PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
નીકળ્યો તેમાં ભંગ પડશો નહિ, તેમાં વિઘ્ન હશો નહિ.
અને મારા આત્મસ્વભાવમાં ભંગ ન પડશો. જે આત્મપ્રિત જાગી તેમાં સાદિ અનંતકાળમાં
ભંગ ન પડશો.
છૂટકો.......આવી જ તારા કુળની રીત છે.
પરોઢિયા થઈ ગયાં છે..... મારા આત્માને નમસ્કાર હો.... આવી ભાવના વડે ગૃહસ્થાશ્રમમાં
રહેલા સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવો તથા સંતમુનિઓ પોતાના આત્મસ્વભાવ પ્રત્યે ઢળી જાય છે અને
અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરે છે.
પ્રવર શ્રી ટોડરમલજીનો દેહાંત કા. ગુ. ૭ ના રોજ
થયો હતો.... તેઓ મહા ધર્માત્મા હતા... દુષ્ટ જીવોના
કાવતરાનો ભોગ બનીને માત્ર
હતો. તેઓએ મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક વગેરે શાસ્ત્રની
રચના કરીને જૈનશાસન પર મહાન ઉપકાર કર્યો છે.
જેનો કા. સુ. ૭ મે શ્રદ્ધાંજલિ અર્પે.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
ગૌતમ પ્રભુએ સંભાળ્યો અર્થાત્ તે જ વખતે શ્રી ગૌતમ પ્રભુ કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત થયા–તેમને અરિહંતપદ પ્રગટ થયું....આ રીતે
તે દિવસે શ્રી સિદ્ધદશા અને અરિહંતદશા એ બે સર્વોત્કૃષ્ટ પવિત્ર દશાઓનો કલ્યાણિક મહોત્સવ છે.
છે....માટે રત્નદીપકો વડે ઇન્દ્રો પણ તેના મહોત્સવ ઉજવે છે.....એ મહોત્સવ લોકોત્તર હોય છે....
વીરપ્રભુ પોતે સિદ્ધ થયા એ તો સર્વોત્કૃષ્ટ મંગળ છે...અને....જે ભવ્યાત્માઓએ આત્મામાં શુદ્ધ સમ્યગ્દર્શનાદિ પ્રકાશ પ્રગટાવીને
સિદ્ધદશા સન્મુખ પુનિત પગલાં માંડયા છે તેઓ પણ ધન્ય છે.....
વિનંતી કરું છું.
કાળજીપૂર્વક, સુંદર, સરસ અને સમૃદ્ધ રીતે ચલાવવાનું સામર્થ્ય અને સૌ મુમુક્ષુઓનો સહકાર પ્રાપ્ત થાઓ એવી આશા રાખું છું.
આત્મધર્મ માસિક પ્રત્યેક ભવી જનોનું માર્ગદર્શક બનો એવી ભાવના ભાવું છું.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
‘વ્રતથી ધર્મ નથી’ એમ કહીને તેનું જોર ઢીલું કરી નાખો છો, તો પછી આમાં સિદ્ધાંત બોધ કે ઉપદેશ બોધ શું આવ્યો?
છોડીને આ એકલા આત્માની વાત સાંભળે છે અને તે સમજવા રોકાય છે તેમાં જિજ્ઞાસા કેટલી છે? કષાયની મંદતા કેટલી છે? શું
આ બધો વ્યવહાર ન આવ્યો? આત્માનું સ્વરૂપ સમજવાની રુચિ થઈ અને તેમાં રોકાણા તેટલે અંશે શું સંસાર પ્રત્યેનો વૈરાગ્ય ન
આવ્યો? સત્ સમજવાના જિજ્ઞાસુને સત્નું અને સત્ના નિમિત્ત તરીકે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનું અપાર બહુમાન હોય છે. આ રીતે
શુભરાગ, ભક્તિ, કષાયની મંદતા, વૈરાગ્ય ઇત્યાદિરૂપ વ્યવહાર આવે છે ખરો પરંતુ આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ સમજાવવાની મુખ્યતામાં
તે વ્યવહારને ગૌણ કરવામાં આવે છે. જો જિજ્ઞાસાથી આ માર્ગને બરાબર સમજે તો સત્યનો માર્ગ તો સીધો સટ સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક
કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષનો જ છે. આ ભાષા જ્ઞાનની વાતો નથી પણ સ્વભાવનો માર્ગ છે. યથાર્થ સત્ તરફની જિજ્ઞાસા અને સત્માં
અર્પણતા તે જ સત સ્વરૂપને પામવાનો સ્વતંત્ર ઉપાય છે; આમાં પરાધીનતા નથી તેમજ બુદ્ધિને ગીરવી મૂકવા જેવી વાત નથી.
