PDF/HTML Page 1 of 41
single page version
PDF/HTML Page 2 of 41
single page version
ભગવાને આ ભરતક્ષેત્ર ઉપર ઘણો મોટો ઉપકાર કર્યો
કર્યા, અને અનુભવના નિજવૈભવપૂર્વક સમયસારાદિ
પરમાગમો રચીને જે અલૌકિક અચિંત્ય ઉપકાર કર્યો છે,
ખબર પડે કે આચાર્યદેવે કેવું અલૌકિક કામ કર્યું છે!
સંઘના નાયક હતા; મહાવીર પ્રભુના શાસનને તેમણે
આ પંચમકાળમાં ટકાવી રાખ્યું છે. અહો, એમની આ
અંદર સમજીને અનુભવ કરે........તેની તો શી વાત!
PDF/HTML Page 3 of 41
single page version
પાંચમથી તેરસ) નજીકને નજીક આવી રહ્યો છે. વીરપ્રભુ પધારવાની વાટલડી જોવાય છે.
આ ઉત્સવ સોનગઢના જ ઈતિહાસમાં નહિ પરંતુ સૌરાષ્ટ્રના ઈતિહાસમાં અનેરો હશે.
૨૧–૧–૭૪ ને સોમવારે સોનગઢમાં રાખવામાં આવેલ છે.
હતો.
તૈયારીઓને લીધે સુવર્ણનગરીની જાણે કે પુનર્રચના થઈ રહી હોય–એવું વાતાવરણ છે.
PDF/HTML Page 4 of 41
single page version
ધર્મ છે. આથી મહાવીરના ધર્મને ઓળખતાં આત્માનો ધર્મ
ઓળખાય છે. કુન્દકુન્દસ્વામીએ પ્રવચનસારની ૮૦ મી ગાથામાં
સમ્યક્ત્વ–પ્રાપ્તિ માટે જે ભાવ કહ્યા છે તે અહીં લાગુ પાડીને
કહીએ તો–
તે જાણતો નિજાત્મને સમક્તિ લ્યે આનંદથી.
આવા ધર્મસ્વરૂપે મહાવીરને ઓળખવાથી આત્મા ચૈતન્યસ્વરૂપે
ઓળખાય છે; એટલે ચૈતન્ય અને રાગની ભિન્નતા અનુભવાય
છે. –આવો અનુભવ તે મહાવીરનો ધર્મ છે...તે જ આ જીવનો
ધર્મ છે...અને તે જ જિનાગમોનું રહસ્ય છે.
PDF/HTML Page 5 of 41
single page version
આવી અનુભૂતિ તે સાચી મહાવીર–અંજલિ છે.
પરથી ભિન્ન નહિ દેખતો થકો, પરના જ અસ્તિત્વને દેખીને
તેનાથી ભિન્ન પોતાના ચેતનમય અસ્તિત્વનો તે લોપ કરે છે,
અસ્તિત્વ બતાવીને ભગવાને ભાવમરણથી ઉગાર્યા છે.
છેતરાતો નથી, પોતાની ચૈતન્યવસ્તુને તે રાગથી ને જડથી જુદી ને
–આવું સ્વરૂપ–જીવન ભગવાનના અનેકાન્તશાસનથી પ્રાપ્ત થયું છે.
–એ જ પ્રભુજીનો સૌથી મહાન ઉપકાર છે.
PDF/HTML Page 6 of 41
single page version
વીરનાથની વાણી પ્રકાશે છે. એ રીતે પ્રત્યેક પદાર્થના સ્વાધીન
અનંતસ્વભાવોને જાણતાં, અને પોતાના આત્મામાં રહેલા પોતાના
જ્ઞાનાદિ અનંતસ્વભાવોને જાણતાં, જીવને સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન થાય
છે, તેને ક્યાંય મોહ રહેતો નથી, ને તે પોતાના નિજસ્વભાવરૂપે
પરિણમે છે. નિજસ્વભાવરૂપ પરિણમન તે જ જીવનું હિત છે. તે જ
ઈષ્ટ છે, ને એવા ઈષ્ટનો ઉપદેશ મહાવીરપ્રભુના અનેકાન્ત–શાસનમાં
છે. અને તે શાસન સર્વજીવોને હિતકારી છે. ભગવાને કરેલો ઈષ્ટ
તેનો નમૂનો અહીં આપ્યો છે. વીરપ્રભુના અઢી હજારમા
નિર્વાણોત્સવની આ મંગલ પ્રસાદી છે. (બ્ર. હ. જૈન)
એમ બે સ્વભાવ એકસાથે વર્તે છે. તેમાં સામાન્યરૂપ એવો દ્રવ્યસ્વભાવ તે પર્યાયનું કારણ
નથી, પણ વિશેષરૂપ એવો પર્યાયસ્વભાવ તે પર્યાયનું કારણ છે. સામાન્ય દ્રવ્યસ્વભાવ
પર્યાયો પણ સદા એકરૂપ જ થવી જોઈએ.–પણ એમ નથી. પર્યાયો વિવિધ થાય છે ને તેનું
કારણ આત્માનો પર્યાયસ્વભાવ છે; તે–તે પર્યાયરૂપે થવાની
PDF/HTML Page 7 of 41
single page version
રીતે દ્રવ્ય અને પર્યાય બંને સ્વભાવો આત્મામાં એક સાથે છે, તેને અનેકાન્તસ્વરૂપે
જિનશાસન પ્રકાશે છે. આવો વસ્તુસ્વભાવ જેની દ્રષ્ટિમાં આવ્યો તે જીવ
ભવચક્રમાંથી બહાર નીકળી ગયો. –આ મહાવીર ભગવાને આપેલો ઈષ્ટ–ઉપદેશ છે.
