PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
પોતામાં જ્ઞાન–આનંદસ્વરૂપ આત્મા સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષરૂપ થયો હોય.
પોતે પોતાના આત્માને પ્રત્યક્ષ (અનુભવગમ્ય) કરીને જ બીજા ધર્મી
વગર એકલા બાહ્યચિહ્નના અનુમાનથી બીજા ધર્માત્માની સાચી
ઓળખાણ થઈ શકે નહિ. પોતે એકલા અનુમાનથી બીજાને જાણનારો
નથી, તેમ જ બીજા જીવો એકલા અનુમાનથી આ ધર્મી આત્માને
જાણી શકે–એવો પણ આત્મા નથી. જેણે પોતાના આત્માને
આત્માનું સાચું અનુમાન કરી શકે. આ રીતે અંશ–પ્રત્યક્ષપૂર્વકનું
અનુમાન જ સાચું હોય છે. પ્રત્યક્ષનું અપાર સામર્થ્ય છે, – તેમાં બીજા
કોઈની અપેક્ષા નથી, રાગાદિ વિકલ્પોથી પણ તે અત્યંત નિરપેક્ષ છે.
સ્વાનુભવથી મોટું બીજું કોઈ પ્રમાણ નથી.
PDF/HTML Page 3 of 45
single page version
મિથ્યાત્વી–ચિત્ત આપને પૂજી શકતું નથી, સમ્યકત્વી જ આપને પૂજે છે.
તે તો આપના માર્ગ ચાલવા માંડે છે, ને તેના ચિત્તમાં આપ બિરાજો છો,
પૂજારી છીએ.
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
અત્યારે પણ મોક્ષના આનંદનો મધુર સ્વાદ ચખાડનારું
આપનું શાસન જયવંત વર્તી રહ્યું છે. જ્યાં જ્યાં આપનું
આપનો વિરહ અમને નથી.
આત્મતત્ત્વનો અગાધ મહિમા સમજાવીને, તેનું સ્વાશ્રિત
હિતશાસન, –તે આપનું શાસન છે, તે આપનો વીરમાર્ગ છે..
વીર મુમુક્ષુઓ આજે પણ આપના એ માર્ગે ચાલી રહ્યા છે.
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
મુક્તિનોમાર્ગ બતાવતું આ પ્રવચન સૌને ગમશે. ભગવાન
મહાવીરે કહેલા આત્માના સત્ય સ્વરૂપને જાણીને
નિર્વાણમાર્ગની સાધના કરવી તે જ ભગવાનના મોક્ષનો સાચો
મહોત્સવ છે. ભગવાને કહેલા માર્ગને જાણ્યા વગર મોક્ષનો
સાચો ઉત્સવ થઈ શકે નહિ. ભગવાન કહે છે: હે ભવ્ય!
પરભાવોથી ભિન્ન આનંદસ્વરૂપ આત્મા જગતમાં પ્રસિદ્ધ છે..
આવા જગપ્રસિદ્ધ સત્યને તું જાણ.. તને પ્રસન્નતા થશે..
આનંદ થશે.
મુમુક્ષુજીવે નક્કી કર્યું છે કે હું જ્ઞાનતત્ત્વ છું. મારું જ્ઞાન આકુળતા વગરનું, સ્વયં
થાય, ને પ્રતિકૂળ સંયોગ હોય તો જ્ઞાનમાં ખેદ થાય–એવું જ્ઞાનમાં નથી. સંયોગથી પાર,
અને હરખ–શોકથી પણ પાર એવું જ્ઞાનસ્વરૂપ પ્રાપ્ત કરીને સહજ જ્ઞાનચેતનાપણે વર્તતા
ધર્માત્મા મુક્ત જ છે. –મોક્ષના સાધક જીવો આવા હોય છે.
તો દુઃખ જ છે. જ્ઞાનને ભૂલીને આવા દુઃખવેદનમાં જીવે અનંતકાળ ગાળ્યો; પણ
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
મોક્ષસુખનો સ્વાદ આવ્યો; તેને પ્રગટેલો ચૈતન્યભાવ રાગ વગરનો મુક્ત જ છે. ચોથા
ગુણસ્થાનના સમ્યગ્દ્રષ્ટિને રાગ વગરનો જે ચૈતન્યભાવ (સમ્યગ્દર્શનાદિ) છે તે પણ
નિર્ગ્રંથ જ છે, નીરાગ જ છે, આનંદમય જ છે અને મુક્ત જ છે.