આગ્રહ છોડીને આત્માની દરકારથી પોતે સમજવા માગે તો પોતે જ સત્ સ્વરૂપ છે તેમાં અભેદ થાય છે.
શુદ્ધાત્મસ્વભાવને નિશ્ચય વડે જાણવાથી જ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે અને સમ્યગ્દર્શનથી જ અનંત સંસારનો અંત આવે છે.
વ્યવહાર નથી તો શું નિશ્ચય છે? સત્યનું શ્રવણ કરવું તેમ જ પ્રતિપાદન કરવું તે શુભરાગરૂપ વ્યવહાર છે; લૌકિક શુભરાગ કરતાં
સત્ પ્રત્યેનો આ રાગ જુદા પ્રકારનો છે, તે લોકોત્તર પુણ્યનું કારણ છે. સાધકને શુભરાગ હોય છે તેનો નિષેધ કરવામાં આવતો
નથી પરંતુ તે રાગને મુક્તિના કારણ તરીકે માનવાનો નિષેધ જ્ઞાનીઓ કરે છે. રાગ મારી આત્મશાંતિને મદદગાર નથી, એમ
રાગરહિત સ્વભાવની રુચિ અને પ્રતીતમાં બરાબર દ્રઢતા કરવી તે જ મુક્તિનો માર્ગ છે.
કે, હું શુદ્ધ ચૈતન્ય જ્ઞાતા શાંતિસ્વરૂપ છું, આ રાગ છે તે મારામાં રહેવા માટે નહિ, તે વિકાર છે, મારું સ્વરૂપ નથી. આમ સમજીને તે
રાગનો આદર છોડ અને આત્માની રુચિને દ્રઢ કરીને અભેદ સ્વભાવ તરફ ઢળ. આમ કરવાથી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટ
થઈને મોક્ષ થશે અને બંધભાવ છૂટી જશે.
આત્માને શું ફળ? પ્રથમ તો, પંચમહાવ્રતનો રાગ કર્યો તેમાં આત્માને શું ફળ? પ્રથમ તો, પંચમહાવ્રતના રાગથી આત્માને લાભ
માનવો તે જ મિથ્યાત્વ છે અને તે મહાપાપ છે. હવે વિચારો કે–પંચમહાવ્રત પાળનાર અજ્ઞાની આત્માને શરૂઆતમાં, મધ્યમાં અને
અંતમાં શું ફળ આવ્યું? શુભરાગ છે તે પોતે આકૂળતા છે, તેનું અભિમાન કરીને મિથ્યાત્વને દ્રઢ કરે છે, અને તે શુભરાગના
ફળરૂપે પણ જડનો સંયોગ આવે છે. ક્યારેય પણ તે રાગ વડે આત્માને લાભ થતો નથી. છતાં પ્રથમ ભૂમિકામાં દેવ–ગુરુ–
શાસ્ત્રની ઓળખાણ પૂર્વક તેમનું બહુમાન–ભક્તિ, જ્ઞાનીઓનો સમાગમ, વૈરાગ્ય ઇત્યાદિનો શુભરાગ આવે છે. સંસારની તીવ્ર
રુચિ હોય અને જ્ઞાનીઓનું બહુમાન તથા ભક્તિ ન આવે તે તો જિજ્ઞાસુ પણ નથી. અહીં તો જે જિજ્ઞાસુ થયો તેને પણ શુભરાગ
સમ્યગ્જ્ઞાનનું કારણ નથી–એમ સમજાવ્યું છે.
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
પડી છે. આત્માના સ્વરૂપની સમજણ થઈને અલ્પકાળે મોક્ષ થાય એવો ઉપાય દર્શાવનારી વાણીનો યોગ મળ્યો, આટલે સુધી
આવીને પણ બહારના ભાવોની (શુભાશુભ વિકાર ભાવોની) રુચિ રાખ્યા કરે તો તેને સત્નું વલણ થયું નથી અર્થાત્ પોતાના
આત્માની દરકાર–રુચિ થઈ નથી. જ્યાં સુધી પોતે આત્માની રુચિ જાગૃત ન કરે ત્યાં સુધી, સાચા દેવ–ગુરુ–ધર્મનો સંયોગ હોય
તોપણ, તેને માટે તે સત્નું નિમિત્ત થયું નથી, માત્ર શુભરાગનું નિમિત્ત થયું છે. જીવ પોતે રાગની રુચિ છોડીને સ્વભાવની રુચિ
ન કરે તો તેને ધર્મનો લાભ થાય નહિ અને જન્મ–મરણનો અંત આવે નહિ. શુભરાગ કરે તો તેનાથી પુણ્ય બંધાય પરંતુ તેમાં
આત્માને શું? પુણ્યનો ભાવ કે પુણ્યના પરમાણુઓ કાંઈ આત્મામાં ટકી રહેતાં નથી. જે ધર્મ પ્રગટીને આત્મામાં અભેદપણે ટકી
રહે તે ધર્મ જ આત્માને મુક્તિનું કારણ છે; એ ધર્મ સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યક્ ચારિત્ર જ છે.
