અજ્ઞાની તો તે
વ્યવહારસ્તુતિ પણ કહી શકાતી નથી. વિકલ્પ તોડીને જ્ઞાનસ્વભાવને રાગથી જુદો અનુભવે છે તે તો
નિશ્ચયસ્તુતિ છે કેમકે તેમાં રાગ નથી અને જીવને આત્માના જ્ઞાન–સ્વભાવની ઓળખાણ થયા પછી રાગની
શુભવૃત્તિ ઊઠી તેનો જ્ઞાનસ્વભાવમાં સ્વીકાર કરતો નથી પરંતુ ત્યાં ‘રાગનો નકાર’ કરે છે. તેથી તેને
વ્યવહારસ્તુતિ છે; અહીં એ ધ્યાન રાખવું કે એકલા રાગને વ્યવહાર કહ્યો નથી પરંતુ રાગરહિત સ્વભાવની
શ્રદ્ધાના જોરે રાગનો નકાર વર્તે છે ત્યારે રાગને ‘વ્યવહાર’ કહેવામાં આવે છે. અજ્ઞાનીને રાગરહિત સ્વરૂપની
ખબર નથી માટે તેને વ્યવહાર પણ ખરેખર તો હોતો નથી. નિશ્ચયના ભાન વિના પરની ભક્તિ તે તો રાગની
અને મિથ્યાત્વરૂપ અજ્ઞાનની જ ભક્તિ એટલે કે સંસારની જ ભક્તિ છે પણ તેમાં ભગવાનની ભક્તિ નથી.
નથી. સાચી સ્તુતિ સાધક ધર્માત્માને જ હોય છે. જેને આત્માનું ભાન નથી તેને સાચી સ્તુતિ હોય નહિ........ પૂર્ણ
સ્વરૂપનું જેણે ભાન તો કર્યું છે પણ હજી પૂર્ણદશા પ્રગટી નથી એવા સાધક જીવો સ્તુતિ કરે છે. આ રીતે ચોથા
ગુણસ્થાને સમ્યગ્દ્રષ્ટિથી માંડીને બારમાં ગુણસ્થાન સુધી સ્તુતિ હોય છે, બારમાં ગુણસ્થાન પછી સ્તુતિ હોતી નથી.
ભગવાનને ભવ નથી તેમ જ્ઞાનસ્વભાવમાં ભવ નથી, જેણે જ્ઞાન સ્વભાવની પ્રતીતિ કરી તેને ભવની શંકા ન
રહી. જ્ઞાન સ્વભાવ વિકારથી અધિક છે, વિશ્વ ઉપર તરતો છે; બધાય પદાર્થોને જાણે પણ ક્યાંય પોતાપણું માની
અટકે નહિ, બધાથી છૂટોને છૂટો જ રહે છે.
ભગવાને પણ આ જ રીતે સ્વાધીન માર્ગનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. જેટલા જ્ઞાનીઓ થઈ ગયા તેઓએ સ્વરૂપને આ જ
પ્રમાણે જાણ્યું અને કહ્યું હતું, વર્તમાનમાં છે તેઓ પણ એમ જાણે છે અને એમ જ કહે છે અને ભવિષ્યમાં પણ
એમ જ થશે. પ્રથમ આવો દ્રઢ નિર્ણય થયા પછી પુણ્ય–પાપના વિકલ્પરહિત, પરાશ્રયરહિત સ્વભાવમાં એકાગ્ર
થવાનો પુરુષાર્થ પ્રગટે છે અને પૂર્ણ સ્થિરતા થતાં પૂર્ણ વીતરાગતા પ્રગટે છે.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
૨. જો વસ્તુ સ્વભાવમાં ધર્મ ન હોય તો ધર્મ થઈ શકે નહિ.
૩. વસ્તુ સ્વભાવમાં ધર્મ હોય પણ પર્યાયમાં પ્રગટ ન હોય એવા જીવો વસ્તુસ્વભાવની
કરવા માટે પર્યાયનું લક્ષ છોડીને દ્રવ્ય સ્વભાવનું લક્ષ કરવું જોઈએ. માટે સમયસારમાં
અભેદદ્રવ્યદ્રષ્ટિને પ્રધાન કરીને અને ભેદને ગૌણ કરીને ઉપદેશ છે. ભેદને ગૌણ કરીને તેને
વ્યવહાર કહ્યો છે અને અભેદને મુખ્ય કરીને તેને નિશ્ચય કહ્યો છે.
કરવું તે નિશ્ચય છે અને ભેદને પ્રધાન કરવું તે વ્યવહાર છે, એટલે આગમ ગ્રંથમાં જ્યારે
નિશ્ચયની પ્રધાનતા હોય ત્યારે વ્યવહાર ગૌણ હોય અને જ્યારે વ્યવહાર મુખ્ય હોય ત્યારે નિશ્ચય
ગૌણ હોય. આ રીતે પ્રયોજનાશ્રિત કોઈ વાર નિશ્ચય પ્રધાન અને કોઈ વાર વ્યવહાર પ્રધાન
આગમ ગ્રંથમાં હોય છે.
તેમાં ક્યારેય પણ અભેદને ગૌણ કરવામાં આવે નહિ તેમ જ ભેદને મુખ્ય કરવામાં આવે નહિ.
અભેદને પ્રધાન કરવો તે નિશ્ચય છે અને ભેદને ગૌણ કરવો તે વ્યવહાર છે. એટલે અધ્યાત્મ
દ્રષ્ટિના શાસ્ત્રોમાં સર્વત્ર નિશ્ચયની મુખ્યતાથી જ કથન હોય છે અને વ્યવહાર સર્વત્ર ગૌણ હોય
છે. આ મુખ્ય–ગૌણની શૈલી જેઓ નથી સમજતા તેઓને પોતાની ઊંધી માન્યતાથી એમ લાગે છે
કે “આ એકાંત નિશ્ચય છે.” પરંતુ તેમની તે માન્યતા ખોટી છે. અધ્યાત્મમાં નિશ્ચય–વ્યવહારનું
પ્રયોજન એ છે કે બંનેને યથાર્થ જાણ્યા પછી નિશ્ચયસ્વભાવની દ્રષ્ટિ વડે વ્યવહારનું લક્ષ છોડી
દેવું એટલે કે વ્યવહારનો નિષેધ કરવો–જો આમ કરે તો જ શુદ્ધાત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે.
જ્ઞાનને અનેકાંત કહી શકાય છે. કેમકે અનેકાંતનું જ્ઞાન પણ સમ્યક્ એકાંત એવા નિજપદની
પ્રાપ્તિ કરાવવા સિવાય અન્ય હેતુએ ઉપકારી નથી. ઉઘાડ જ્ઞાન વડે નિશ્ચય વ્યવહારને જાણીને જો
નિશ્ચય સ્વભાવ તરફ ન ઢળે અને વ્યવહારના જ લક્ષમાં અટકી રહે તો તેને સમ્યક્ એકાંત એવા
નિજપદની પ્રાપ્તિ થાય નહિ, અને તેથી તેનું નિશ્ચય વ્યવહારનું જાણપણું તે અનેકાંત કહી શકાય
નહિ. અધ્યાત્મ દ્રષ્ટિમાં તો અનેકાંત બતાવ્યા પછી સમ્યક્ એકાંત સ્વભાવમાં ઢાળવાનું જ
પ્રયોજન છે; માટે અધ્યાત્મ ગ્રંથોમાં સર્વત્ર અભેદ જ પ્રધાન છે; અને એના અભ્યાસથી જ
શુદ્ધાત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે.
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
સુખનો કે દુઃખનો અનુભવ આત્માને થાય છે, પણ લાકડું વગેરે જડ વસ્તુઓને સુખ દુઃખ થતું નથી. જે
આત્માની દશામાં થાય છે તેથી તે દુઃખ સુખનું કારણ આત્મા જ છે. દુઃખદશાનું કારણ આત્માની પર્યાયમાંજે
મિથ્યાત્વભાવ અને રાગ દ્વેષ થાય છે તે જ છે, અને સુખનું કારણ સાચું જ્ઞાન અને વીતરાગભાવ જ છે. કોઈ માથું
કાપે કે ચંદન ચોપડે–તે દુઃખ–સુખનું કારણ નથી, કેમકે સુખ–દુઃખરૂપે થનાર જડ શરીર નથી પણ આત્મા છે.
શકે છે? દુઃખ તો ક્ષણિક વિકારી પર્યાય છે, આખું દ્રવ્ય દુઃખરૂપે થઈ જતું નથી, પણ ક્ષણિક એક પર્યાયમાં દુઃખ છે.