મોક્ષસુખનો સ્વાદ લેતો–લેતો અલ્પકાળમાં તે સિદ્ધપદને સાધે છે. સમ્યગ્દર્શન થયું
ત્યારથી આવી અદ્ભુત દશા શરૂ થઈ ગઈ છે. અરે, ધર્મીના આવા ભાવને જે સમજે
તેની પણ બલિહારી છે, તેને પરપરિણતિનો મહિમા છૂટી જશે ને ચૈતન્યમાત્ર આત્માના
સહજ મહિમામાં તે લીન થશે.
પર્યાય કાર્ય–એવા કર્તા–કર્મના ભેદની ભ્રાંતિ રહે ત્યાં સુધી શુદ્ધાત્મતત્ત્વ પ્રાપ્ત થતું નથી.
તેથી દ્રવ્ય–પર્યાયના ભેદની ભ્રાંતિને પણ દૂર કરીને આખરે અભેદ–અનુભૂતિમાં જેણે
ચૈતન્યતત્ત્વને પ્રાપ્ત કરી લીધું છે તે જીવ અતીન્દ્રિય આનંદને અનુભવતો થકો મોક્ષરૂપ
મહા લક્ષ્મીને પ્રાપ્ત કરીને સદાય મુક્ત જ રહેશે. –અહા, એના અતૂલ મહિમાની શી
વાત? આવા તત્ત્વનો સ્વાદ આવ્યો ત્યાં હવે જન્મ–મરણ કેવા? એ તો ભવદુઃખથી
છૂટીને ચૈતન્યસુખમાં લીન થયો. જગતના કોઈ પદાર્થવડે એની તૂલના થઈ શકે નહિ.
એનો મહિમા અપાર છે.
છે. કર્મો, અશુદ્ધભાવો અને શુદ્ધચેતના–એ બધું જુદું જુદું શોભી રહ્યું છે; તેમાંથી
શુદ્ધચેતનાવડે અલંકૃત એવો આત્મા હું છું, અશુદ્ધભાવો કે કર્મો તો મારાથી તદ્ન જુદા
છે. –આવું મારું મંતવ્ય છે, એટલે કે મારા આત્માને હું આવો અનુભવું છું.
આત્માનું જીવન કેમ કહેવાય? રાગ અને દુઃખના અલંકારથી તે કાંઈ આત્માની
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
શોભા છે.
નિજગુણોથી શોભે છે. –અહો, આવા નિજગુણ–પર્યાયોથી અલંકૃત જગપ્રસિદ્ધ સત્ય
આત્માને હે ભવ્ય જીવો! તમે જાણો. કર્મથી તેમજ વિકારી ભાવોથી ભિન્ન એવી
ચેતનાવડે શોભિત ચૈતન્યવસ્તુને જ્ઞાનમાં એવી કોતરો કે જ્ઞાન પોતે વીતરાગ–આનંદથી
શોભી ઊઠે; અશુદ્ધતાનો કોઈ અંશ તેમાં ન રહે. આવી ચેતનાથી જેણે પોતાના આત્માને
અલંકૃત કર્યો તેણે સમસ્ત જિનાગમનો સાર પોતાના જ્ઞાનમાં કોતરી લીધો... તેનો
આત્મા પોતેપરમાગમનું મંદિર થયો.
આનંદિત થા. તારો ભાગલો ઘણો સુંદર છે, મોટો છે, વિકારની ભેળસેળ તેમાં નથી.
અરે, તારી જુદી વસ્તુને એકવાર તું જો તો ખરો! એને દેખતાં તને કોઈ અપૂર્વ તૃપ્તિ ને
આનંદ થશે.
આત્માને હે ભવ્ય! તું જાણ, તેને તું અનુભવમાં લે. અહા, જૈનશાસનમાં કેવળજ્ઞાની
પરમાત્માએ દિવ્યધ્વનિવડે કર્મથી અત્યંત ભિન્ન ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્મા દેખાડ્યો છે, તેને
જે જાણે છે તેણે જ ખરેખર ભગવાનના શુદ્ધ વચનને જાણ્યા છે. શુદ્ધ વચનના વાચ્યરૂપ
શુદ્ધઆત્મા જેણે જાણ્યો તેણે જ ખરેખર ભગવાનના શુદ્ધ વચનને જાણ્યા છે. કર્મથી ને
રાગથી જુદો શુદ્ધ આત્મા દેખાડે તેને જ ‘શુદ્ધવચન’ કહેવાય છે, જે વચન રાગ–દ્વેષ–
મોહની પુષ્ટિ કરે તે વચન શુદ્ધ નથી. જે વચન આત્માના વીતરાગ ભાવને પુષ્ટ કરે તે
જ શુદ્ધવચન છે. આવા શુદ્ધવચનરૂપ જિનોપદેશને પામીને હે ભવ્ય!