પોતે જ મોક્ષરૂપે થાય છે, માટે બધા સંજ્ઞી આત્મામાં મોક્ષ થાય તેટલું સમજવાની તાકાત છે. સ્વભાવની રુચિપૂર્વક જો પ્રયત્ન
કરે તો જરૂર સમજાય. *
જ હોય, કૂતરાને અંદર પેસવા જ ન દે, દેખતાં જ તેનો ધૂત્કાર કરે....તેમ મોક્ષમાર્ગ સાધનારા જ્ઞાનીઓ વ્યવહાર સામે પ્રજ્ઞા
લઈને જ બેઠા છે અર્થાત્ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપનું સાધન કરતાં વચ્ચે રાગરૂપ વ્યવહાર આવી પડે ત્યાં પ્રજ્ઞાવડે તેનો નિષેધ કરે છે. પણ
છતાં વ્યવહાર આવે છે તો ખરો ને? જો વ્યવહાર હોય જ નહિ તો નિષેધ કોનો કરવો? સમજવું અને સમજાવવું તે વ્યવહાર
છે. આ તત્ત્વની વાત સાંભળે છે તેમાં શુભભાવ થયા તે વ્યવહાર ન આવ્યો? વ્યવહાર આવે છે તેની ના નથી પણ તેને
જ્ઞાનીઓ સારો કહેતા નથી. નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંનેને સારા કેમ કહેવાય? શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વરૂપ તે નિશ્ચય છે અને પર્યાયના
ભેદ તથા રાગ આવે તે વ્યવહાર છે. આ બંનેને જ્ઞાનીઓ જાણે છે ખરા, પરંતુ તેમાં રાગ આત્માને લાભદાયક છે એમ તેઓ
માનતા નથી. વ્યવહાર હેય બુદ્ધિએ જાણવા યોગ્ય છે. પણ જો વ્યવહારને ઉપાદેયપણે જાણે તો તેને નિશ્ચય–વ્યવહારનું સાચું
જ્ઞાન નથી. પહેલાં સાધકદશામાં છોડવાની દ્રષ્ટિએ વ્યવહાર વચ્ચે આવે છે એમ જ્ઞાનીઓ જાણે છે અને તેથી તેઓ પરમાર્થ
શુદ્ધસ્વભાવ તરફ ઢળે છે. પણ પહેલેથી જ શુભરાગ કરવાની જેની દ્રષ્ટિ હોય તે પોતાનું લક્ષ વ્યવહાર ઉપરથી ખસેડીને નિશ્ચય
શુદ્ધ સ્વભાવ ઉપર ઢળતો નથી, તેથી તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ રહે છે. આમાં વ્યવહાર ક્યાં ન આવ્યો અને ક્યાં વ્યવહાર આદરણીય
રહ્યો?–વ્યવહાર બધે આવે ખરો પણ આદરણીય ક્યાંય નથી.
યથાર્થ હોય નહિ. જેઓ સાધક જ્ઞાની છે તેઓ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણે છે અને તેમાં ઠરતાં પહેલાં ‘હું ચેતનાર છું’ એમ
વિકલ્પ આવે છે તે વ્યવહાર છે. હું ચેતનાર છું એમ સ્વભાવની
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
અસ્તિ જાણતાં હું રાગી–દ્વેષી નથી એમ નાસ્તિનું જ્ઞાન આવી જ જાય છે. હું તો શુદ્ધચૈતન્ય જ્ઞાતાદ્રષ્ટા છું, રાગ મારા સ્વભાવમાં
નથી તેથી તે જીવ નથી પણ અજીવ છે–આવી ભેદજ્ઞાનની પ્રતીત જેને પોતાના આત્મામાં બેસે તે જીવ ભેદજ્ઞાન વડે શુદ્ધ
આત્માનું ગ્રહણ કરે અને રાગનો ત્યાગ કરે. એટલે કે શુદ્ધ પરમાર્થ આત્મસ્વભાવને જ આદરણીય માને છે અને વ્યવહારને
જાણે છે પણ આદરણીય માનતા નથી. શુદ્ધ ચૈતન્ય સિવાયના બીજા બધા ભાવોને તે સ્વભાવથી પર જાણીને હેય સમજે છે.