આત્માને દ્રવ્ય અપેક્ષાએ ધ્રુવતા છે ને પર્યાયઅપેક્ષાએ આત્માને પરિણમન છે, –એ
અપેક્ષાએ દ્રવ્ય અને પર્યાય વચ્ચે કથંચિત્ ભેદ હોવા છતાં, જેમ બે આંગળી
એકબીજાથી પ્રદેશભેદે જુદી છે તેમ કાંઈ દ્રવ્ય અને પર્યાય એ બે જુદા નથી. બાપુ!
નિર્મળ પર્યાયને છોડવા જઈશ તો તે પર્યાયથી જુદી કોઈ (સર્વથા ધ્રુવ) આત્મવસ્તુ
તને પ્રાપ્ત નહિ થાય. દ્રવ્ય અને પર્યાય બંને સાથે અનુભવમાં આવે છે, પણ તે
અનુભૂતિમાં ‘આ દ્રવ્ય, ને આ પર્યાય’ એવા ભેદને તે સ્પર્શતો નથી; એટલે
અનુભૂતિમાં ભેદવિકલ્પનો નિષેધ (અભાવ) છે, પણ કાંઈ અનુભૂતિમાં પર્યાયનો
અભાવ નથી. પર્યાય તો અંતર્મુખ એકાગ્ર થઈ છે, ત્યારે તો આત્મા અનુભવમાં
આવ્યો છે. અહો, આચાર્યદેવે દીવા જેવું ચોકખું વસ્તુસ્વરૂપ ખુલ્લું કર્યું છે.
નથી. તારા અનંતગુણનું સત્ત્વ પર્યાયમાં નિર્મળપણે ઉલ્લસી રહ્યું છે, તે તું જ છો,
તે કાંઈ તારાથી કોઈ બીજું નથી. હા, એકલી પર્યાય જેટલો આખો આત્મા નથી પણ
ધ્રુવસ્વભાવ તેમજ પર્યાયસ્વભાવ એવા બંને સ્વભાવરૂપ આત્મતત્ત્વ અનુભવમાં
આવે છે. પર્યાયને એટલે કે ચૈતન્યપરિણતિને નહિ સ્વીકારનાર જીવ ધ્રુવસ્વભાવને
પણ સ્વીકારી શકતો નથી. નિર્મળપર્યાયમાં ધ્રુવસ્વભાવનો સ્વીકાર, ને
ધ્રુવસ્વભાવના સ્વીકારમાં નિર્મળ ચૈતન્યપર્યાયનો સ્વીકાર, એમ અનેકાંતના બળે
વસ્તુના બંને સ્વરૂપનો સ્વીકાર એકસાથે જ થઈ જાય છે. ને એવી વસ્તુને
અનુભવનારો જીવ જ ધર્મી છે, તે જ
PDF/HTML Page 8 of 41
single page version
અનેકાન્તવાદી જૈન છે. આવો અનેકાન્તમાર્ગ તે જ ભગવાન મહાવીર પ્રભુનો માર્ગ
છે. અહો, અનેકાન્તમાં તો અનંત ગંભીરતા ભરી છે.
અનિત્યની વાત અમારે સાંભળવી નથી. અરે બાપુ! મહાવીર પરમાત્માનું
અનેકાન્તશાસન દ્રવ્ય–પર્યાયરૂપ વસ્તુસ્વરૂપ બતાવે છે; તે સમજવું અજ્ઞાનીને કઠણ
પડે છે. જે વસ્તુ નિત્ય, તે જ વસ્તુ અનિત્ય! એમ તેને આશ્ચર્ય અને શંકા થાય છે.