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
જાણતાં–અનુભવતાં તને અપૂર્વ પ્રસન્નતા થશે, આનંદ થશે,ને તું મોક્ષનો સાધક થઈશ.
આવા જગપ્રસિધ્ધ સત્યને જાણીને હે ભવ્ય! તું પણ મહાવીર ભગવાનના માર્ગમાં આવી
આવેલી છે.
સહિત તથા બંને તરફ સ્વતંત્ર ખુલ્લી જગ્યા સહિત.
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
સોનગઢના ભવ્ય પરમાગમમંદિરમાં કોતરાયેલી છે. તેનું કામ
ઝડપથી પૂર્ણતા તરફ પ્રગતિ કરી રહ્યું છે ને મંગલઉત્સવના
ભણકારા વાગવા માંડયા છે. બસ, હવે તો જોશીજી કયું શુભ
મૂરત કાઢી આપે છે તેની રાહ જોવાય છે. માત્ર પરમાગમ નહીં,
પરમાગમની સાથેસાથે તેના પ્રણેતા શ્રી મહાવીર ભગવાન પણ
પધારશે ને પંચકલ્યાણકમહોત્સવપૂર્વક પરમાગમમાં બિરાજશે..
તે પ્રભુ ના કહેલા પરમાગમોમાં જે મધુરી ચૈતન્યપ્રસાદી ભરી છે
ને જેનો અપૂર્વ સ્વાદ ગુરુદેવે આપણને ચખાડ્યો છે, તેનો થોડો
થોડો નમૂનો આત્મધર્મમાં અપાય છે. અગાઉ પણ પરમાગમની
મધુરી પ્રસાદી આપી ગયા છીએ ને અહીં સમયસાર તથા
અષ્ટપ્રાભૃતના પ્રવચનમાંથી પ્રસાદી આપવામાં આવે છે.
આવતા આખા વર્ષ દરમિયાન ‘પરમાગમની મધુરી પ્રસાદી’
નો આ વિભાગ ચાલુ રહેશે. સૌ જિજ્ઞાસુઓ આનંદથી
પરમાગમનો લાભ લેજો. (સં.)
જાય છે; –આ નિર્ણય તો બધા સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જરૂર હોય છે; અને પરના
સમ્યક્ત્વનો નિર્ણય પણ અનુમાનાદિ દ્વારા થઈ શકે છે.
દ્વારા) સમ્યક્ત્વને ઓળખવું તે વ્યવહાર છે.
આવો વીતરાગમાર્ગ સાંભળીને તેની પ્રતીત કરવી, અને તેનાથી વિરુદ્ધ માર્ગને
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
સમ્યકત્વનું લક્ષણ છે. –આ ધર્મનું મૂળ છે.
સ્વસંવેદન–પ્રત્યક્ષ છે, રાગથી પાર છે. આવી નિઃશંક અનુભવદશા વગર
સમ્યકત્વ હોતું નથી.
આ અતીન્દ્રિય મહા આનંદ અને શાંતિના સ્વાદરૂપે જેનું વેદન થયું તે જ
મારું સ્વરૂપ છે, તે જ હું છું; અનાદિથી રાગ–દ્વેષ–અશાંતિનો જે સ્વાદ
અનુભવ્યો–તે હું નહિ, તે મારું સ્વરૂપ નહિ. –આમ પરભાવોથી અત્યંત
ભિન્ન પોતાના ચૈતન્યસ્વાદનું વેદન તે સમ્યગ્દર્શન છે. સમ્યગ્દર્શનની સાથે
અનંતગુણની નિર્મળતાનું વેદન છે. સ્વસંવેદનમાં અભેદપણે અનંતગુણના
આનંદનો સ્વાદ ભર્યો છે.
તે ધર્મ છે, તેમાં જ ધર્મીનો પ્રેમ ને ઉત્સાહ છે; રાગમાં કે રાગના ફળમાં
ધર્મીને ઉત્સાહ નથી. મોક્ષદશાને સાધવાનો તેને ઉત્સાહ છે, રત્નત્રયમાર્ગનો
તેને ઉત્સાહ છે; રાગનો–પુણ્યનો–સંસારનો તેને ઉત્સાહ નથી.
પંચપરમેષ્ઠીપ્રત્યે પ્રમોદ આવે છે. સંસારના પ્રેમ કરતાં ધર્મનો પ્રેમ અને
ઉત્સાહ ધર્મીને વધુ હોય છે. અંતરમાં તો તે શુભરાગથી પણ પાર
ચૈતન્યતત્ત્વની પરમપ્રીતિ છે. ચૈતન્યસ્વરૂપના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–આચરણરૂપ જે
જ્ઞાનચેતના છે તે જ પરમાર્થધર્મ છે, તે જ જૈનશાસન છે; ને એવા
રત્નત્રયવંત નિર્ગ્રંથ મુનિરાજનું દર્શન, તે દર્શનનો માર્ગ છે, તે જૈનમાર્ગ છે.