ક્રિયાકાંડમાં નથી. અરે! એક કલાક ધ્યાન રાખી તત્ત્વને સાંભળે તોપણ શુભભાવની ટંકશાળ પડે અને શુભભાવની સામાયિક
થઈ જાય. તો પછી ચૈતન્યની જાગૃતિ લાવી નિર્ણય કરે તો તેની તો વાત જ શી? તત્ત્વજ્ઞાનનો વિરોધ ન કરે અને જ્ઞાનીને શું
કહેવું છે તે સાંભળે તો તેમાં શુભરાગનું જે પુણ્ય બંધાય તેના કરતાં પરમાર્થના લક્ષ સહિત સાંભળનારને ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યના
શુભભાવ થઈ જાય છે. તત્ત્વ સાંભળવામાં શુભભાવ રાખે તોપણ આવું શુભ સાંભળવાના જોગ ફરી મળે, પણ તે પુણ્યની
કિંમત શી? પુણ્યથી માત્ર સાંભળવાનું મળે પણ તેમાં જાતને ભેળવીને સત્યનો નિર્ણય ન કરે તો થોથાં છે. પુણ્યથી ધર્મ થાય
એમ માને, અંતરગુણમાં તેની મદદ માને તેનો તો નિષેધ હોય જ. પુણ્ય–બંધન વિકાર છે, તેને ધર્મ માને તેનો ત્રણે કાળના
જ્ઞાનીઓ નિષેધ કરે છે. પુણ્ય વિકાર છે તેનાથી અવિકારી આત્મધર્મ થતો નથી માટે પુણ્યનો નિષેધ કહ્યો છે, પણ તેથી પુણ્ય
છોડીને પાપમાં જવાનું કહ્યું નથી; અશુભથી બચવા પૂરતો શુભભાવ જ્ઞાનીને પણ હોય છે પણ તેનાથી ધર્મ થશે એમ માનીને
કોઈ શુભભાવ કરે, તો તેનાથી કોઈ કાળે અવિકારી આત્માને કાંઈ ગુણ થાય નહિ.
કળામાં તો જરાય અજાણ્યો રહેતો નથી.”–(સમયસાર–પ્રવચનો ભાગ–૧ પા. ર૬૦–ર૬૧)
રહ્યું છે માટે હું આળસુ નથી. લોકો બહારથી માપ કરે છે તે સાચું નથી. સ્વરૂપમાં અણઉત્સાહ તે જ આળસ છે અને
દીનેશઃ– ગુણ ન વધારી શકાય, કેમકે ગુણ તો ત્રિકાળ છે, તે નવો થઈ શકતો નથી. પરંતુ ગુણની પર્યાયની
દીનેશઃ– કોઈમાં ગુણ ઓછા હોય જ નહિ. બધા આત્માઓમાં ગુણ તો પૂરેપૂરા જ સદા રહે છે. ગુણ ઓછા
ગુણ ઓછા નથી પણ ગુણની પર્યાય ઓછી (અધૂરી) થઈ છે–એમ સમજવું. ગુણ તો પૂરેપૂરા છે. એને જીવ
ઓળખતો નથી તેથી પર્યાય અધૂરી છે. જો
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
પોતાના પૂરેપૂરા ગુણોને ઓળખીને જીવ તેમાં સ્થિર થાય તો પર્યાય પણ પૂરી જ પ્રગટે. તેથી પ્રથમ આત્માના દ્રવ્ય–ગુણ
શક્તિ છે તેથી તેઓ પરિણમીને અહીં આવ્યા છે; પરંતુ આત્માને કારણે શરીર આવ્યું નથી તેમજ શરીરના કારણે આત્મા
દીનેશઃ– જીવમાં જ્ઞાન છે, પુદ્ગલમાં જ્ઞાન નથી. પુદ્ગલ રૂપી છે, જીવ અરૂપી છે.
સુરેશઃ– પુદ્ગલમાં જ્ઞાનગુણ કેમ ન હોઈ શકે?