પણ વસ્તુ પોતે જ પોતાને નિત્ય તેમજ અનિત્ય એવા અનેકાન્તસ્વરૂપે પ્રકાશી રહી
છે, તે સમજનાર જ્ઞાની તો જાણે છે કે અહો, પર્યાયરૂપે મારી અનિત્યતા છતાં
દ્રવ્યપણે હું નિત્ય ટકતો છું. મારું નિત્ય જ્ઞાન તે અનિત્યતાથી વ્યાપ્ત હોવા છતાં, તે
મને ઉજ્વળસ્વરૂપે અનુભવાય છે. અનિત્યપણું તે કાંઈ જ્ઞાનની ઉપાધિ નથી પણ
જ્ઞાનનું સહજસ્વરૂપ છે. નિત્યપણું ને અનિત્યપણું એવા બંને સ્વભાવધર્મો જ્ઞાનમાં
એકસાથે ઉલ્લસી રહ્યા છે. અહો, આવું સ્વરૂપ ધર્મી પોતાના અંતરમાં અનુભવે છે.
તે કાંઈ પોતાને ચૈતન્યપરિણામથી જુદો નથી અનુભવતો, પણ ધ્રુવ ને પર્યાય એવા
બંને સ્વભાવોથી અભિન્ન, એકાકાર ચૈતન્યભાવસ્વરૂપ પોતાને અનુભવે છે. આવા
અનુભવમાં ભગવાન આત્મા સત્યસ્વરૂપે પ્રસિદ્ધ થયો છે.
સમ્યગ્દર્શનને કારણે રાગાદિ થાય–એ વાત રહેતી નથી. બીજી રીતે કહીએ તો
સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવ તે નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ, અને તેની સાથેના રાગાદિને પણ
મોક્ષમાર્ગમાં કહેવા તે વ્યવહાર;–તે નિશ્ચય–વ્યવહાર એકબીજાના કારણે નથી,
બંનેનો સ્વકાળ એક હોવા છતાં, એકના કારણે બીજાનું અસ્તિત્વ નથી.–આમ
સ્વતંત્ર તત્ત્વોને જેમ છે તેમ જાણવા તે વીરનાથનો અનેકાન્તમાર્ગ છે.
PDF/HTML Page 9 of 41
single page version
વર્તે છે; નિમિત્તનું અસ્તિત્વ ઉપાદાનના કારણે નથી, તેમજ ઉપાદાનનું અસ્તિત્વ
નિમિત્તના કારણે નથી; બંનેના ષટ્ કારકો પોતપોતામાં જ છે. જેમ જીવની ગતિમાં
નિમિત્ત ધર્માસ્તિ છે, છતાં ત્યાં જીવ અને ધર્માસ્તિ બંને વસ્તુ ભિન્ન છે, બંનેના છ
કારકો એકબીજાથી ભિન્ન છે; જીવને કારણે ધર્માસ્તિ નથી, કે ધર્માસ્તિને કારણે જીવ
નથી. તેમ ધર્માસ્તિકાય વત્ જગતના જે કોઈ નિમિત્તો છે તે બધાય નિમિત્તો,
ઉપાદાનથી જુદા છે; ઉપાદાન અને નિમિત્ત બંને પદાર્થો પોતપોતામાં સ્વતંત્ર કામ
કરે છે. એકને કારણે બીજાનું અસ્તિત્વ નથી. વસ્તુનું આવું સ્વરૂપ જાણીને ભેદજ્ઞાન
થયું તે મહાવીરપ્રભુનો માર્ગ છે, તે જ મોક્ષનો પંથ છે.
આનંદનો અનુભવ થાય છે. સ્વભાવ તરફ ઢળેલા જીવને ખાતરી થાય છે કે મારા
સ્વભાવના અનુભવમાં મને કોઈ રાગનું કે નિમિત્તનું અવલંબન નથી; તેનું તો
અવલંબન છૂટી ગયું છે. વસ્તુનું પોતાનું સ્વરૂપ જ આવું છે, તે કાંઈ બીજા કોઈ વડે
થયેલું નથી. દ્રવ્ય અને પર્યાય બંને પોતાના સ્વરૂપથી જ વસ્તુમાં સત્ છે, તેમાં જેમ
દ્રવ્ય બીજાના કારણે નથી તેમ પર્યાય પણ બીજાના કારણે નથી. આવું વસ્તુસ્વરૂપ
નક્કી કરનાર બીજા કોઈના આલંબનની આશા રાખ્યા વગર, સ્વાધીનપણે પોતાના
સ્વભાવમાં પરિણમે છે.
જ્ઞાનના લક્ષ્યમાં ક્યાંય રાગ નથી આવતો; રાગનું લક્ષણ તો બંધન છે, રાગનું
લક્ષણ કાંઈ જ્ઞાન નથી. જ્ઞાન લક્ષણ પોતે રાગ વગરનું છે, તે રાગથી ભિન્ન
આત્માને લક્ષિત કરીને તેનો અનુભવ કરાવે છે.