ગઈ, સંસારભાવથી તે વિરક્ત થયો, અને ચૈતન્યના વીતરાગભાવરૂપ
મોક્ષમાર્ગપ્રત્યે તે ઉત્સાહિત થયો. –આવા સંવેગ અને નિર્વેદ ધર્માત્માને હોય
છે. જ્ઞાનચેતનારૂપ આત્મધર્મનો જેને પ્રેમ લાગ્યો, તેનો ચૈતન્યરસ જેણે
ચાખ્યો, તે હવે બીજાનો પ્રેમ નહિ કરે ચૈતન્યનો અમૃતરસ ચાખ્ખા પછી
વિભાવના ઝેરને કોણ ચાહે?
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
છે; પણ તે જ વખતે રાગથી ભિન્ન ચિદાનંદસ્વભાવને ચેતનારી જે
જ્ઞાનચેતના છે, તે જ્ઞાનચેતનાના બળે ધર્મી એમ અનુભવે છે કે મારી
જ્ઞાનચેતનામાં રાગાદિનું વેદન નથી, જ્ઞાનચેતના તો આનંદને જ વેદનારી
છે. મારી જ્ઞાનચેતનાના પરિણમનમાં કોઈ કર્મનું કર્તાપણું નથી, કે કોઈ
કર્મફળનું ભોક્તાપણું નથી. –આવી જ્ઞાનચેતના ધર્માત્માને હોય છે;
આનંદની વર્ષા તેના આત્મામાં નિરંતર વરસે છે.
આનંદરસની ધારા વરસે તે અપૂર્વ છે, તેના વડે અનાદિ કાળના
મિથ્યાત્વનો દાહ મટી જાય છે ને ધર્મના અંકુરા ફૂટે છે, મોક્ષના પાક પાકે
છે. ભાઈ, એકવાર સ્વસન્મુખ થઈને તારા નિરાલંબી ચૈતન્ય–ગગનમાંથી
આનંદની વર્ષા વરસાવ.
માર્ગ બતાવનાર આવો સુંદર વીતરાગમાર્ગ મળ્યો, સાચા દેવગુરુનો
ઉપદેશ મળ્યો, તો હવે ચૈતન્યતત્ત્વના અગાધ મહિમાને લક્ષગત કરીને તેમાં
ઉપયોગ વાળ. સ્વસન્મુખ થતાં જે અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન થયું ત્યાં ધર્મીને
પૂર્ણતા સાધવાનો પરમ ઉલ્લાસ થાય છે; અંદર ચૈતન્યની
અતીન્દ્રિયશાંતિરૂપ પ્રશમ છે, ને બાહ્યચિહ્ન તરીકે પણ શાંતભાવરૂપ પ્રશમ
હોય છે. અહા, મારું ચૈતન્યતત્ત્વ પ્રશાંત, અનંત સુખમય છે, –એનું જ્યાં
સ્વસંવેદન થઈ ગયું ત્યાં કષાયો પણ એકદમ પ્રશાંત થઈ ગયા.
આત્માનો સ્વાદ લ્યે છે; જેણે પોતાના અંતરમાં ચૈતન્યની અપાર રિદ્ધિ–
સિદ્ધિ દેખી છે; આવા ચૈતન્યના ભાન વગરના જીવો દુઃખીયા છે–ભલે પછી
તે પુણ્ય કરીને સ્વર્ગમાં ગયા હોય. જેણે ચૈતન્યના નિધાન પોતામાં દેખ્યા
ને મહા આનંદનો સ્વાદ ચાખ્યો તેને જગતમાં ક્યાંય મરણાદિનો ભય નથી
અનંતગુણથી શોભતું ચૈતન્યજીવન તેણે પ્રાપ્ત કરી લીધું છે.
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
ક્ષણ અમૂલ્ય છે; તેમાં અત્યારે આત્માનો નિર્ણય કરીને પોતાનું કામ કરી
લેવા જેવું છે. –એ જ આત્માનું સાચું હિતરૂપ કાર્ય છે. સ્વાનુભૂતિવડે
સમ્યગ્દર્શનાદિ કાર્ય કર્યું ત્યારે જ આત્મા સાચો કર્તા થયો, ત્યારે જ તે
ધર્મનો કર્તા થયો, એટલે મોક્ષનો સાધક, ધર્માત્મા થયો. ત્યાર પહેલાંં તો
અજ્ઞાનથી રાગનો કર્તા થતો હતો, ને ધર્મનો કર્તા થતો ન હતો. હવે રાગનો
અકર્તા થઈને ધર્મનો કર્તા થયો, તેથી તે જ સાચો કર્તા છે.