દીનેશઃ– પુદ્ગલ જડ રૂપી છે તેથી તેમાં જ્ઞાન નથી. જ્ઞાન તો અરૂપી છે અને પુદ્ગલ તો રૂપી છે, રૂપી વસ્તુના બધા
દીનેશઃ– જે રૂપી વસ્તુ હોય તે ઇન્દ્રિયો દ્વારા જાણી શકાય અને પુદ્ગલો રૂપી છે તેથી તે ઇન્દ્રિયો દ્વારા જાણી શકાય
અને જ્ઞાન તો અરૂપી હોવાને લીધે તે આંખથી દેખાતું નથી, કાનથી સંભળાતું નથી, હાથ વગેરેથી સ્પર્શાતું નથી, જીભથી
દીનેશઃ– ના. શબ્દો આકાશમાંથી આવતા નથી. શબ્દ તો જડ પરમાણુઓની અવસ્થા છે, તે આકાશનો ગુણ નથી.
દીનેશઃ– કેમકે પાણી વગેરે પદાર્થો ટાઢામાંથી ઉના થાય છે, ટાઢું અને ઉનું એ બન્ને સ્પર્શ ગુણની જ પયાર્યો છે.
સુરેશઃ– પાણીને ટાઢામાંથી ઉનું તો અગ્નિએ કર્યું છે ને?
દીનેશઃ– નહિ, અગ્નિ અને પાણી બન્ને પદાર્થો જુદાં છે તેથી અગ્નિ પાણીને ઉનું કરતી નથી. પાણીમાં અનંત
શક્તિથી ઉની દશા રૂપે થયો; તેમાં અગ્નિ વગેરે કોઈએ કાંઈ કર્યું નથી. પાણીના પરમાણુઓ પોતાની લાયકાતથી પોતાના
દીનેશઃ– દરેક દ્રવ્યમાં ‘દ્રવ્યત્વ’ નામની શક્તિ છે, તે શક્તિને લીધે દ્રવ્યો સદાકાળ એક સરખાં રહેતાં નથી અને
કોઈવાર ઠંડા, કોઈ વાર ગરમ વગેરે હોય છે. જે પરમાણુઓ ઠંડામાંથી ગરમ થયા તે અગ્નિએ કર્યા નથી. પણ તેની પોતાની
દીનેશઃ– જો અગ્નિએ પાણી ઉનું કર્યું એમ માનીએ તો અગ્નિના પરમાણુઓમાંથી કાંઈક નીકળીને પાણીના
દ્રવ્યોમાં ‘અગુરુલઘુત્વ’ નામની શક્તિ છે તેથી એક દ્રવ્યના કોઈ ગુણ કે પર્યાય બીજા દ્રવ્યમાં પ્રવેશી શકતાં નથી. દરેક
દ્રવ્યોના ગુણ–પર્યાય પોતપોતામાં જ રહે છે. વસ્તુની પર્યાય બહારથી આવતી નથી પરંતુ પોતાના ગુણમાંથી જ પર્યાય આવે
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
ના સ્વરૂપપણે નથી, અગ્નિ પાણીના સ્વરૂપપણે નથી. આમ હોવાથી તેઓ એક બીજાનું કાંઈ જ કરી શકતા નથી. જો
અગ્નિએ પાણીને ઉનું કર્યું એમ માનીએ તો ઉપરના બધા સિદ્ધાંત તૂટી જાય અર્થાત્ દ્રવ્યના અગુરુ–લઘુત્વ ગુણનો
નાશ થાય, બધા ગુણોનો નાશ થાય અને દ્રવ્યો એક બીજામાં ભળી જઈને દ્રવ્યનો પણ નાશ થાય. માટે કોઈ દ્રવ્ય
બીજા દ્રવ્યનું કાંઈ જ કરી શકતું નથી.
દીનેશઃ– વસ્તુના સ્વભાવમાં જે ગુણ હોય તે ગુણ જાણવાથી વસ્તુનું સ્વરૂપ ખ્યાલમાં આવે છે અને તેથી
સમજતાં શરીરમાં રોગ આવે તો જાણે છે કે તે રોગની મારામાં નાસ્તિ છે, મારું જ્ઞાન રોગથી જુદું છે. મારો કોઈ ગુણ
શરીરરૂપે નથી તેથી શરીરમાં રોગ આવવાથી મને નુકસાન થતું નથી, તેમજ શરીર નિરોગ હોય તેને લીધે મને લાભ
થતો નથી. અને શરીરની મારામાં નાસ્તિ હોવાથી હું શરીરનું કાંઈ કામ કરી શકું નહિ. આમ, નાસ્તિત્વગુણની
સમજણ થતાં નિરંતર સ્વ–પરના ભિન્નપણાનો ખ્યાલ રહે છે અને તેથી શાંતિ રહે છે, શરીર, પૈસા વગેરે ચાલ્યા
જવાથી આત્મામાંથી કાંઈ ચાલ્યું જતું નથી, કેમકે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મામાં શરીર પૈસા વગેરેની નાસ્તિ છે.