જો તે એક પર્યાયની અપેક્ષા છોડીને ત્રિકાળી દ્રવ્યની અપેક્ષાથી જોવામાં આવે તો દ્રવ્યનો સ્વભાવ ત્રિકાળી
સુખરૂપ જ છે, દુઃખ તેનું સ્વરૂપ નથી, તેથી દ્રવ્યસ્વભાવની ઓળખાણ વડે દુઃખ દશા ટાળીને સુખદશા પ્રગટ કરી
શકાય છે. પરંતુ જો આત્માના ત્રિકાળ સુખસ્વભાવને ન ઓળખે અને પર પદાર્થોથી સુખ માને તો તેની દુઃખદશા
ટળે નહિ અને સુખદશા પ્રગટે નહિ. સુખદશા સ્વભાવમાંથી પ્રગટે છે પણ પર દ્રવ્યમાંથી પ્રગટતી નથી.
પણ હાલત સાથે આત્માના સુખ–દુઃખનો સંબંધ નથી.
જોવાનું રહ્યું. પોતામાં પણ દ્રવ્ય અને પર્યાય એવા બે પડખાં છે, તેમાં વર્તમાન ચાલતી પર્યાય તો પોતે દુઃખરૂપ
છે તેથી તે પર્યાયના આધારે કે લક્ષે સુખ પ્રગટી શકે નહિ, પરંતુ જ્યાં પરિપૂર્ણ સુખ હોય અને દુઃખ ન હોય એવું
જે સુખસ્વરૂપ દ્રવ્ય તેના જ આધારે–લક્ષે સુખદશા પ્રગટે છે અને દુઃખદશા ટળે છે. વર્તમાન પર્યાયનું લક્ષ પર
ઉપર જાય છે તેથી તે પર્યાયમાં દુઃખ છે, પર ઉપરનું લક્ષ છોડીને જો સ્વલક્ષમાં પર્યાયને વાળે તો તે પર્યાયમાં
સુખ પ્રગટે છે. માટે–
અવલંબન છેદવું–તે જ સુખનો ઉપાય છે. સંપૂર્ણસુખ તે જ મોક્ષ છે.
ઉત્તર–કેમ કે અનાદિથી પુણ્ય–પાપથી જુદા આત્મસ્વભાવને જાણ્યો નથી, માન્યો નથી, રુચિમાં લીધો
પુણ્ય–પાપનું પડખું જ અનાદિથી અનુભવ્યું છે પણ પુણ્ય–પાપ રહિત સ્વભાવને કદી અનુભવ્યો નથી, તેથી
અનાકુળ સુખના સ્વરૂપની ખબર નથી એટલે મંદ દુઃખરૂપ ભાવોમાં સુખની માન્યતા કરી લીધી છે. જો પુણ્ય–
પાપરહિત સ્વભાવ ખ્યાલમાં લે તો પુણ્ય–પાપને દુઃખ તરીકે જાણે, અને તે ટાળવા પ્રયત્ન કરે.
થાય છે, પણ દુઃખના મૂળ કારણને જાણ્યા વગર અન્ય ઉપાયો કર્યાં કરે તેથી દુઃખ ટળતું નથી. શું મારા દુઃખનું
કારણ શરીર, કર્મ કે સંયોગ છે, કે અંતરનો કોઈ ઊંધો ભાવ દુઃખનું કારણ છે? પ્રથમ તો શરીર કર્મ વગેરે
વસ્તુઓ જડ છે, તેઓ સુખ–દુઃખરૂપ થતી નથી, જે વસ્તુ સ્વયં સુખ–દુઃખરૂપ ન થાય તે સુખ–દુઃખનું વાસ્તવિક
કારણ પણ ન
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
મારી પર્યાયમાં જ છે. ત્રિકાળી સ્વભાવ તે દુઃખનું કારણ નથી પણ પર્યાયમાં ઊંધો ભાવ તે જ દુઃખનું કારણ છે.
આથી એમ નક્કી થયું કે તે દુઃખ ટાળવા માટે ઊંધો ભાવ જ ટાળવો જોઈએ.
પ્રજ્ઞાછીણીવડે ભિન્ન ભિન્ન ઓળખીને પ્રજ્ઞાવડે આત્માને ગ્રહણ કરવો અને બંધભાવને છોડવો તે જ સુખી
થવાનો અને દુઃખ દૂર કરવાનો ઉપાય છે.
કારણ જે વિકાર તેની ભાવના ભાવી, અને વિકારરહિત સ્વભાવની ભાવના ભાવી નહિ.
કોઈના કારણે મારે ભવ હોઈ શકે જ નહિ. જગતને સમજાવવા માટે મારે એક ક્ષણ પણ ભવમાં અટકવાનું હોય
જ નહિ, હું મારા રાગને કારણે અટકેલો છું. બીજા જે જીવોને સમ્યગ્જ્ઞાનનો લાભ થાય છે તે તો તેમની પોતાની
પાત્રતાથી થાય છે, હું તો નિમિત્તમાત્ર છું. પરને હું સમજાવી શકું એવો અભિપ્રાય તો જ્ઞાનીને હોતો જ નથી
પરંતુ ‘પરને સમજવામાં હું નિમિત્ત છું’ એવી પરલક્ષની લાગણીની ભાવના જ્ઞાનીને હોતી નથી. સામા જીવોની
તૈયારી હોય માટે નિમિત્તને અટકવું પડે–એવી પરાધીનતા નથી.
સ્વભાવની? પરના કારણે કે વિકલ્પના કારણે જ્ઞાનીઓ એક ક્ષણ પણ રોકાવા માગતા નથી; પુરુષાર્થની
મંદતાના કારણે અટક્યા છે, અને ઊગ્ર પુરુષાર્થની ભાવનાના જોરે તેને તોડી નાખવા માગે છે.
નથી, એ જીવ મહા પાપી–મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, કેમકે ભવરહિત પોતાના સ્વભાવનો અનાદર કરીને તેણે વિકારની
ભાવના ભાવી છે.
तंगिण्ह णियदमेदं जदि इच्छसि कम्मपरिमोक्खं।।
રે ગ્રહણ કર તું નિયત આ, જો કર્મમોક્ષેચ્છા તને.
સંતમુનિઓની હાજરી છે પણ જ્યાં તે જીવને પોતાને જ પ્રજ્ઞાવડે સ્વભાવ જાણતાં આવડતો નથી તેમાં અન્ય
કોઈ શું કરે? તેમ હે ભાઈ! તું તારા ભાવમાં પર જીવોને સમજાવવાના ગમે તેટલા વિકલ્પો કર, પરંતુ જ્યાં પર
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
તેથી આત્માની ઓળખાણ કરવી તે
જ આ આત્માનું કર્તવ્ય છે.
દ્રવ્યમાં તેમજ રાગ–દ્વેષમાં મારું સુખ
નથી, આવી પ્રતીતિને લીધે પર
પોતાને સદાય અનુભવે છે તેથી
તેઓ સંસારમાં પતીત થતા નથી.
પણ અલ્પકાળે મુક્તિ પામે છે.
રીતે ગુણભેદથી આત્મા ભેદરૂપ છે.
અને બધાય ગુણોનો આધાર તો
એક આત્મા જ છે એટલે કે દ્રવ્ય
જ્ઞાનગુણનું કાર્ય જાણવાનું છે અને
શ્રદ્ધાગુણનું કાર્ય પ્રતીત કરવાનું છે–
એ રીતે ગુણ અપેક્ષાએ ભેદ છે;
તથા જ્ઞાન ગુણ પણ આત્માનો છે
અને શ્રદ્ધાગુણ પણ આત્માનો છે–
એ રીતે દ્રવ્ય અપેક્ષાએ આત્મા
અભેદ છે.
ગુણોની અવસ્થા સમયે સમયે
બદલાયા કરે છે તેથી અનિત્ય છે.
જેમકે–આત્મા અજ્ઞાનીમાંથી જ્ઞાની
તેથી દ્રવ્યપણે નિત્ય છે અને
અજ્ઞાનદશા નાશ થઈને જ્ઞાન દશા
આત્મા અનિત્ય છે.
આવે?
સુખ, રાગ ટળીને વીતરાગતા, અજ્ઞાન
ટળીને સાચું જ્ઞાન–એ વગેરે કાંઈ ન
થઈ શકે. અને જે રાગ–અજ્ઞાન વગેરે
ભાવો છે તે પણ નિત્ય થઈ જશે, તેમ
નહિ.
અપેક્ષાએ એકપણું છે.
સ્વીકારીને, શ્રદ્ધામાં અભેદપણાનો
સ્વીકાર કરશું.
બતાવો.
ચારિત્રગુણનું કાર્ય જ્ઞાનમાં સ્થિર
કરવાનું છે.
ટકાવી રાખવાનું છે.