નક્કી કરવાનું એક સહેલું ત્રાજવું આ છે કે–
મોક્ષમાર્ગ નથી.
એટલે તે ધર્મ નથી.
મોક્ષનું સાધન ન માનવું, તેને ધર્મ ન માનવો.
જાણપણું હોય પણ તે ખરૂં જ્ઞાન નથી, મોક્ષમાર્ગમાં તેની કાંઈ કિંમત નથી.
મોક્ષમાર્ગનું મૂળ તો સમ્યગ્દર્શન છે. આત્માનું પરમ ગંભીર સ્વરૂપ જેવું છે
તેવું જ્ઞાનમાં લઈને તેની સમ્યક્શ્રદ્ધા કરે તે જીવને બીજું જાણપણું ભલે થોડું
હોય તોપણ તે મોક્ષના માર્ગમાં છે, આરાધક છે. માટે હે ભવ્ય! બીજુ તને
આવડે કે ન આવડે, પણ આત્મતત્ત્વની સમ્યક્શ્રદ્ધાને બરાબર ટકાવી
રાખજે. સમ્યગ્દર્શન વડે પણ તારું આરાધકપણું ચાલુ રહેશે.
તોપણ તે આરાધક છે, ને અલ્પકાળમાં ચારિત્રદશા પ્રગટ કરીને તે તો
મોક્ષ પામશે.
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
સમ્યગ્દર્શન વગર જ્ઞાન–ચારિત્ર વગેરે કોઈ ધર્મો સાચા હોતાં નથી. માટે
સમ્યગ્દર્શનને ધર્મનું મૂળ જાણીને હે ભવ્ય! તું તેની આરાધનામાં દ્રઢ રહેશે.
સ્વાદ તે ચખાડે છે. આવા સમ્યગ્દર્શન–રત્નના મૂલ્યથી તો મોક્ષ મળે છે.
સમ્યક્ત્વ વગરનું શાસ્ત્રજ્ઞાન કે તપસ્યા કરે તોપણ તે જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિપણે
સંસારમાં ને સંસારમાં જ ભમ્યા કરે છે. સમ્યગ્દર્શનરૂપી પવિત્ર જળ તો
પાપનો નાશ કરીને ઉત્કૃષ્ટજ્ઞાન પમાડે છે. આવા સમ્યકત્વનો પવિત્ર પ્રવાહ
જેના અંતરમાં વર્તે છે તે આરાધક જીવ જ્ઞાનાદિ ગુણોની વૃદ્ધિ કરતો કરતો
મોક્ષને પામે છે. આ રીતે સમ્યકત્વનો અપાર મહિમા જાણીને તેની
આરાધના કરો. આત્માની અપૂર્વ શાંતિનું વેદન એ જ સાચી આરાધના છે.
શું તીર્થંકરપ્રકૃતિનો ઉદય છે તે કારણે તેઓ સુખી છે? કે શું સમવસરણનો સંયોગ
નથી, છતાં તેઓ પરમ સુખી છે.) તેઓ તો પોતાના ચૈતન્યભાવથી જ સ્વયમેવ સુખી છે.
થયા હોવાથી, તીર્થંકરપ્રકૃતિ વગર કે સમવસરણાદિ વગર પણ સુખી રહે છે. તેમનું સુખ
ક્ષયજનિત છે.
અરિહંતોનું સુખ તો ક્ષાયિકભાવે છે. એવા અરિહંતોની સાચી ઓળખાણ કરનારને
શ્રી કુન્દકુન્દસ્વામી કહે છે કે–
તે જીવ જાણે આત્મને તસુ મોહ પામે લય ખરે.
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
પધાર્યા. જિનરાજ પધારતાં સૌ દર્શનાર્થે ચાલ્યા. ગજકુમારે જાણ્યું કે અહો! આ તો મારા
ભાઈ, ત્રણલોકના નાથ જિનેશ્વરદેવ પધાર્યા છે! તેઓ પણ હર્ષપૂર્વક પ્રભુદર્શને ચાલ્યા.