દીનેશઃ– મને મારી સાચી સમજણથી લાભ થાય, પરંતુ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર કે પુણ્ય વગેરે કોઈથી લાભ થાય
પદાર્થો મારા આત્માને કાંઈ કરી શકે નહિ.
દીનેશઃ– વસ્તુ સ્વરૂપ જ એ પ્રમાણે છે માટે તેમ સમજવાથી જ સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે. પર દ્રવ્યોથી મને કાંઈ
ઘટે છે અને શાંતિ–સુખ થાય છે. પર દ્રવ્યની ઓશિયાળરૂપ પરાધીનતા જીવ માની બેઠો છે તે માન્યતા સાચું
સમજતાં ટળી જાય છે. પોતાના દોષથી જ પોતાને નુકસાન થાય છે એમ સમજે તો પોતાનો દોષ ટાળીને તે નુકસાન
ટાળે અને ગુણનો લાભ થાય.
દીનેશઃ– જડ દેહમાં અનંત રજકણ–પરમાણુઓ છે, તે દરેક સ્વતંત્ર દ્રવ્ય છે. તે દરેક પરમાણુ દ્રવ્યમાં
મનમાં દુઃખી થઈ રહ્યો છે, તો તેનું દુઃખ મટાડવાનો શું ઉપાય?
સંબંધીની આ જીવની ઇચ્છા દૂર થાય તો તેનું દુઃખ ટળે.
દુઃખ કદી પણ મટવાનું નથી. બીજો ઉપાય સ્વાધીન હોવાથી તે ઉપાય જીવ કરી શકે છે. પરંતુ જ્યાં સુધી, ‘આ મડદું
છે અને તે કદાપિ ખાવા પીવાનું નથી’ એમ તે જીવને વિશ્વાસ ન આવે ત્યાં–
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
સુધી તેને ખવરાવવા વગેરેની આ જીવની ઇચ્છા ટળે જ નહિ; તેથી મડદાનું મડદાં તરીકે સાચું જ્ઞાન કરવું તે જ
ઇચ્છા ટળીને શાંતિ થવાનો એકમાત્ર ઉપાય છે. મડદાંને મડદા તરીકે જાણતાં તેને વસ્તુસ્થિતિનો સાચો ખ્યાલ
આવે છે અને તેમ થતાં, મડદાંને ખવરાવવા વગેરેની તેની ઇચ્છા ટળી જાય છે, અને તેથી તેટલા પૂરતી તેને શાંતિ
થાય છે. આ રીતે, સાચું જ્ઞાન જ સુખનું કારણ છે અને અજ્ઞાન જ દુઃખનું કારણ છે. (અહીં માત્ર મડદાં સંબંધી વાત
છે તેથી ‘સાચું જ્ઞાન’ કહેતાં માત્ર મડદાં સંબંધી સાચું જ્ઞાન સમજવું પરંતુ ‘સમ્યગ્જ્ઞાન’ ની વાત ન સમજવી, અને
‘સુખ’ કહેતાં મડદાં સંબંધી ઇચ્છાના અભાવથી જે શાંતિ થઈ છે તે અપેક્ષાએ સુખ સમજવું; પરંતુ સર્વથા
નિરાકુળતાજન્ય સુખ અહીં ન સમજવું. સમ્યગ્જ્ઞાન અને નિરાકુળ સુખ સંબંધી હવે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે.)
ઇચ્છા પ્રમાણે ફેરવવાના ભાવ કરે છે, પરંતુ પર દ્રવ્યો આ જીવની ઇચ્છાપ્રમાણે પરિણમતા નથી તેથી આ જીવ
નિરંતર આકુળતાનું વેદન કરીને દુઃખી જ થઈ રહ્યો છે, તે દુઃખ મટવાનો ઉપાય શું છે?
આ જીવ પોતે ફેરવી નાખે, તો તેનું દુઃખ ટળે.
આ જીવની અપેક્ષાએ મડદાં છે, જે મડદું ખાય–પીવે નહિ તેમ પર દ્રવ્યો પણ આ જીવ સાથે કાંઈ સંબંધ ધરાવતા
નથી.