ગુણની કેટલી પર્યાય હોય?
અને દ્રવ્યમાં અનંતગુણો રહેલા છે
સમયમાં દ્રવ્યને આશ્રિત હોય છે.
કરવું?
એટલે પર્યાયરૂપે થનાર–દ્રવ્ય. આ
જાણવાથી એમ સમજાય છે કે–
પર્યાયરૂપે થનાર દ્રવ્ય પોતે જ છે
પરંતુ નિમિત્ત વગેરે પરપદાર્થો
દ્રવ્ય પોતપોતાની પર્યાયમાં
સ્વતંત્રપણે પરિણમે છે. પોતાની
પર્યાય પોતાના આત્મામાંથી આવે
છે તેથી પોતાની શુદ્ધપર્યાય પ્રગટ
કરવા માટે આત્મા તરફદ્રષ્ટિ કરવી
જોઈએ.
નથી’ અને ૨. ‘આત્મા અનંત
ગુણનો પિંડ છે’ –તે બોલમાં કયા
ધર્મ આવ્યા?
‘એકપણું’ એમ બે ધર્મો આવે છે.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
અપેક્ષાએ?
કહ્યો પરંતુ વસ્તુના ગુણ–પર્યાયોને
વસ્તુનો ધર્મ કહ્યો છે. આત્માના
ગુણ–પર્યાયો તે આત્માનો ધર્મ છે.
અશુદ્ધપણું તે પણ આત્મદ્રવ્યની
પર્યાય હોવાથી અશુદ્ધપણાને પણ
આત્માનો ધર્મ કહ્યો છે. અશુદ્ધતા
પણ આત્માની પર્યાયમાં પોતે કરે
છે, સ્વભાવમાં અશુદ્ધતા નથી;
ત્રિકાળ શુદ્ધ છે એમ જો શુદ્ધતા
અને અશુદ્ધતાનું સ્વરૂપ સમજે તો
શુદ્ધદ્રવ્યના લક્ષે પર્યાયની અશુદ્ધતા
ટાળે.... એટલે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રરૂપ ધર્મ પ્રગટે.
અજ્ઞાનીને?
ભગવાનના આત્મામાં ગુણો છે
તેટલા જ ગુણો દરેક આત્મામાં છે.
વચન અગોચર અનંતગુણો બધા
આત્મામાં સરખાં છે.
ઉ. –અનેક+અંત. અનેક=ઘણા;
ધર્મો. દરેક વસ્તુ અનેકાન્ત સ્વરૂપે
હોવાથી દરેક વસ્તુમાં અનંત ધર્મો
રહેલા છે.
છતાં તેને વસ્તુ કેમ કહેવાય?
હાથથી પકડાતો નથી. છતાં તેનામાં
પોતાના જ્ઞાનાદિ અનંતગુણો રહેલા છે
તેથી તે પણ અનંત ધર્મોવાળી વસ્તુ છે
છે છતાં અહીં આત્માને
અનંતધર્મોવાળો કેમ કહ્યો?
તેમજ અપેક્ષિત ભાવોને ‘ધર્મ’ કહેલ છે,
તેવા અનંત ધર્મો દરેક વસ્તુમાં છે; આ
તો જડ વસ્તુમાં પણ લાગુ પડે છે.
સમ્યગ્દર્શનાદિ ધર્મ મોક્ષમાર્ગરૂપ છે, તે
ત્રણે કાળે એક જ પ્રકારનો છે.
રીતે હોય?
તેનામાં મોક્ષમાર્ગરૂપ ધર્મ નથી, પરંતુ
અસ્તિત્વ, દ્રવ્યત્વ, અરૂપીપણું, રૂપીપણું
વગેરે અનંત ધર્મો જડવસ્તુમાં રહેલાં
છે. અનંત ધર્મો વગરની કોઈ પણ
વસ્તુ હોઈ જ ન શકે.
ઓળખાય?
ચેતનપણું અન્ય દ્રવ્યોમાં નથી તેથી
ચેતન લક્ષણ વડે આત્મા અન્ય દ્રવ્યથી
ભિન્નપણે ઓળખાય છે. વળી, અનંત
આત્માઓ છે તે દરેકનું ચેતનપણું જુદું
જુદું છે તેથી અન્ય આત્માઓથી પણ
અનુભવાય છે.
નમસ્કાર કરીએ; અનંત ધર્મોવાળા
આત્મ તત્ત્વને જોનારૂં સમ્યગ્જ્ઞાન એ
કેવળજ્ઞાન અનંતધર્મોવાળાં
આત્માને પ્રત્યક્ષ દેખે છે તેથી તે
સાક્ષાત્ સરસ્વતીની મૂર્તિ છે, અને
શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ દેખે છે તેથી તે પણ
સરસ્વતીની મૂર્તિ છે. વળી
દ્રવ્યશ્રુતરૂપ વાણી પણ આત્માના
અનંતધર્મોને દેખાડનારી છે તેથી તે
પણ સરસ્વતીની મૂર્તિ છે. આ રીતે
સર્વ જીવોનું કલ્યાણ થાય છે માટે
તેને નમસ્કાર કરવા યોગ્ય છે. શ્રી
અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવ આશીર્વાદ આપે
છે કે ‘આવી સરસ્વતીની મૂર્તિ
સદાય પ્રકાશરૂપ રહો! ’ લોકોમાં જે
સરસ્વતી મનાય છે તે સત્યાર્થ નથી.
આત્માના સ્વરૂપને જે રીતે દેખે છે
તે રીતે આત્માના સ્વરૂપની
ઓળખાણ કરવી એટલે કે પોતામાં
સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટ કરીને આત્માના
તત્ત્વનું અવલોકન કરવું તે જ
સરસ્વતીને ભાવ નમસ્કાર છે.
‘રાગરૂપ વિકલ્પ સહિત’ એમ ન
સમજવો, પરંતુ પોતાને અને પરને
રાગરહિત જાણનારું જ્ઞાન જ છે,
માટે તે ‘સવિકલ્પ’ છે, જ્ઞાન
સિવાયના બીજા ગુણો છે તેઓ
‘નિર્વિકલ્પ’ કહેવાય છે.
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
પર્યાય આડી અવળી થતી જ નથી.
વસ્તુની પર્યાય વસ્તુના ગુણોના જ
દ્રવ્યત્વ નામનો ગુણ હોવાથી તે
સ્વયં પરિણમ્યા કરે છે; આ રીતે
વસ્તુનું પરિણમન થવાથી પર્યાય
થાય છે. વસ્તુની પર્યાયનો કોઈ
જુદો કર્તા નથી.
પરવસ્તુ તો આત્માને રોકતી નથી.
તેઓને વિશેષ રાગ ટાળવાનો
વર્તમાન પુરુષાર્થ નથી તેથી
સમ્યગ્દર્શન કરતાં આગળની
ભૂમિકા તેઓને હોતી નથી.
શી રીતે ટકી શકે?
અગુરુલઘુ ગુણ હોવાથી કોઈ
આત્માનું જ્ઞાન બીજામાં ભળી જતું
તોપણ તે વધીને બીજા આત્મામાં
ભળી જાય નહિ, અને ગમે તેટલું
ઘટી જાય તોપણ તેનું જ્ઞાનપણું
મટીને તેમાં જડપણું ન આવી જાય.
સિદ્ધનું જ્ઞાન સંપૂર્ણ વિકાસ પામ્યું
હોવા છતાં તે સિદ્ધના આત્માની
બહાર ફેલાઈ ગયું નથી, અને
નિગોદનું જ્ઞાન અત્યંત હીણું થઈ
નથી; એવો અગુરુલઘુ ગુણનો
વધી ન જાય અને મર્યાદાથી ઘટી ન
જાય.)
છે એમ સમ્યગ્જ્ઞાન દેખે છે. આત્માને
ચેતનસ્વરૂપ કહેવાથી ચેતન સિવાયના
બીજા ધર્મોનો આત્મામાં અભાવ ન
સમજવો પરંતુ ‘સ્યાત્’ પદ વડે એમ
સમજવું કે આત્મામાં ચેતનપણું પણ છે
અને બીજા પણ અનંતગુણો ચેતનપણા
વડે યથાર્થ સમજતાં ‘ચેતનપણું’ કહેતાં
અનંત ધર્મોવાળો આત્મા ખ્યાલમાં
આવે છે.
સ્પષ્ટ સમજાવો.
સ્વરૂપને પ્રકાશનારો (જાણનારો) છે.
આત્માને પોતાનું સ્વરૂપ જાણવા માટે
કોઈ બીજાની મદદ લેવી પડતી નથી.
આત્માના જ્ઞાનનો સ્વભાવ પોતાને
અને બધા પરને જાણવાનો છે.