PDF/HTML Page 10 of 41
single page version
પોતાના લક્ષ્યથી અભેદ છે. જ્ઞાનલક્ષણથી જુદું બીજું કોઈ લક્ષ્ય નથી. સમજાવવા
માટે લક્ષણ–લક્ષ્યના ભેદ વચ્ચે આવી જાય છે પણ ભેદ રહે ત્યાંસુધી લક્ષ્યરૂપ
જ્ઞાનલક્ષણને પણ ખરેખર ઓળખતો નથી, તે તો કજાત એવા રાગાદિ ભાવોને
ચૈતન્યલક્ષણમાં ભેળવી દે છે, એટલે સાચા લક્ષ્ય–લક્ષણને તે જાણતો નથી. લક્ષણને
સાચું જાણે તો લક્ષ્ય પણ પ્રસિદ્ધ થઈને અનુભવમાં આવી જ જાય. લક્ષણથી તેનું
લક્ષ્ય છૂપું રહી શકે નહિ, જુદું રહી શકે નહિ. લક્ષણ પર્યાય પોતે અંતર્મુખ લક્ષ્યમાં
અભેદ થઈને આત્માને અનુભવે છે. તે અનુભૂતિમાં ‘આ લક્ષ્યને આ લક્ષણ’ એવા
ભેદનો કોઈ વિકલ્પ નથી; ત્યાં તો લક્ષ્ય–લક્ષણ બંને અભેદસ્વરૂપે એકાકાર
અનુભવાય છે. આવો અનુભવ તે સમ્યગ્દર્શન છે, તેમાં ભગવાન આત્મા પ્રસિદ્ધ
થયો છે.
અનુભવ હોય ને આત્માનો અનુભવ ન હોય એમ બને નહિ; નહિતર તો જ્ઞાન અને
આત્મા જુદા ઠરે! જ્ઞાન સાથે આખોય આત્મા અવિનાભૂત છે, જુદો નથી.
આહા, લક્ષણ તો એવું અપૂર્વ છે કે વ્યવહારના બધા રાગ–વિકલ્પોને છેદી–ભેદીને,
જ્ઞાનથી જુદા પાડીને, જ્ઞાન સાથે એકમેક એવા અનંતધર્મસ્વરૂપે પોતે પોતાને
અનુભવે છે. આવું અંતર્મુખ જ્ઞાન તે અનેકાન્ત છે, તે ભગવાન મહાવીરનો માર્ગ છે.
આવા
PDF/HTML Page 11 of 41
single page version
આવો આત્મઅનુભવ કરવો તે જ છે. તે અનુભવમાં જ્ઞાનપર્યાય શુદ્ધ આત્મા સાથે
અભેદ થઈ, તે ઉદયભાવોથી જુદી પડી ગઈ. તે અનુભવમાં જ્ઞાન સાથે અનંતધર્મ સહિત
આત્મા પરિણમી રહ્યો છે. આત્માનો કોઈ ધર્મ જ્ઞાનપરિણમનથી જુદો રહી શકતો નથી,
પ્રકાશે છે; તેમાં મહાવીરનું કહેલું આખું જૈનશાસન આવી જાય છે. આવું જૈનશાસન
સમજીને મહાવીરપ્રભુના મોક્ષનો ઉત્સવ ઉજવવા જેવો છે.
તેમતેમ તેમાં વધુને વધુ ગંભીરતા દેખાતી જાય છે. એટલે,
મહિમા પૂર્વક ગુરુદેવ કહે છે કે અહો! આ શક્તિમાં તો ઘણાં
રહસ્યો ભર્યા છે. આ શક્તિઓ તો હીરલે કોતરવા જેવી છે.
‘સોનેરી’ કરવાની ભાવના ગુરુદેવે વ્યક્ત કરી છે. અરે,
અગાધ મહિમા આત્માની એકેક શક્તિમાં ભર્યો છે, તેનું માપ
ઊઠતાંવેંત આ ચૈતન્યશક્તિઓનો જાપ જપે છે–તેનાં ભાવોનું
ઊંડું મનન કરે છે, ને કોઈ કોઈ વાર ઉલ્લસતા અપૂર્વ ભાવો
આપ હવે વાંચશો.
PDF/HTML Page 12 of 41
single page version
સમજ્યો તેને તીર્થંકરની વાણીનો વિરહ નથી;
તીર્થંકરદેવે વાણીમાં જે કહ્યું તેનો સાર આ
પરમાગમમંદિરમાં કોતરાઈ ગયું છે. વાહ! જિનવાણી
જેમાં વસે–એની શોભાની શી વાત! અને એ
જિનવાણીના સારરૂપ શુદ્ધાત્મા જેણે સ્વસંવેદનવડે
પોતાના આત્મામાં કોતરી લીધો તે જીવ ન્યાલ થઈ
ગયો. એવા જીવની સ્વાનુભૂતિમાં કેવી અદ્ભુત
આત્મશક્તિઓ ઉલ્લસે છે–તેનું આ વર્ણન છે.