પદાર્થો નહિ પરિણમતા હોવાથી તેના ઊંધા ભાવનું દુઃખ તેને હંમેશાં બન્યું જ રહે છે.
અભાવ છે–એમ જ્યાં સુધી જીવને વિશ્વાસ ન આવે ત્યાં સુધી પર દ્રવ્યને ફેરવવાની તેની ઇચ્છા ટળે જ નહિ. પરંતુ
જો પર દ્રવ્યોને પોતાથી ભિન્નપણે જાણે તથા હું તેમનું કાંઈ જ કરી શકતો નથી–એમ વિશ્વાસ કરે તો તે પરદ્રવ્યોને
ફેરવવાની ઇચ્છા કરે નહિ, પરંતુ તે પર દ્રવ્યો જેમ સ્વતંત્રપણે પરિણમે તેમ તેને માત્ર જાણ્યા કરે, અને તે પરદ્રવ્યના
ગમે તેવા પરિણમનમાં પણ પોતાને અંતરથી આકુળતા ન થાય, કેમકે તેને પ્રતીત છે કે તે દ્રવ્યોના પરિણમન સાથે
મારે કાંઈ સંબંધ નથી. માટે સ્વનું અને પરનું ભિન્નપણે સાચું જ્ઞાન કરવું તથા તેઓ એકબીજાનું કાંઈ જ કરી
શકતા નથી એવી પ્રતીત કરવી તે જ ઇચ્છા ટાળીને શાંતિ થવાનો એક માત્ર ઉપાય છે. સ્વ–પર દ્રવ્યોને ભિન્ન
જાણતાં તેને વસ્તુસ્થિતિનો સાચો ખ્યાલ આવે છે; અને તેમ થતાં ‘હું પર દ્રવ્યોની ક્રિયા કરી શકું’ એવી ઊંધી
માન્યતા ટળી જાય છે તેથી અનંત પર દ્રવ્યોનો અહંકાર અને તેના કર્તૃત્વની અનંતી ઇચ્છા ટળી જાય છે અને તેટલે
અંશે સ્વભાવની શાંતિ અને સુખ પ્રગટે છે. આ રીતે, સાચું જ્ઞાન જ સુખનું કારણ છે, અને અજ્ઞાન જ દુઃખનું કારણ
છે. સર્વત્ર સર્વ પ્રસંગે સાચું જ્ઞાન એ જ એક માત્ર સુખનો ઉપાય છે. માટે સાચું જ્ઞાન કરો!
પરદ્રવ્યનો અહંકાર કરે નહિ. તેથી એકલું જ્ઞાન રહ્યું, તે જ્ઞાન જ સુખનું કારણ છે.
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
બધું બતાવી રહેલ છે કે તમે મહાપુરુષ છો, તમારામાં ચંચળતા જરાપણ રહી નથી. હવે તમારી આ દશા રાજ્ય કાર્ય
સંભાળવાની છે. હવે તમારા વિવાહ કરીને તમને રાજ્ય સોંપીને હું સંસારની ઝંઝટોથી છૂટીને આત્મસાધન કરવા
ચાહું છું...
ધીમેથી શાંત અને ગંભીર સ્વરે કહ્યું–પિતાજી! એ મારાથી નહિ થઈ શકે...જે સંસાર ઝંઝટોથી આપ બચવા ચાહો છો
તે જ સંસાર ઝંઝટોમાં આપ મને ફસાવવા શા માટે ચાહો છો? ઓહ! મારું આયુષ્ય ૭૨ વર્ષનું જ છે, તેમાં આજ
ત્રીસ વર્ષો તો વ્યતીત થઈ ગયાં. હજી આ અલ્પ જીવનમાં મારે ઘણું આત્મસાધન કરવાનું બાકી છે. પિતાજી! હું હવે
આત્મસાધન પૂર્ણ કરીશ! લોકો ધર્મના નામ પર આપસ–આપસમાં કેવા ઝગડી રહ્યા છે? બધા એક બીજાને પોતા
તરફ ખેંચવા માગે છે–પણ સાચી ખોજ કરતા નથી અને દંભી થઈ રહ્યા છે. ધર્માચાર્યો પ્રપંચ ફેલાવીને ખોટા ધર્મની
દુકાનો ચલાવી રહ્યા છે અને ભોળા અજ્ઞાની જીવો ઠગાઈ જાય છે... હું તે પથભ્રાંત જીવોને સાચો મોક્ષમાર્ગ
બતાવીશ...માટે...