શકે છે. જો જ્ઞાન પોતે પોતાને ન જાણે
અને પરને જ જાણે તો પરલક્ષે રાગ
રહ્યા જ કરે અને રાગવાળું જ્ઞાન પુરું
જાણી શકે નહિ. પરંતુ જ્ઞાનનો સ્વભાવ
પોતાના સ્વલક્ષે રાગ તોડવાનો છે.
પોતે પોતાની અનુભૂતિ વડે પોતાને
પ્રકાશે છે અને પોતા સિવાયના અન્ય
સ્વરૂપ સમજાવો.
પરચતુષ્ટય એટલે પોતાથી ભિન્ન
વસ્તુના દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ.
આત્માના સ્વચતુષ્ટય આ પ્રમાણે
છે–
એકરૂપ આત્મા વસ્તુ તે સ્વદ્રવ્ય
છે.
સ્વક્ષેત્ર છે.
ટકીને પોતાની સ્વપર્યાયમાં
પરિણમવું તે આત્માનો સ્વકાળ છે.
સ્વ ભાવ છે. આ સિવાય બીજું
બધું આત્માની અપેક્ષાએ
પરચતુષ્ટય છે. દરેક વસ્તુમાં
પોતપોતાના સ્વચતુષ્ટય હોય છે.
આ પ્રમાણે–
રહેલાં છે, તેનો આકાર તે તેનું
સ્વક્ષેત્ર.
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
પર્યાય સમયે સમયે થાય છે તે
તેનો સ્વકાળ છે; પરમાણુરૂપે તેઓ
અનાદિ અનંત ટકનારાં છે.
દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યમાં કાંઈ કરી શકતું
નથી.
પહેલાંં શ્રી સમયસારની રચના
સંત નિર્ગ્રંથમુનિ હતા.
પોતાની પરમ ઉત્કૃષ્ટ આત્મદશા
સ્વરૂપ પરમાત્મદશા પ્રગટ કરવા
સમયસાર–જે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રસ્વરૂપ આત્મા તેની
પરિણતિરૂપ ભેટણું આપ્યે
પરમાત્મદશા–સિદ્ધદશા–પ્રગટ થાય
છે; તેનો ઉપાય આ શાસ્ત્રમાં
‘સમયપ્રાભૃત’ કહેવાય છે.
શુદ્ધઆત્મા. આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને
બતાવનાર હોવાથી આ શાસ્ત્રને
‘સમયસાર’ કહેવાય છે.
નામની ટીકા ૪૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ રચી
છે.
છે તેવો જ શુદ્ધપર્યાયમાં પ્રગટી જાય
તેનું નામ ‘આત્મખ્યાતિ’ છે. આ ટીકા
શુદ્ધાત્મસ્વભાવને પ્રસિદ્ધ કરનારી
હોવાથી તેનું નામ ‘આત્મખ્યાતિ’ છે.
માગે છે?
સમયસારની (શુદ્ધાત્માની અને
ગ્રંથની) વ્યાખ્યા કરતાં મારા
આત્માની પરમ વિશુદ્ધિ થઈ જાઓ.
અને પૂર્ણ શુદ્ધતા નથી, મારી પરિણતિ
રાગ વડે નિરંતર મલિન થઈ રહી છે,
માટે તે ટળીને મારી પરિણતિમાં પરમ
વિશુદ્ધિ પ્રગટો–એમ આચાર્યદેવ સંપૂર્ણ
શુદ્ધદશાની માગણી કરે છે.
પોતાના સ્વભાવમાંથી જ પૂર્ણ શુદ્ધતા
જે શુદ્ધાત્મસ્વભાવનું ઘોલન થશે તે
ઘોલનવડે જ મારી પરમવિશુદ્ધિ પ્રગટી
જશે–એમ આચાર્યદેવ શુદ્ધાત્મા તરફના
વલણના જોરથી કહે છે.
‘દ્રવ્ય–દ્રષ્ટિથી હું શુદ્ધચૈતન્યમાત્ર મૂર્તિ
છું’ એ રીતે પોતાના શુદ્ધચૈતન્ય માત્ર
સ્વભાવના લક્ષે આચાર્યદેવે પૂર્ણ
શુદ્ધતાની ભાવના કરી છે.
તે પરમ વિશુદ્ધિ છે.
એવા આત્મસ્વભાવની સમજણ
કરતાં સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે,
ત્યારથી વિશુદ્ધિની શરૂઆત થાય
છે, અને તેરમા ગુણસ્થાને જ્ઞાન
જવાથી ત્યાં ‘પરમવિશુદ્ધિ’ થઈ
કહેવાય છે.
આત્મામાં પોતાનું સ્વલક્ષ ચૂકીને
જે રાગાદિ વિકારભાવ થાય તે
‘અનુભાવ્ય’ છે.
હતો, તેનાં બીજાં નામો કયા છે?
વાણી, ભારતી, શારદા, વાગ્દેવી
(વચનોમાં સર્વશ્રેષ્ટ) વગેરે છે.
૪૧. પ્ર. –કર્મ તો આત્માને
બંધપર્યાયમાં તેને કેમ નિમિત્ત
કહ્યાં?
પરંતુ
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
આત્માનો સ્વભાવ નથી પણ
વિભાવ છે અને વિભાવભાવ
સ્વલક્ષે ન થાય પણ પરલક્ષે જ
આત્માનું સ્વરૂપ નથી પણ પર લક્ષે
થતો વિભાવ છે એમ જ્ઞાન કરાવવા
માટે તેમાં કર્મને નિમિત્ત કહેવામાં
આવે છે.
પ્રદેશત્વ, અગુરુલઘુત્વ વગેરે
આત્માના અનંત ધર્મો છે. અનંત
પરદ્રવ્યો છે તે દરેકથી પોતાનું
જુદાપણું ટકાવી રાખવારૂપ અનંત
અન્યત્વ ધર્મ આત્મામાં છે.
ઉ. –વસ્તુના ગુણોનું ત્રણેકાળે
નથી?
તેથી જે સમયે એક પર્યાયનો નાશ
થાય છે તે જ સમયે ગુણ બીજા
રીતે પર્યાય બદલાયા જ કરે છે
છતાં ગુણ તો બધા પર્યાયોમાં
કાયમ ટકી રહે છે.
છે?
છે, પરંતુ સિદ્ધભગવાનને પર્યાયમાં
હજી પર્યાયમાં અશુદ્ધતા છે; પર્યાય
અપેક્ષાએ ફેર છે.
કેવો સ્વીકારે છે?
અને પર્યાયદ્રષ્ટિથી, મારી પર્યાયમાં
અંશે શુદ્ધતા પ્રગટી હોવા છતાં હજી
નિરંતર મલિન થઈ રહી છે–એમ જાણે
છે; અને દ્રવ્યદ્રષ્ટિના જોરે તે અશુદ્ધતા
ટાળવા માગે છે.
જેને રુચિ હોય તેને તે નમસ્કાર કરે.
નમસ્કાર એટલે અંતરથી આદરસત્કાર,
તે તરફનું વલણ. જેને નમસ્કાર કરવા
હોય તેનું સાચું સ્વરૂપ સમજ્યા વગર
સાચા નમસ્કાર થઈ શકે નહિ. અહીં
નમસ્કાર કર્યા છે. જેણે શુદ્ધાત્માનું
સ્વરૂપ ઓળખીને તેને નમસ્કાર કર્યા
તે હવે વિકારીભાવ પુણ્ય પાપ વગેરેનો
આદર ન કરે. નમસ્કાર કરતાં પોતાના
શુદ્ધાત્મસ્વરૂપને લક્ષમાં લીધું તે જ
પ્રથમ નમસ્કાર છે. અનાદિથી વિકારનો
આદર કરતો હવે સ્વભાવનો આદર
જ ભોગવતો હતો; હવે પોતાના
શુદ્ધાત્મસ્વભાવને લક્ષમાં લઈને તેનો
આદર કર્યો અને વિકારનો આદર
ટાળ્યો, તેની અશુદ્ધતાનો અંશે નાશ
મંગળિકસ્વરૂપ છે. પહેલાંં મિથ્યાશ્રદ્ધાને
હતો, હવે સાચી સમજણ વડે તે
ઊંધી શ્રદ્ધા ટાળીને મોક્ષમાર્ગ તરફ
વલણ કર્યું તે જ મહામંગળ છે.
કહ્યું છે?
થતો નથી, પરંતુ વિકાર તે
આત્માનો સ્વભાવ નથી;
સ્વભાવમાં વિકાર નથી તેથી
વિકારથી આત્માને કથંચિત્ ભિન્ન
ભિન્ન છે પરંતુ વિકારથી કથંચિત્
ભિન્ન છે એટલે કે સ્વભાવ
અપેક્ષાએ વિકારથી ભિન્ન છે અને
પર્યાય અપેક્ષાએ વિકાર આત્મામાં
થાય છે.