જ્ઞાનમાત્ર ભાવ આત્મા જ્ઞાનક્રિયારૂપે પરિણમે છે તેમાં તેના અનંતધર્મોનું
નિર્બાધપણે પ્રકાશે છે. જ્ઞાનમાત્ર ભાવ પોતે અનંત ધર્મસ્વરૂપ છે, તે ધર્મોનું વર્ણન અહીં
આચાર્યદેવ અદ્ભુત–અલૌકિક રીતે કરવા માંગે છે; તેમાં અનંતધર્મોમાંથી અહીં ૪૭
શક્તિઓ વર્ણવી છે. તેમાં સૌથી પહેલી ‘જીવત્વશક્તિ’ છે.
જવા છતાં ચૈતન્યપ્રાણથી જીવ સ્વયં જીવે છે; એવી જીવત્વશક્તિ જ્ઞાનભાવમાં સાથે જ
PDF/HTML Page 13 of 41
single page version
પ્રભુના મોક્ષની સાચી ઉજવણી છે. મહાવીર પ્રભુને અને તેમના ઉપદેશને ઓળખ્યા
વગર એકલી બહારની ધામધૂમથી મહાવીર પ્રભુનો સાચો ઉત્સવ ઉજવી શકાતો નથી.
દેહથી ભિન્ન–રાગથી ભિન્ન ચૈતન્યપ્રાણરૂપ જીવન જીવો, અને બીજાને એવું જીવન
જીવવાનું સમજાવો,–એ મહાવીરનો સંદેશ છે; પણ પરજીવને આત્મા જીવાડી શકે–એમ
કાંઈ મહાવીરનો ઉપદેશ નથી.
સમાય નહીં. આત્મા જ તેને કહ્યો કે જે પોતાની અનંતશક્તિ સહિત જ્ઞાનમાત્ર ભાવપણે
પરિણમી રહ્યો છે, તે પરિણમનની અસ્તિમાં રાગાદિ પરભાવોની નાસ્તિ છે.
અનેકાન્તનું સ્વરૂપ સમજવું તે તો કોઈ અપૂર્વ વાત છે, ને તે જ મહાવીરનાથનો માર્ગ
છે.
જીવન પર્યાયમાં પ્રગટ્યું. આવું ચૈતન્યજીવન તે ધર્મીનું આત્મજીવન છે. શરીરમાં કે
રાગમાં આત્માનું જીવન નથી; ચૈતન્યભાવમાં જ આત્માનું જીવન છે.
પૈસાની–આયુકર્મની કે રાગની જરૂર પડે; તે બધાય વગર એકલો પોતાના
ચૈતન્યભાવથી જીવે એવી આત્માની જીવન–તાકાત છે. આવા આત્માને જ્ઞાનમાં લેતાં
પર્યાય પણ એવું આનંદમય–અતીન્દ્રિય જીવન જીવનારી થઈ ગઈ; તેમાં ક્યાંય શરીર
સાથે ધન સાથે રાગ સાથે કર્મ
PDF/HTML Page 14 of 41
single page version
સાથે એકતા રહી નહીં પણ તેનાથી ભિન્ન ચૈતન્યભાવરૂપ તે થઈ ગઈ.–આવું જીવન તે
જીવત્વશક્તિવાળા આત્માનો જ્યાં સ્વીકાર છે ત્યાં સાચું જીવન છે.
જ્યાં આવા આત્માનો સ્વીકાર નથી ત્યાં સાચું જીવન પણ નથી.
જ્ઞાનમાત્ર આત્મભાવમાં કારણ ને કાર્ય, શક્તિ ને વ્યક્તિ, અસ્તિ ને નાસ્તિ
PDF/HTML Page 15 of 41
single page version
જ્ઞાન વ્યાપે છે,–એમ અનંતી શક્તિઓ નિર્મળપણે અસંખ્યપ્રદેશી દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય
ત્રણેમાં વ્યાપે છે. આવો આખો આત્મા ધર્મીના અનુભવમાં, શ્રદ્ધામાં, જ્ઞાનમાં આવ્યો
છે. અને જ્યારે આવો આત્મા જ્ઞાનમાં આવ્યો ત્યારે જ મહાવીર પ્રભુને ઓળખીને
તેમને સાચા નમસ્કાર થયા. આ સિવાય જેમને આત્માના સ્વરૂપની ખબર નથી એવા
મિથ્યાત્વી જીવો, હે મહાવીર પ્રભો! આપને સાચા નમસ્કાર નહિ કરી શકે, તેઓ
આપને નહિ ઓળખી શકે.