પ્રભુદર્શનથી પરમ પ્રસન્ન થયા. પ્રભુના શ્રીમુખેથી તીર્થંકરાદિનું પાવન ચરિત્ર સાંભળતાં
અતિશય વૈરાગ્ય પામીને, તરત જ માતા–પિતાને છોડીને જિનેન્દ્રદેવના ચરણનું શરણ
લીધું; સંસારથી ભયભીત અને પ્રભુના મહા ભક્ત એવા તે વૈરાગી ગજકુમારે
ભગવાનની આજ્ઞાપૂર્વક દિગંબર દીક્ષા ધારણ કરી, અને ચૈતન્યધ્યાનમાં તલ્લીનતાપૂર્વક
મહાન તપ કરવા લાગ્યા. તેમની સાથે જેની સગાઈ થયેલી તે રાજપુત્રીઓએ પણ દીક્ષા
લઈ લીધી.
ગજસ્વામી–મુનિરાજના મસ્તકે અગ્નિ સળગાવીને ઘોર ઉપસર્ગ કર્યો... માથું ભડભડ
બળવા લાગ્યું... અત્યંત કોમળ શરીર સળગવા લાગ્યું...
ઊભા છે. બહારમાં મસ્તક તો અગ્નિમાં બળે છે પણ અંદર આત્મા તો ચૈતન્યના પરમ
શાંતરસમાં તરબોળ છે. સર્વે પરિષહ સહનારા તે મુનિરાજ, અત્યંત શૂરવીરપણે
આરાધનામાં દ્રઢ રહી, તે જ વખતે ક્ષપકશ્રેણી માંડી, શુક્લધ્યાન વડે કર્મોને ભસ્મ કરી,
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
કેવળજ્ઞાન અને નિર્વાણ બંને કલ્યાણક દેવોએ એકસાથે કર્યાં.
થઈને જિનદીક્ષા ધારણ કરી. માતાજી–શિવાદેવી વગેરોએ પણ દીક્ષા લીધી. ફરી પાછા
અનેક વર્ષ વિહાર કરી નેમપ્રભુ પુન: ગીરનાર પધાર્યા.
મુમુક્ષુનો આત્મા ચૈતન્યના પુરુષાર્થથી થનગની ઊઠે છે, ને મોક્ષના એ અડોલ–
અપ્રતિહત સાધક પ્રત્યે હૃદય ઉલ્લાસથી નમી જાય છે.
છે, તો હવે તેની કેટલા વર્ષ સ્થિતિ છે? જે વસ્તુ કૃત્રિમ હોય તેનો નાશ થાય જ. તો
આ નગરી સહેજે વિલય પામશે કે કોઈના નિમિત્તથી? વાસુદેવનો પરલોકવાસ કયા
કારણે થશે? –મહાપુરુષનું શરીર પણ કાંઈ કાયમ રહેતું નથી. અને મને સંયમની પ્રાપ્તિ
ક્્યારે થશે? મને જગતસંબંધી બીજા પદાર્થોનું મમત્વ તો અલ્પ છે, માત્ર એક ભાઈ–
શ્રીકૃષ્ણના સ્નેહબંધનથી બંધાયેલો છું.
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
નગરીને ભસ્મ કરશે. તથા મહાભાગ શ્રીકૃષ્ણ કોશાંબીના વનમાં સૂતા હશે ત્યારે તેમના
જ ભાઈ જરત્કુમારના બાણથી તે પરલોકને પામશે. ત્યારબાદ છ માસ પછી તમે
સંસારથી વિરક્ત થઈને સંયમદશાને ધારણ કરશો.
પ્રતાપ વખતે હર્ષ ન કરે ને તેના નાશ વખતે વિષાદ ન કરે. વાસુદેવના વિયોગથી
તમને (બળભદ્રને) ઘણો ખેદ થશે, પછી પ્રતિબુદ્ધ થઈને ભગવતી દીક્ષા ધારણ કરશો,
ને પાંચમા બ્રહ્મસ્વર્ગમાં જશો, ત્યાંથી નરભવ પામીને નિરંજન થશો.
શ્રીકૃષ્ણના સ્નેહને લીધે તે જરત્કુમાર ખૂબ વ્યાકુળ થઈ ગયો, હરિ તેને પ્રાણ જેવા
વહાલા હતા, તેથી તે દૂરદૂર વનમાં રહીને વનચરની જેમ રહેવા લાગ્યો.
કેવા? જ્યાં બળદેવ–વાસુદેવનું રાજ્ય, ત્યાં કુવસ્તુની ચર્ચા કેવી? પરંતુ કર્મભૂમિ છે
એટલે કોઈ પાપી જીવો ગુપ્તપણે મદ્યાદિનું સેવન કરતા હોય! –એમ વિચારી બળદેવ–
વાસુદેવે દ્વારકાનગરીમાં ઘોષણા કરી કે કોઈએ ઘરમાં મધ–માંસની સામગ્રી રાખવી
નહિ; જેની પાસે હોય તેણે તરત નગરબહાર ફેંકી દેવી. –આ સાંભળી જેની પાસે મધ
સામગ્રી હતી તેમણે તે કદંબવનમાં ફેંકી દીધી, ને ત્યાં તે સુકાવા લાગી.