છે?
દ્રવ્યો છે એટલે કે જાતી અપેક્ષાએ
તેઓ સરખાં છે; અને બીજાં જે
અજીવ દ્રવ્યો છે તે બધાય
વિજાતીય છે એટલે કે આત્માથી
વિરુદ્ધ લક્ષણવાળાં–જડ છે.
અને સાધુ એ ત્રણ ગુરુ છે.
પરમ આત્મ સ્વરૂપમાં તેઓ સ્થિત
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
નિર્વિકલ્પ શુદ્ધ થયું છે.
કહેવાયેલું સ્વરૂપ સમજે તેને આત્મસ્વરૂપ રાજા પ્રસન્ન થાય છે અને
કેવળજ્ઞાન લક્ષ્મીની પ્રાપ્તિ થાય છે.
તારો તે અભિપ્રાય પૂર્ણ સત્ય છે એમ તું કહે તો તારો અભિપ્રાય સ્વવચનબાધિત ઠરે છે અર્થાત્ “પૂર્ણ સત્ય
કોઈ ન હોઈ શકે” એવી તારી વાત ખોટી પડે છે. અને (૨) જો તારો મત અપૂર્ણ સત્ય છે એમ તું કહે તો તારી
તે અપૂર્ણતામાં બીજું કાંઈક તારા જાણવાથી બહાર રહી જાય છે કે જે પૂર્ણ સત્ય છે. આ રીતે, પૂર્ણ સત્ય એવું
જૈનદર્શન જયવંત વર્તે છે.
પરમાત્મ દશાને પામેલા શ્રી અરિહંતદેવને આહારાદિ, પરમાત્મદશાના સાધક સંતમુનિ શ્રી ગુરુને વસ્ત્ર અને
સ્ત્રીને મુક્તિ–એ વગેરે મહા વિપરીત પ્રરુપણાઓ તે બુદ્ધિ કલ્પિત થયેલા મતોમાં પ્રવર્તે છે, તે પ્રરુપણા
સર્વોત્કૃષ્ટ પવિત્ર પદોને હીન બતાવનારી છે, તેના દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર ત્રણેના સ્વરૂપમાં ભૂલ છે. કુંદકુંદપ્રભુએ સત્ય
વસ્તુ સ્વરૂપને સ્પષ્ટ કર્યું છે પરંતુ કોઈના દ્વેષથી કે કોઈના પક્ષથી કહ્યું નથી. જિજ્ઞાસુઓએ મધ્યસ્થ થઈ સત્ય
સમજવું.
તે મહા ભૂલ છે, તેમ માનનારને તત્ત્વની ખબર નથી.
સમજવાનો વખત છે, યથાર્થ યુક્તિ કોની છે અને દોષિત યુક્તિ કોની છે તે નિર્ણય કરીને સત્ય સમજ્જો. આ
અષ્ટપ્રાભૃત વ્યાખ્યાનમાં ઘણા વર્ષે વંચાય છે.
જિનપણું છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ આત્માના સ્વભાવનું ભાન કરીને, અજ્ઞાન મોહને જીતીને રાગ–દ્વેષનો સ્વામી
થતો નથી, તેથી હજારો રાણીઓના સંયોગ વચ્ચે હોવા છતાં તે ‘જિન’ છે. સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક વિશેષ રાગનો
અભાવ કરીને જેઓ સ્વરૂપમાં લીન છે એવા ગણધરાદિ સંતમુનિઓ ‘જિનવર’ છે અને સર્વથા રાગ–દ્વેષ–
અજ્ઞાનનો ક્ષય કરી જેઓ પૂર્ણ શુદ્ધાત્મદશા પામ્યા છે તેઓ જિનવરમાં પણ શ્રેષ્ઠ એવા ‘જિનવરવૃષભ’ છે,
તેમને અમારા નમસ્કાર હો!
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
સ્વભાવની પૂર્ણ એકાગ્રતા કરીને કેવળજ્ઞાન પામનારા ‘જિનવરવૃષભ’ છે અને એવા અનંત થયા છે; આ રીતે
વસ્તુસ્વભાવ અને સમ્યગ્દર્શન, ચારિત્ર, કેવળજ્ઞાન એવી નિર્મળદશાઓ તથા તે દશા પામનારા અનંત કેવળી
ભગવાનોની પ્રતીતનો ભાવ જેણે પોતાની એક પર્યાયમાં સમાડયો તેણે જ સાચા નમસ્કાર કર્યા છે. –હું પણ હવે
મંગલાચરણ કર્યું છે. –૧.
સમ્યગ્દર્શન ન હોય ત્યાં ત્યાગ, આચાર, જાણપણું, વૈરાગ્ય, પડિમા વગેરે બધુંય મિથ્યા છે.
સ્વરૂપના મત સિવાય અન્ય કલ્પિત મતોમાં ક્યાંય ધર્મનો અંશ પણ નથી, અને સર્વજ્ઞના મતમાં પણ
સમ્યગ્દર્શન વગર કદાપિ ધર્મ નથી.
ઉત્તર:– સમ્યગ્દર્શનથી જ મુક્તિ થાય. તે સિવાય ત્યાગથી કે વ્યવહારથી કોઈ રીતે મુક્તિ થાય નહિ.
સમ્યગ્દર્શન વગર ધર્મ નહિ.
મિથ્યાત્વનું પાપ લાગે છે, ધર્મ સમજ્યા વગર પુણ્ય કરે તો તે સીધો નરક–નિગોદ ન જતાં પ્રથમ સ્વર્ગાદિમાં
જઈને પછી હલકી ગતિમાં રખડે.
જોઈએ, સત્યનો નિર્ણય કરાવવા માટે આ સમજાવ્યું છે, કહેવત છે કે ‘બગડેલું દૂધ છાશમાંથી પણ જાય’ એટલે
કે જે દૂધ બગડી ગયું હોય તે ખાવામાં કામ ન આવે, પણ સારી છાશ હોય તોપણ તેની સાથે રોટલા ખાઈ
શકાય; તેમ આત્મસ્વરૂપના ભાન વગર ત્યાગી અને સાધુ નામ ધરાવે પરંતુ તેઓ શ્રદ્ધાભ્રષ્ટ હોવાથી બગડેલા
આત્માના પરિણામ સુધરે એમ માનનાર અજ્ઞાનીને વંદન કરવાથી પાપ છે. પરંતુ કોઈ જીવ સમ્યગ્દર્શન સહિત
હોય પણ વ્રત, ત્યાગ વગેરે ન હોય તે ‘સારી છાશ’ ની જેમ ધર્માત્મા છે, વંદનીક છે.
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
કલ્પિત મતો પોતાને જૈન માને છે તે ખરેખર જૈન મત છે જ નહિ પણ વસ્તુસ્વરૂપ સમજ્યા વગરના વાડા છે.
વંદનીક નથી. જેઓ આ સમજે છે તેને જ અમે કાનવાળા કહીએ છીએ, પરંતુ જેઓ આ સમજે નહિ અને
અજ્ઞાની, કુલિંગી, દર્શનરહિતને જે વંદનાદિ કરે છે તેને અમે કાનવાળા જ કહેતા નથી. જે કાનદ્વારા ધર્મનું સ્વરૂપ
સાંભળીને સમજ્યો નહિ તેને અમે કાન કહેતા નથી. એવા જીવો કાન વગરના છે, મિથ્યાત્વનો આદર કરીને
ધર્માત્માનું સ્વરૂપ ઓળખીને તેનો જ આદર કરો.
આત્માના ધર્મ માટે બહારની ક્રિયાની વાત જ નથી, આત્મા કોણ, તેની ઓળખાણ જ કરવી જોઈએ.
(–પ્રદેશે પ્રદેશે) ઉત્સાહ ચડે અને યથાર્થ નિર્ણય કરીને તે સત્ય નિર્ણયના જોરે કેવળજ્ઞાન સન્મુખ પુરુષાર્થ કરે.
ધર્મનો અનાદર છે.
૨૦. બાર વર્ષનો છોકરો પોતાના બાપને પગે લાગે, પરંતુ ૮૦ વર્ષના મોટા ભંગીને પણ પગે ન લાગે
પણ તેમાં અવિનય સમજતો નથી. તેમ કોઈ જીવે અજ્ઞાનદશામાં અણસમજણથી કુદેવ–કુગુરુને વંદન કર્યા હોય
પરંતુ સાચી સમજણ થયા પછી, પોતે બાર વર્ષનો હોય તોપણ, મિથ્યાદ્રષ્ટિ કુલિંગધારી કુગુરુઓને કે કુદેવને
વંદનાદિ ન કરે તેથી તેમાં અવિનય સમજતો નથી. તેમજ અન્ય સમજદાર જીવો પણ તેને અવિનયી સમજતા
નથી. આ કોઈ વ્યક્તિના તિરસ્કાર માટે નથી, પરંતુ આ તો સત્નો વિવેક છે. સત્નો વિવેક કર્યા વગર
સંસારથી નિવેડો થાય તેમ નથી.