આખા જગતમાં એનાથી સુંદર બીજું કાંઈ ભાસતું નથી. આવા સુંદર ચૈતન્યનિધાન
જેણે પોતામાં દેખ્યા તેને જડ નિધાનનું સ્વામીપણું રહે જ નહિ. એટલે તેની મમતા ઘટી
જ જાય. ચૈતન્ય પાસે જ્યાં રાગનુંય સ્વામીત્વ નથી રહેતું ત્યાં જડ શરીર–પૈસા વગેરેની
તો વાત જ શી?
પરિણમ્યું ત્યારે જીવને જ્ઞાનચેતના પ્રગટી. તે જ્ઞાનચેતના અનંત ગુણોનું વેદન સાથે
લઈને પ્રગટી છે.
–હતી તો ખરી, પણ તે પર્યાય મિથ્યાત્વસહિત અજ્ઞાનરૂપ હતી, રાગથી ભિન્ન
ઈંદ્રિયજ્ઞાનમાં આત્માની પ્રસિદ્ધિ નથી તેથી તે ઈંદ્રિયજ્ઞાનને આત્માનું લક્ષણ પણ
ખરેખર કહેતા નથી; ઈંદ્રિયજ્ઞાનવડે આત્માનું ગ્રહણ થતું નથી. અતીન્દ્રિય થઈને
આત્માને પકડનારું જ્ઞાન, આત્માના અનંતધર્મોસહિત પરિણમી રહ્યું છે.–આ રીતે
આત્માનું જ્ઞાન અનેકાન્તસ્વરૂપે વિલસી રહ્યું છે.
PDF/HTML Page 16 of 41
single page version
છે; છએ કારક એકસાથે વર્તી રહ્યા છે.
સુખની વ્યાપ્તિ છે. આત્માના અનંતગુણનો આનંદ સુખશક્તિમાં ભર્યો છે. જ્યારે
જ્ઞાનઉપયોગ તેમાં એકાકાર થાય ત્યારે જેનું વર્ણન વચનથી ન થઈ શકે એવો
અતીન્દ્રિય નિર્વિકલ્પ આનંદ થાય છે. આવા આનંદસહિતનું જીવન તે જ આત્માનું
સાચું જીવન છે; તે સુખજીવનમાં બીજા કોઈની અપેક્ષા નથી.
પર્યાયમાં હોવા છતાં, તેમાંથી સુખનું વેદન તો જ્ઞાનધારા સાથે તન્મય છે, ને દુઃખનું
વેદન જ્ઞાનધારાથી અતન્મય છે.–અહો, આવું સૂક્ષ્મભાવોનું ભેદજ્ઞાન, તે જૈનમાર્ગની
અલૌકિક ચીજ છે. એક સમયમાં સુખ ને દુઃખ, બંનેના છ–છ કારકો પોતપોતામાં
જુદેજુદા વર્તે છે. દુઃખના કારકો સુખમાં નથી, સુખનાં કારકો દુઃખમાં નથી. જ્ઞાનના
કારકો રાગમાં નથી, રાગના કારકો જ્ઞાનમાં નથી.–આવું સૂક્ષ્મ ભેદજ્ઞાન
અનેકાન્તમાર્ગ સિવાય બીજે ક્્યાંય નથી. આવો અનેકાન્તમાર્ગ તે ભગવાન
મહાવીરનો માર્ગ છે.
નથી. અહો, આ તો સર્વજ્ઞનો માર્ગ! તેમાં કહેલું આત્માનું સ્વરૂપ જેણે શ્રદ્ધા–
જ્ઞાનમાં પચાવ્યું તે જીવ ન્યાલ થઈ ગયો, તેના જન્મ–મરણનો અંત આવી ગયો ને
મોક્ષસુખનો નમૂનો તેણે ચાખી લીધો.
PDF/HTML Page 17 of 41
single page version
નિજગુણની રચના નિજવીર્ય શક્તિથી આત્મા પોતે કરે છે, તેમાં વચ્ચે રાગની કે બીજા
કોઈ નિમિત્તની જરૂર નથી. આવા આત્માની પ્રતીતવડે પંચપરમેષ્ઠી જેવું સુખ ધર્મી
પોતામાં અનુભવે છે. અરે, આવા ચૈતન્યતત્ત્વના મંથનમાં શાંતિના તરંગ પણ કોઈ
જુદી જાતના હોય છે. એના અનુભવના આનંદનું તો શું કહેવું?
તે કોતરાઈ ગઈ છે; અને હે જીવ! તું પણ તારા અંતરમાં ભાવશ્રુતમાં તે કોતરી લે! તો
તને તેનો અગાધ મહિમા સમજાશે. અનંત શક્તિનું મંદિર આ આત્મા પોતે છે. તેનો
જેણે અનુભવ કર્યો તેણે સમસ્ત શ્રુતજ્ઞાન–પરમાગમનો સાર આત્મામાં ટંકોત્કીર્ણ કરી
લીધો, અનંત શક્તિ તેના આત્મામાં કોતરાઈ ગઈ. અનંત શક્તિવડે તેણે પોતાના
આત્માને શણગાર્યો...શોભાવ્યો...ચૈતન્યની પરમ વીરતા ને પ્રભુતા તેણે પ્રગટાવી.