જેઓને વૈરાગ્ય ધરવો હોય તેઓ શીઘ્ર વૈરાગ્ય ધારણ કરો, શીઘ્ર જિનદીક્ષા લઈને
આત્મકલ્યાણ કરો, હું કોઈને નહિ રોકું.
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
પટરાણી અને બીજી હજારો રાણીઓએ પણ દીક્ષા લીધી; દ્વારકાનગરની પ્રજામાંથી ઘણાં
પુરુષો મુનિ થયા, ઘણી સ્ત્રીઓ આર્યિકા થઈ. શ્રીકૃષ્ણે બધાને પ્રેરણા આપતાં એમ કહ્યું
કે સંસાર સમાન કોઈ સમુદ્ર નથી, માટે સંસારને અસાર જાણીને નેમિનાથપ્રભુએ
બતાવેલા મોક્ષમાર્ગનું શરણ લ્યો. મારે તો આ ભવમાં વૈરાગ્યનો યોગ નથી, અને
બળદેવને મારા પ્રત્યે મોહને લીધે હમણાં મુનિવ્રત નથી, –મારા વિયોગ પછી તે મુનિવ્રત
ધારણ કરશે. તેથી બાકીના મારા બધા ભાઈઓ, યાદવો, અમારા વંશના રાજાઓ,
કુટુંબીજનો, પ્રજાજનો સૌ આ ક્ષણભંગુર સંસારનો સંબંધ છોડીને શીઘ્ર જિનરાજના
ધર્મને આરાધો, મુનિ તથા શ્રાવકનાં વ્રત ધારણ કરો.
પામીને બળદેવ પાસે દીક્ષા માટે રજા માંગી. ત્યારે બળદેવે રજા આપતાં કહ્યું કે કૃષ્ણના
વિયોગમાં જ્યારે મને સંતાપ ઊપજે ત્યારે તમે દેવલોકથી આવીને મને સંબોધન કરજો.
સિદ્ધાર્થે તે વાત કબુલ રાખીને મુનિદીક્ષા લીધી. દ્વારકાના બીજા અનેક લોકો પણ બાર
વર્ષ વીતાવવા માટે નગરી છોડીને વનમાં ચાલ્યા ગયા, ને ત્યાં વ્રત–ઉપવાસ–દાન–
પૂજાદિમાં તત્પર થયા. પરંતુ... તેઓ બારવર્ષની ગણતરી ભૂલી ગયા, ને બારવર્ષ પૂરા
થયા પહેલાંં જ, બાર વર્ષ વીતી ગયા–એમ સમજીને નગરીમાં આવી વસ્યા. –રે
હોનહાર!
દ્રવ્યલિંગી મનમાં એમ વિચારવા લાગ્યા કે ભગવાને જે ભવિતવ્ય ભાખ્યું હતું તે ટળી
ગયું! –આમ ધારી તેણે દ્વારકા નજીકના ગિરિ પાસે આતાપનયોગ ધારણ કર્યો.
પીધું. અગાઉ યાદવોએ જે મદીરા નગર બહાર ફેંકી દીધી હતી તેનું પાણી ધોવાઈ ને આ
કુંડમાં ભેગું થયું હતું, તેમાં મહુડાના ફળ પડ્યા ને તડકાનો તાપ લાગ્યો, તેથી તે બધું
પાણી મદિરા જેવું થઈ ગયું હતું. તરસ્યા યાદવકુમારોએ તે
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
ચડ્યો, તેઓ ઉન્મત્ત થઈને જેમ તેમ બકવા લાગ્યા, આમતેમ નાચવા લાગ્યા. દ્વારકા
તરફ આવતાં માર્ગમાં તેમણે દ્વીપાયનને દેખ્યા. દેખતાંવેંત કહ્યું: અરે, આ તો દ્વીપાયન,
જેના દ્વારા દ્વારાકાનગરીનો નાશ થવાનો હતો તે! હવે તે આપણાથી બચીને ક્્યાં
જવાનો છે? એમ કહીને તે કુમારો નિર્દયપણે તે તપસીને પાણા મારવા લાગ્યા. એવા
માર્યા કે તે તપસી જમીન પર પડી ગયા.
દોડયા અને દોડંદોડં દ્વારકાનગરીમાં આવ્યા. આખી નગરીમાં હલચલ મચી ગઈ.