સાથે ધર્મનો સંબંધ નથી.
આત્માની સમજણ ન કરે તે જ નાનો છે.
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
લાયક છો. આવા ઉપદેશકોને જે ગુરુ માને અને તેને વંદનાદિ કરે તેઓ મિથ્યાત્વને જ વંદન કરે છે અને
મિથ્યાત્વ પાપનું જ પોષણ કરે છે.
કરતો નથી? કેમકે પર્યાય ફરી ગઈ છે તેથી ત્યાં વિવેક રાખે છે. તો અહીં પણ હવે અજ્ઞાનદશા ફરીને જ્ઞાન દશા
થઈ ગઈ તે હવે કદાપિ અજ્ઞાની કુગુરુ વગેરેને નમસ્કાર કરે નહિ. જો પહેલાંંની જેમ જ ચલાવ્યે રાખે તો
અજ્ઞાનદશામાં અને જ્ઞાનદશામાં ફરક શું પડ્યો? જેને ગુણ અવગુણનો નિર્ણય થાય તેને સાચા ખોટાનો વિવેક
થયા વગર રહે જ નહીં.
મફતનું છે, તેનાથી સંસાર દુઃખનો અંત નહિ આવે.
શકે જ નહિ, પરંતુ અજ્ઞાનપણે મિથ્યાત્વરૂપ મહા હિંસા અને અસત્યનું જ નિરંતર સેવન હોય.
આત્મસમજણવગરનું લૌકિક સત્ય તે પણ હિંસા જ છે. પરજીવોનું કાંઈ કરી શકું એમ માનવું તે મિથ્યાત્વ છે, તે
સર્વ પાપનું મૂળ છે.
પણ હલકો–તીવ્ર મિથ્યાદ્રષ્ટિ બનવા માગે છે. સ્વતંત્ર આત્માની શ્રદ્ધા વગર દ્રવ્યલિંગી મુનિ થાય તોપણ શું?
સ્વભાવની શ્રદ્ધા વગરના જીવ પાસેથી તું શું લેવા માગે છે? જે અધર્મી છે તેની પાસેથી તો અધર્મનો લાભ
થાય; માટે ધર્મરહિત જીવને વંદન કરવાથી કાંઈ લાભ નથી.
ઉપાદાનભાવ જ ખોટો છે, તેને ઉપાદાનમાં જ અધર્મ ગોઠયો છે તેથી નિમિત્તમાં પણ તે અધર્મીને વંદન કરે છે.
તત્ત્વને વિપરીત પણે માને તેનો જે આદર વિનય કરે તે વીતરાગના વેરીનો આદર કરે છે અને તે પોતે જ
વીતરાગનો વેરી છે; ખરી રીતે તેવા આત્માઓને પોતાના વીતરાગભાવનો પ્રેમ નથી પણ વીતરાગતાના વેરી
મિથ્યાત્વનો પ્રેમ છે તેથી મિથ્યાદ્રષ્ટિને વંદનાદિ કરે છે.
ક્ષમાદિક દસ પ્રકાર ધર્મ. ૩. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ ધર્મ. અને ૪. જીવરક્ષારૂપ ધર્મ. ત્યાં જો નિશ્ચયથી
વિચારીએ તો આ ચારેય પ્રકારમાં શુદ્ધચેતનારૂપ ધર્મ એક જ પ્રકારનો છે, તે સમજાવવામાં આવે છે–
સ્વભાવ તે ધર્મ એમ કહેતાં શુદ્ધચેતનારૂપ ધર્મ સિદ્ધ થાય છે.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
શુભ પરિણામ કરે તે પણ ધર્મ નથી. ધર્મ તો શુદ્ધ ચેતનામય છે એટલે પુણ્ય–પાપના ભાવ થાય તે મારું કર્તવ્ય
નથી પરંતુ તે વિકારભાવોનો પણ હું જ્ઞાતા જ છું, જ્ઞાતા–દ્રષ્ટાપણું એ જ મારું સ્વરૂપ છે, આવા ભાનપૂર્વક જ્ઞાન–
દર્શનમય ચેતનાની જે શુદ્ધ પર્યાય છે તે જ ધર્મ છે. ‘ધર્મ’ તે દ્રવ્ય કે ગુણ નથી પરંતુ શુદ્ધ પર્યાય છે. ધર્મના ચાર
પ્રકારે કથનમાં શુદ્ધપર્યાયનો ખરેખર એક જ પ્રકાર છે. જેટલે અંશે ચેતના નિર્વિકારપણે પરિણમે તેટલે અંશે ધર્મ
છે અને જેટલે અંશે પુણ્ય–પાપના વિકારપણે પરિણમે તેટલો અધર્મ છે. શરીરની ક્રિયામાં ધર્મ માને તે તો તદ્ન
બહિરદ્રષ્ટિ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, અહીં તો પુણ્યમાં ધર્મ માને તો પણ તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. પુણ્ય અને દેહની ક્રિયા તે મારું
સ્વરૂપ નથી, જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણું એ જ મારું ખરૂં સ્વરૂપ છે–એમ જાણનાર જ્ઞાનીને પણ નીચલી દશામાં પુણ્ય–પાપનાં
પરિણામ થાય ખરા, પરંતુ તેઓ એમ સમજે છે કે પુણ્ય–પાપના વિકાર રહિત શુદ્ધચેતના પરિણતિમાં જેટલી
સ્થિરતા કરું તેટલો ધર્મ છે, અને ચેતનાનું જેટલું બહિરમુખ વલણ જાય તે બધોય અધર્મભાવ છે. નિર્મળ પર્યાય
પ્રગટી તે જ ધર્મ છે, ધર્મ ખરેખર તો પર્યાય છે, પરંતુ શુદ્ધપર્યાય તે દ્રવ્ય સાથે અભેદપણું ધરાવતી હોવાથી
અભેદપણે વસ્તુના સ્વભાવને જ ધર્મ કહ્યો છે. પ્રથમ પુણ્ય–પાપરહિત સ્વભાવની પ્રતીત થતાં સમ્યગ્દર્શનધર્મ
પ્રગટે છે ત્યારે ચેતનાના પરિણામ અંશે શુદ્ધ અને અંશે અશુદ્ધ હોય છે. જ્ઞાની શુદ્ધપરિણામમાં જ ધર્મ સમજે છે
તેથી તેઓ અશુદ્ધપરિણામને સ્વભાવમાં સ્વીકારતા નથી. એટલે પુણ્ય–પાપરહિત સ્વભાવની સ્થિરતા વડે ક્રમે
ક્રમે ચારિત્રની પૂર્ણતા કરે છે, જ્યારે પૂર્ણશુદ્ધચેતના પરિણામ પ્રગટે છે ત્યારે કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે અને પુણ્ય–
પાપનો અભાવ થાય છે.
શુદ્ધચેતના એ જ ધર્મ છે.
ધર્મ જ સિદ્ધ થાય છે, કેમકે તેમાં ચેતનાનાં પરિણામને પુણ્ય–પાપથી છોડાવીને જ્ઞાનસ્વભાવમાં જ સ્થિર કરવાનું
આવ્યું. હું જ્ઞાનસ્વરૂપ જાણનાર છું, મારા જ્ઞાનમાં કોઈ પર દ્રવ્ય ઈષ્ટ–અનિષ્ટ નથી, મારા જ્ઞાનને માટે કોઈ શત્રુ
કે મિત્ર નથી, દુર્જન કે સજ્જન નથી–આવા ભાનપૂર્વક સ્વરૂપની સ્થિરતા હોય ત્યાં જ ઉત્તમ ક્ષમા હોઈ શકે.