જ્ઞાન–સુખ–વીર્ય બધી આત્મશક્તિઓ એક સાથે નિર્મળભાવપણે ઉલ્લસે છે. આવો
સ્વભાવ પ્રતીતમાં આવતાં જ અનંતગુણોમાં નિર્મળ પરિણમન શરૂ થઈ જાય છે. તે
પરિણમનમાં રાગ ન સમાય. આવા શુદ્ધ ગુણો ને પર્યાયો તે બેમાં જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા
રહેલો છે. ધર્મીની પર્યાયમાં ચૈતન્યના અનંત ખજાના ખુલ્લી ગયા છે; અનંત શક્તિઓ
તેની પર્યાયમાં કોતરાઈ ગઈ છે. શબ્દોથી લખવામાં અનંત શક્તિઓ ન આવી શકે,
અંતરના વેદનમાં અનંતશક્તિનો સ્વાદ આવી જાય છે.
સ્વસંવેદનમાં આવ્યું છે.
PDF/HTML Page 18 of 41
single page version
બતાવ્યા છે. અહીં સમયસારના પરિશિષ્ટમાં જ્ઞાન સાથેની ૪૭ શક્તિના પરિણમનનું
વર્ણન છે–એમાં અશુદ્ધતા ન આવે, એમાં તો જ્ઞાન સાથે વર્તતી શુદ્ધતા જ આવે.
ચૈતન્યત્વ જાગ્યું ને પોતાના સ્વભાવરૂપ પરિણમ્યું તેમાં અપાર પ્રભુતા ખીલી નીકળી
છે...દ્રવ્યસ્વભાવમાં પ્રભુતા તો બધા જીવોમાં છે, અહીં તો તે પ્રભુતા પર્યાયરૂપ પરિણમી
તેની વાત છે. ધર્મીની પર્યાયમાં કર્મની પ્રભુતા ચાલતી નથી, ધર્મીનો આત્મા પોતે
પ્રતાપવંત સ્વતંત્રતારૂપી પ્રભુતા વડે શોભી રહ્યો છે, તેનો પ્રતાપ કે તેની શોભા કોઈથી
હણી શકાય નહીં. અહા, ચૈતન્યપ્રભુની તાકાતની શી વાત? એના પ્રતાપની, એની
શોભાની શી વાત? ચૈતન્યની પ્રભુતામાં રાગ–વિકલ્પો કેવા? ચૈતન્યની અખંડ
શોભામાં રાગનું કલંક કેવું? ચૈતન્યપ્રભુ સ્વપર્યાયમાં સ્વાધીનપણે શોભે છે, તેની શોભા
માટે કોઈની પરાધીનતા નથી. સ્વાધીનપણે શુદ્ધતારૂપે પોતે પ્રભુ થઈને પરિણમે છે. તે
પરિણમનમાં કર્મ સાથે સંબંધનો અભાવ છે. અહો, આવી પ્રભુતાના સંસ્કાર આત્મામાં
નાખતાં એકવાર તારી પ્રભુતા ખીલી નીકળશે. પ્રભુત્વશક્તિ જીવમાં પારિણામિકભાવે
ત્રિકાળ છે–સહજ સ્વભાવરૂપ છે. તેનો સ્વીકાર કરનારને પર્યાયમાં તેનું વ્યક્ત
પરિણમન થવા માંડે છે એટલે ક્ષાયિકાદિભાવરૂપ પ્રભુતા પ્રગટે છે. આમ ગુણ–પર્યાયની
અલૌકિક સંધિ છે. ગુણનો સ્વીકાર કરીને પરિણમે, અને ગુણ જેવી શુદ્ધ પર્યાય ન થાય–
એમ બને નહીં. સ્વભાવના ભરોસે એની પર્યાયનું વહાણ તરવા માંડ્યું. તેનું ચૈતન્યતેજ
ખીલવા માંડ્યું...તેના ચૈતન્ય–તેજની પ્રભુતા સામે કોઈ જોઈ શકે નહિ, તેના પ્રતાપને
કોઈ હણી શકે નહીં.
આવી પ્રભુતાના સંસ્કાર પર્યાયમાં પાડ, તો અનાદિના કષાયના સંસ્કાર તારી
પર્યાયમાંથી છૂટી જશે. તારી પર્યાયમાં પ્રભુતાનો મોટો દરિયો અનંત ગુણથી ભરિયો છે,
તે સ્વાધીનપણે શોભે છે.