ભયંકર દ્વિપાયન ઋષિ પ્રત્યે હાથ જોડી નમસ્કાર કરીને નગરીનું અભયદાન માંગ્યું. હે
સાધુ! રક્ષા કરો. ક્રોધને શાંત કરો. તપનું મૂળ તો ક્ષમા છે; માટે ક્રોધ તજીને આ
નગરીની રક્ષા કરો. ક્રોધ તો મોક્ષના સાધનરૂપ તપને ક્ષણમાત્રમાં બાળી નાંખે છે, માટે
ક્રોધ જીતીને ક્ષમા કરો. હે સાધુ! બાળકોની અવિવેકી ચેષ્ટા માટે ક્ષમા કરો, ને અમારા
ઉપર પ્રસન્ન થાઓ. –આમ બંને ભાઈઓએ પ્રાર્થના કરી.
કરવા લાગ્યા. તે જ વખતે શંબુકુમાર વગેરે અનેક ચરમશરીરી રાજકુમારો તો નગર
બહાર નીકળીને ગીરીગૂફામાં જઈને રહ્યા. અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ દ્વીપાયન ભયંકર ક્રોધરૂપ
અગ્નિવડે દ્વારકાપુરીને ભસ્મ કરવા લાગ્યો. દેવોએ રચેલી દ્વારકાનગરી એકાએક ભડભડ
સળગવા લાગી. હું નિર્દોષ છતાં મને આ લોકોએ માર્યો, માટે હવે હું તે પાપીઓ સહિત
આખી નગરીને જ ભસ્મ કરી નાંખું! –એમ આર્ત્તધ્યાનસહિત તેજોલેશ્યાથી તે નગરીને
બાળવા લાગ્યો. નગરીમાં ચારેકોર વિનાશનો ઉત્પાત મચી ગયો. ઘરેઘરે બધાને ભયનો
રોમાંચ થયો. આગલી રાતે નગરીના લોકોએ ભયંકર સ્વપ્નો દેખ્યા તે પાપી દ્વીપાયન,
મનુષ્યો અને તિર્યંચોથી ભરેલી તે
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
અત્યંત કરુણ વિલાપ કરવા લાગ્યા.. કોઈ અમને બચાવો રે બચાવો! આવો કરુણ
ચિત્કાર દ્વારકામાં કદી થયો ન હતો. બાળ–વૃદ્ધ–સ્ત્રી, પશુ ને પંખી બધા અગ્નિમાં બળવા
લાગ્યા... દેવોએ રચેલી દ્વારકાનગરી ભડભડ બળવા લાગી.
બચાવી નહિ?
દેવો શું કરે? જો દેવો ન ચાલ્યા જાય ને નગરીની રક્ષા કરે તો તે કેમ સળગે? જ્યાં
નગરી સળગવાનો સમય આવ્યો ત્યાં દેવો ચાલ્યા ગયા. અને બધા લોકો ભયભીત
થઈને બળદેવ–વાસુદેવના શરણે આવીને અતિશય વ્યાકુળતાથી પોકાર કરવા લાગ્યા–હે
નાથ! હે કૃષ્ણ! અમારી રક્ષા કરો, અગ્નિમાંથી અમને બચાવો.
લાગવા માંડી. ત્યારે આગને ઠારવાનું અસાધ્ય જાણીને તે બંને ભાઈ માતા–પિતાને
નગર બહાર કાઢવાના ઉદ્યમી થયા. રથમાં માતા–પિતાને બેસાડીને ઘોડા જોડયા પણ તે
ન ચાલ્યા; હાથી જોડયા તે પણ ન ચાલ્યા; રથના પૈયા પૃથ્વીમાં ખૂંચી ગયા.. અંતે
હાથી–ઘોડાથી રથ નહિ ચાલે એમ દેખીને તે શ્રીકૃષ્ણ અને બલભદ્ર બંને ભાઈઓ પોતે
રથમાં જુત્યા અને જોર કરીને ખેંચવા લાગ્યા... પરંતુ રથ તો ન ચાલ્યો તે ન જ
ચાલ્યો... એ તો ત્યાં ને ત્યાં જ ખોડાઈ ગયો. જ્યારે બળદેવ જોર કરવા લાગ્યા ત્યારે
નગરીના દરવાજા આપોઆપ બીડાઈ ગયા. બંને ભાઈઓએ પાટુ મારી મારીને દરવાજા
તોડયા, ત્યાં તો આકાશમાંથી દેવવાણી થઈ કે માત્ર તમે બે ભાઈઓ જ દ્વારકામાંથી
નીકળી શકશો, ત્રીજું કોઈ નહિ. માતા–પિતાને પણ તમે નહિ બચાવી શકો.
તમે જાઓ... તમે યદુવંશના તિલક છો. તમે જીવશો તો બધું થઈ રહેશે.