‘આપણે સહન કરતાં શીખવું જોઈએ’ એમ પરદ્રવ્યોને સહન કરવાનું માને અને સ્વભાવના ભાનવગર ક્ષમા
રાખે તે ઉત્તમ ક્ષમા નથી. મારો સ્વભાવ જાણવાનો છે, મારું જ્ઞાન સર્વપદાર્થોને સમપણે જાણનાર છે, જાણવામાં
‘આ સારૂં અને આ ખરાબ’ એવી વૃત્તિ તે જ્ઞાનનું સ્વરૂપ નથી. આવા ભાનપૂર્વક માન, અપમાનની વૃત્તિ
તોડીને સ્વરૂપમાં સ્થિર થવું તે જ શુદ્ધચેતનારૂપ ધર્મ છે. અહીં મુખ્યપણે મુનિના લક્ષે વાત કરી છે, છતાં
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને પણ અંશે શુદ્ધચેતના હોય છે, પ્રતીતપણે તેને સર્વ દ્રવ્યો પ્રત્યે ક્ષમા વર્તે છે. પરલક્ષે ક્રોધ કે ક્ષમાની
અલ્પ લાગણી થઈ જાય તેને જ્ઞાની પોતાના સ્વભાવમાં સ્વીકારતા નથી તેથી તેમને નિરંતર અંશે ઉત્તમ
ક્ષમારૂપ ધર્મ વર્તે છે. આત્મસ્વભાવના ભાનવગર દ્રવ્યલિંગી જૈન નિર્ગ્રંથ મુનિ થાય અને તેના શરીરને ક્ષાર
છાંટીને જીવતો બાળી મૂકે તોપણ ક્રોધની લાગણી ન કરે છતાં તેને ઉત્તમ ક્ષમા નથી, કેમકે ક્ષમાની શુભવૃત્તિને તે
પોતાનું સ્વરૂપ માને છે પરંતુ શુદ્ધ ચેતના પરિણામની તેને ખબર નથી. શુભ પરિણામથી પણ શુદ્ધચેતના જુદી
છે એવા ભાન વગર ધર્મ હોઈ શકે નહિ. જ્ઞાન સ્વરૂપમાં કોઈ પણ રાગનો અંશ નથી, અશુભ કે શુભ બંને
પ્રકારના રાગ રહિત શુદ્ધચેતના તે જ ધર્મ છે. શુભભાવ તે વિકાર છે તેને જે ધર્મમાં મદદગાર માને તેને
મિથ્યાત્વનું મહાપાપ છે, પુણ્યભાવમાં પણ લોભ કષાયની મુખ્યતા છે, તે પુણ્યભાવ અશુદ્ધ ચેતના છે, શુદ્ધ
ચેતનારૂપ ધર્મ તો એક જ પ્રકારનો છે, તેમાં શુભ અશુભ વિકલ્પને પણ સ્થાન નથી.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
રીતે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ ધર્મ કહેતાં પણ શુદ્ધચેતનાપણું સાબિત થયું.
દયા છે. સૌથી મોટો ક્રોધ તો મિથ્યાત્વ છે, અને તે જ ખરી જીવહિંસા છે. મિથ્યાત્વ છોડયા વગર કદી પણ
જીવહિંસા અટકી શકે નહિ. સ્વ જીવની હિંસા ન કરવી તે જ મુખ્ય જીવ દયા છે, અને જ્યારે પોતે ક્રોધાદિ વડે
સ્વજીવની હિંસા ન કરી ત્યારે ક્રોધના અભાવને લીધે પરજીવને મારવાનો ભાવ પણ ન આવ્યો, તેથી પરજીવની
દયા પણ આવી ગઈ. પરંતુ સ્વજીવની દયા ક્યારે થઈ શકે? જે જીવ પુણ્યથી ધર્મ માને તે જીવ વિકારભાવવડે
સ્વભાવની હિંસા કરે છે; પુણ્ય–પાપ રહિત મારું શુદ્ધ સ્વરૂપ છે એવી ઓળખાણ કર્યા પછી દયાની શુભલાગણી
એટલે આમાં પણ ચેતનાનાં શુદ્ધ પરિણામ તે જ ધર્મ આવ્યો. પરજીવને તો ખરેખર પોતે મારી કે જીવાડી શકતો
જ નથી, માત્ર ભાવ કરે છે. કોઈ જીવને દુઃખ ન દેવું તેમાં પોતે પણ ભેગો જ આવ્યો; હવે પોતાને પણ દુઃખી ન
કરવો તે ખરી દયા છે. અશુભ પરિણામ વખતે તો પોતે તીવ્ર દુઃખી થાય છે અને દયા વગેરેના શુભ પરિણામ
વખતે પણ જીવને આકુળતાનું જ વેદન હોવાથી તે દુઃખી છે, તેથી અશુભ અને શુભ બંને ભાવોથી જીવને
બચાવવો અર્થાત્ શુભાશુભરહિત એકલી જ્ઞાન સ્વભાવરૂપ દશા કરવી તેટલી જ જીવદયા છે. જે જીવ
શુદ્ધજ્ઞાનચેતના વડે સ્વરૂપમાં એકાગ્ર થયો તે જીવને અશુભભાવ હોય જ નહિ એટલે પર જીવની દયા ત્યાં સ્વયં
જ પળાય છે.
સ્વભાવને બચાવી રાખે છે તેથી તેને સાચી જીવદયા છે. અજ્ઞાની જીવ ક્ષણિક પુણ્ય–પાપ જેટલો જ પોતાને
માનીને ત્રિકાળ વિકારરહિત સ્વભાવનો નાશ કરે છે, તે જ હિંસા છે.
જ્ઞાન–સ્થિરતામાં ટકાવી રાખવો અને વિકારમાં જવા ન દેવો તે જ જીવરક્ષા છે.
પણ અંતરમાં ભાન હોય કે આ લડાઈની–દેહની ક્રિયા મારી નથી, અશુભભાવ મારા પુરુષાર્થના દોષથી થાય છે
તેટલી હિંસા છે પણ તે ખરેખર મારું સાચું સ્વરૂપ નથી. તો તે વખતે આ બે જીવોમાંથી મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવને
અંનતી હિંસા વર્તી રહી છે, અને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવને અલ્પ હિંસા છે, અરે! શ્રદ્ધા અપેક્ષાએ તો તે લડાઈ વખતે
પણ અહિંસક છે, કેમકે તેને અંશે શુદ્ધચેતના પરિણામ વર્તે છે, જેટલે અંશે શુદ્ધચેતના પરિણામ વર્તતા હોય તેટલે
અંશે–લડાઈ વખતે પણ–જીવદયા વર્તી રહી છે. અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવને જરાપણ શુદ્ધચેતના પરિણામ નથી તેથી
શરીરની ક્રિયા તો દૂર ગઈ પરંતુ પુણ્ય–પાપના ભાવ ઉપરથી પણ જીવદયા રૂપી ધર્મનું ખરું માપ નથી.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
શુભને પણ ધર્મ કહેવાય’ એવું નિશ્ચય ધર્મનું સ્વરૂપ નથી. નિશ્ચયધર્મ તો એક જ પ્રકારે છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને પણ અસ્થિરતાના કારણે જેટલી વૃત્તિ ઊઠે તેટલી ચારિત્રની હિંસા છે. પરંતુ જે આત્મભાન વર્તે છે
તેટલી જીવદયા છે. આ રીતે સાધકને અંશે અહિંસા અને અંશે હિંસા બંને સાથે હોય છે. અજ્ઞાનીને એકાંત
જીવહિંસા જ છે; વીતરાગી જ્ઞાનીને સંપૂર્ણ અહિંસા છે. વસ્તુસ્વભાવરૂપ જૈનશાસનમાં ત્રણે કાળે ધર્મનું સ્વરૂપ
આવું જ છે.
નથી, અને શુભનું માહાત્મ્ય આવે છે. જેણે પુણ્યના વિકલ્પથી પોતાને લાભ માન્યો તેણે પુણ્યને પોતાનું સ્વરૂપ
જ માન્યું, કેમકે જેને પોતાનું સ્વરૂપ માને તેનાથી જ પોતાને લાભ માને; અને જે જીવે પુણ્યને પોતાનું સ્વરૂપ
વિકારી માન્યો, તેથી તેણે પોતાની માન્યતામાં વિશ્વના સર્વ જીવોની હિંસા કરી, આ મહા જીવહિંસાનું પાપ
જગતને જણાતું નથી!
જ્ઞાનચેતનાનો જેટલો અનુભવ તેટલી જીવરક્ષા છે. પોતાના શુદ્ધજીવપરિણામની રક્ષા કરવી, જીવપરિણામને
હણવા ન દેવા તે જ શુદ્ધચેતનાપરિણામરૂપ ધર્મ છે. શુદ્ધચેતના પરિણામ વગર દયા કે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર કે
ક્ષમા વગેરે કોઈ ધર્મ સાચો હોતો જ નથી.
પણે સ્વભાવમાં ટકી રહેવું તે મારી ફરજ છે, જેટલો હું મારા જ્ઞાતાસ્વભાવપણે ટકી રહું તેટલો ધર્મ છે, અને
જ્ઞાતાપણા સિવાય અન્ય જે કાંઈ વૃત્તિનું ઉત્થાન થાય તે મારી ફરજ નથી. આ રીતે જ્ઞાની જીવ જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણે
પોતાના ચેતના પરિણામને ટકાવી રાખે છે તે જ ધર્મ છે.