PDF/HTML Page 19 of 41
single page version
શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં લીધો છે; પરમાત્માના ઘરમાં તે પ્રવેશી ચુક્યો છે.–એના પરમાત્મસ્વભાવ
પાસે રાગની તે શી કિંમત છે? ‘સર્વજ્ઞસ્વભાવ’ માં રાગની સર્વથા નાસ્તિ છે. એટલે
આવો સર્વજ્ઞસ્વભાવ જેને પોતાના અંતરમાં બેઠો તે જીવ રાગથી છૂટ્યો–ભવથી છૂટ્યો,
મોક્ષ તરફ ચાલ્યો...એની પરિણતિનો પ્રવાહ સર્વજ્ઞતા તરફ ચાલ્યો.
એક જીવ સાતહાથનો હોય ને કેવળજ્ઞાન પામે;
એક જીવ સવાપાંચસો ધનુષનો હોય ને કેવળજ્ઞાન પામે;
બંને જીવનું કેવળજ્ઞાન–સામર્થ્ય સરખું જ છે. આવો કેવળજ્ઞાનસ્વભાવ તે
અક્ષરે) કોતરાઈ ગઈ છે, ને અંદર જ્ઞાનીના જ્ઞાનમાં અનંતી આત્મશક્તિઓ કોતરાઈ
ગઈ છે. શબ્દોની કોતરણીમાં અનંત શક્તિ ન સમાય, પણ સ્વસંવેદન જ્ઞાનના
અનુભવમાં અનંત શક્તિનો સ્વાદ એકસાથે સમાય છે.
વિકસવા માંડ્યું, તેમાં હવે સંકોચ નહિ થાય. સંકોચ વગરનો વિકાસ થાય એવો
આત્માનો સ્વભાવ હોવાથી, આત્માના બધાય ગુણોમાં સંકોચ વગરનું પરિણમન થાય
છે.–આવું પરિણમન ક્્યારે થાય?–કે જ્યારથી ચૈતન્યતત્ત્વને પ્રતીતમાં લીધું ત્યારથી જ
આવું પરિણમન શરૂ થાય છે.
PDF/HTML Page 20 of 41
single page version
થઈ જાય; પુણ્યભાવો પણ સંકોચ–વિકાસ સ્વભાવવાળા છે, તેનો વિકાસ દેખાય તે
કાંઈ સદા વિકાસરૂપ નથી રહેતો, અલ્પકાળમાં પાછો પલટો થઈ જાય છે. પણ
આત્માનો જે વિકાસ અંદરની શક્તિમાંથી પ્રગટ્યો તે કદી હાનિ કે સંકોચ પામે
નહિ. કેવળજ્ઞાનાદિ લક્ષ્મી પ્રગટી તેનો વિકાસ અનંત–અનંતકાળ સુધી એવો ને
એવો જ રહ્યા કરે છે, તે કેવળજ્ઞાન કદી કરમાતું નથી.
શુદ્ધઆત્માને જે જાણે છે તે તેનું સેવન કરે જ છે, ને તે રાગનું સેવન છોડે જ છે,
એટલે તેને શુદ્ધપર્યાયરૂપ પરિણમન થાય જ છે.–આવા જીવની ચૈતન્યપરિણતિમાં
જે શક્તિઓ ઊલ્લસે છે તેનું આ વર્ણન છે. સત્ ‘છે’ તેનું આ વર્ણન છે.
આત્મા માને છે, એટલે ઈંદ્રિયાતીત જ્ઞાનનું કાર્ય તેને વિશ્વાસમાં આવતું નથી.
ઈંદ્રિયજ્ઞાનને જ આત્મા માનીને તે અતીન્દ્રિયઆત્માનો અનાદર કરે છે.
વખતે રહેતું નથી. અરે જીવ! ભગવાન સર્વજ્ઞપરમાત્મા આ તને તારી મોક્ષની
વિભૂતિ દેખાડે છે. ઈંદ્રિયજ્ઞાનથી જ કામ કરનારો તું નથી, તારામાં તો સ્વયં પોતે
પોતાને સ્વસંવેદનવડે પ્રત્યક્ષ કરવાની તાકાત છે. આત્માને સ્વસંવેદનવડે પ્રત્યક્ષ
કરવામાં બીજા કોઈનું આલંબન રહેતું નથી, પ્રકાશશક્તિના બળે આત્મા પોતે
પોતાને પ્રત્યક્ષ કરવાનું કામ કરે છે. શક્તિના સ્વસંવેદનવડે આત્મપ્રભુ આનંદના
ઝુલે ઝૂલે છે.
ઈંદ્રિયોનું નિમિત્તોનું રાગનું કે ઈંદ્રિયજ્ઞાનનું આલંબન રહેતું નથી. દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય
ત્રણેમાં પ્રકાશશક્તિ હોવાથી તે પ્રત્યક્ષ થાય છે, એવો દેખતો ભગવાન આત્મા છે.
આત્મા