એક પ્રકારનો છે.
બીજાના નિમિત્તથી અન્ય વસ્તુમાં અન્ય વસ્તુનું આરોપણ કરવું તે વ્યવહાર છે.
અશુભરાગથી બચવા પૂરતું પ્રયોજન સધાય છે તેથી રાગરહિતસ્વભાવના ભાન પૂર્વક રાગથી બચ્યો તે
અપેક્ષાએ તે શુભરાગને ધર્મ કહેવો તેનું નામ વ્યવહાર છે. ધર્મ તો વીતરાગભાવરૂપ છે અને શુભરાગ તે ધર્મ
નથી, છતાં પણ નિશ્ચયસ્વભાવના લક્ષપૂર્વક હોવાને લીધે (–સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનના નિમિત્તે) રાગમાં ધર્મપણાનો
આરોપ કરવો તે વ્યવહાર છે. આ વ્યવહાર અન્ય વસ્તુના નિમિત્તે એક પદાર્થમાં બીજા પદાર્થનો આરોપ
કરવારૂપ છે.
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
રાગરહિતસ્વભાવનું લક્ષ જ નથી અને એકલા રાગમાં જ ધર્મ માની બેઠો છે એવા જીવના શુભરાગને તો
ઉપચારથી પણ ધર્મ કહેવાતો નથી. નિશ્ચયનું જ્યાં ભાન હોય ત્યાં રાગાદિમાં ઉપચારરૂપ વ્યવહાર હોય, પરંતુ
નિશ્ચય વગરનો વ્યવહાર હોતો નથી.
ધર્મ હોતો નથી.
પોતે જ સત્ય સમજ્યો નથી તે અન્યને સત સમજવામાં નિમિત્ત પણ શી રીતે થશે?
જ્ઞાની તો પોતાના ભવરહિતપણાની જ નિઃશંક ભાવના કરે છે.
દ્યોને” . –એમ માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ અનંત સંસારી છે. સમ્યગ્દર્શન થાય તેને ભવની ઈચ્છા કે રાગની ભાવના
હોય જ નહિ.
પછી વિકલ્પ તોડીને કેવળજ્ઞાન લઈશ! જો અત્યારે હું વિકલ્પ તોડીને કેવળજ્ઞાન લઉં તો પછી મારા વિકલ્પ
વગર તેને કોણ સમજાવશે? –આમ ભાવના કરનાર તદ્ન પરાધીનદ્રષ્ટિવાળો, સ્વભાવના પુરુષાર્થની ના
પાડનારો છે. અરે ભાઈ! જેણે એક પણ પર જીવને ખાતર રાગ કરીને એક ભવમાં અટકવાનું માન્યું તેના
અભિપ્રાયમાં અનંત જીવો ખાતર અનંત ભવ કરવાનો ભાવ પડ્યો જ છે. જ્ઞાનીને શુભરાગ તો આવે પરંતુ તે
રાગ તેઓ પર જીવની ખાતર રાખવા માગતા નથી, તેમજ તેને એક ક્ષણ પણ રાખવાનો અભિપ્રાય નથી. જો
આ જ ક્ષણે સર્વ રાગ તોડીને કેવળજ્ઞાન થાય તો મારે કોઈ રાગ રાખવો નથી.
આત્મભાન હોય અને જો આ જ ક્ષણે તારાથી કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થાય તો પ્રગટ કર. સામા જીવની જો પાત્રતા
હશે તો, તારા વિકલ્પ વગર પણ દિવ્યધ્વનિના ધોધ છૂટશે અને સમોસરણ રચાશે. તેથી, પરને કારણે વિકાર
કરવા જેવો છે અથવા તો કોઈ પણ વિકલ્પ રાખવા જેવો છે એવો અભિપ્રાય છોડી દેવો જોઈએ, અને
ભેદવિજ્ઞાનની જ અછિન્ન ધારાએ ભાવના કરવી જોઈએ, તે જ મોક્ષનું કારણ છે.
ભેદજ્ઞાનવડે સ્વ–પરની ભિન્નતાનું ભાન થયું તે જીવને સર્વ પરદ્રવ્યોમાં સુખ બુદ્ધિ ઉડી ગઈ એટલે તેને કષાયની
મંદતા તો હોય જ. જેણે પરમાં સુખબુદ્ધિ ટાળી તેણે પર પ્રત્યેના રાગમાં પણ સુખબુદ્ધિ છોડી. પર જીવને બચાવવાની
શુભ લાગણી તે પણ હિંસા છે. ધિક્કાર આ રાગને! આ શુભરાગ વડે પણ મારી પર્યાય હણાય છે. મારી અવસ્થામાં
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
દુઃખ દેવાનો ભાવ ન જ થાય એમ નથી. જેમને અંતરમાં ભાવ અહિંસા પ્રગટી છે એવા ધર્માત્મા સંત મુનિઓ
સ્વરૂપના ધ્યાનમાં લીન હોય અને સિંહ ક્રૂર ભાવે તેમના શરીરને ખાઈ જતા હોય–એમ પણ બને છે. ત્યાં
મુનિપ્રભુના અહિંસકભાવમાં કાંઈ દોષ નથી. બહારમાં શરીર ખાવાની ક્રિયા તે હિંસા નથી પરંતુ અંતરમાં
ક્રૂરભાવ તે હિંસા છે. પોતાની અહિંસાનું ફળ પોતાના આત્મામાં નિરાકૂળ શાંતિરૂપે આવે છે અને પોતાના
હિંસકભાવનું ફળ પોતાના આત્મામાં આકૂળતા અશાંતિરૂપે આવે છે. નરકાદિનો સંયોગ થવો તે તો પરવસ્તુ છે,
નરક–એમ કહેવાય છે તે તો બહારના સંયોગોનું જ્ઞાન કરાવવા માટે કહેવાય છે.
માન્યતા તે જ અહિંસા છે, પુણ્ય–પાપના ભાવ રહિત સ્વરૂપ સમજીને પોતાના સ્વભાવમાં ઠરી જાય અને પુણ્ય–
પાપ રહિત અહિંસા પ્રગટે તેથી બીજા પ્રાણીને તેની અસરથી કાંઈ લાભ થાય–એ વાત સાચી નથી. એક જીવ
બનતું નથી, કેમકે દરેક જીવ સ્વતંત્ર છે. જો જીવ પોતે પોતાના ભાવ ન ફેરવે તો ત્રણ જગતમાં કોઈ અન્ય તેના
ભાવને ફેરવવા સમર્થ નથી.
સ્વભાવને ઓળખે અને તીર્થંકરદેવ જેવા નિમિત્તનું લક્ષ પણ છોડીને જ્યારે સ્વભાવનું લક્ષ કરે ત્યારે તેને
કિંચિત્ ધર્મલાભ પામે નહિ. સામે તીર્થંકરદેવ તો સંપૂર્ણ વીતરાગ છે છતાં આ જીવ પોતે ઊંધી માન્યતારૂપ
અનંતી હિંસા ન ટાળે તો તીર્થંકરદેવ શું કરે?
ભગવાનનો અતિશય કહેવાય છે. પણ ખરેખર ભગવાનની અસર પર જીવો ઉપર પડતી નથી.
સ્વભાવને અને બંધભાવને (–ઉદયભાવને) જુદા જાણવા તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે તથા બંધભાવનું લક્ષ છોડીને
સ્વભાવમાં સ્થિર થવું તે સમ્યક્ચારિત્ર છે. આ સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્ર તે જ અહિંસાભાવ છે
ભગવાનશ્રી કુંદકુંદપ્રભુ સ્વાધીન સ્વભાવદ્રષ્ટિ સમજાવે છે કે તું જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છો, પરથી અને પુણ્ય–પાપથી
ભિન્ન તારૂં સ્વરૂપ છે–એમ પ્રજ્ઞાવડે સ્વ–પરની વહેંચણી કરીને તું તારા સ્વભાવને જો, અને પરાધીનપણાની
માન્યતા છોડ! તારા સ્વાધીન સ્વભાવને કોઈની મદદ નથી. તારા ઘરની મૂડી છે તે ઉઘાડીને જો, તારા જ
તને કોઈ અંતરાય કર્મ રોકતું નથી પરંતુ ‘હું રાગી–દ્વેષી છું, રાગ–દ્વેષ મારું કર્તવ્ય છે’ એવી ઊંધી માન્યતા તે જ
સ્વરૂપને ભેટતાં રોકે છે એટલે તે માન્યતા જ અંતરાય છે, તે જ હિંસા છે.