પિતા છું.’ એ રીતે જોતાં આપની વિચારધારા પરિવર્તિત થઈ જશે. બસ, પિતાજી મને આજ્ઞા આપો, જેથી હું મારા
પવિત્ર આત્મસાધનને શીઘ્ર પૂર્ણ કરું, અને પવિત્ર સિદ્ધ દશાને પ્રાપ્ત કરું!
પોતાના આદર્શ અને પવિત્ર વિચાર માતા સામે રજુ કર્યા. અને વૈરાગ્યભરેલાં તત્ત્વવચનોથી સંસારની દુષિત
પરિસ્થિતિનું વર્ણન કરીને કહ્યું–હે માત! હવે મને સ્વતંત્રપણે આત્મસાધન કરવાની રજા આપો!
સરલ, વીતરાગી મુખમુદ્રા જોતાં માતાની વ્યાકૂળતા દૂર થઈ, પુત્ર–પ્રેમને ભૂલી ગઈ...કેટલીક વાર સુધી તો એ જ
પ્રમાણે અનિમેષદ્રષ્ટિએ તેમના પ્રત્યે જોઈ રહી...મહાવીરને જોઈને તે પોતે પોતાને બહુ જ ધન્યવાદ આપવા
લાગી...તેનું હૃદય અતિ પ્રસન્ન થયું...
આપના જન્મથી હું ધન્ય થઈ છું. આપ મારા પુત્ર નથી, હું આપની માતા નથી; પણ આપ તો એક આરાધ્ય–દેવ છો
અને હું
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
આપની એક સેવિકા છું...હવે મારો પુત્રમોહ બિલ્કુલ દૂર થઈ ગયો છે... આટલું કહેતાં માતાજીની આંખમાંથી આંસુ ચાલ્યાં
ગયાં, તેઓ વિશેષ ન બોલી શક્યાં...તેમની મુદ્રા પર શોક નહિ પણ સંતોષ હતો...અડગ વૈરાગ્યમૂર્તિ મહાવીર મૌન
હતા...તેમની આંખો નીચી ઢળી ગઈ હતી. અહા! એ વખતનું ફાટફાટ વૈરાગ્યમય દ્રશ્ય,...એ તો સંસારવૃક્ષને જડમૂળથી
ઉખેડી નાખવા માટેની અવગાહના જ કરી રહ્યું હતું ને! !
જિનદિક્ષા લેવાનો દ્રઢ નિશ્ચય કરી લીધો...
વડે તેમના વિચારોનું સમર્થન કર્યું...પોતાનું કાર્ય પૂર્ણ કરીને લોકાંતિક દેવો પોતાના સ્થાને ચાલ્યા ગયા.
થાયે જિન દિગંબર–મુદ્રાધારી દેવ..
શ્રી મહાવીર પ્રભુજી તપોવનમાં સંચર્યા રે...વંદો...
રૂડો તપ–કલ્યાણિક આજે પ્રભુનો દીપતો રે...
મંગલ હય ગય રથ નર ધ્વજ ને સ્વસ્તિક...
શોભિત ચંદ્રપ્રભા શિબિકામાં રત્ન સિંહાસને રે...વંદો...
જગત્ પ્રકાશક શાંતિ ધારી અહો તુજ દિવ્યતા રે...
સાધ્યું ધ્યાન ધ્યેય ને ધ્યાતા એકાકાર...
એવા વનવિહારી પ્રભુજી વીતરાગી થયા રે...વંદો... (જિનેન્દ્ર સ્તવન મંજરી, પા. ૧૮૪)
પૂર્વદિશા તરફ મુખ રાખીને ‘ૐ
સાક્ષીપૂર્વક શ્રીવર્દ્ધમાનકુમાર બાહ્યાભ્યંતર પરિગ્રહને છોડીને શ્રી જિનદીક્ષા ધારણ કરીને મુનિ થયા. શ્રીવર્દ્ધમાનમુનિ તરત
જ ત્યાં શુદ્ધાત્મસ્વરૂપના ધ્યાનમાં લીન થયા અને તે જ વખતે તેઓશ્રીને મનઃપર્યય જ્ઞાન પ્રગટ થયું...
(શ્રી ચોવીસ તીર્થંકર પુરાણના આધારે)
ગમે તેમ હો પણ તું તારા સ્વક્ષેત્રે લક્ષ રાખીને આત્માના સ્વરૂપની શાંતિનું વેદન કરતાં સમાધિ મરણવડે દેહ છોડ.
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
તો કેવળજ્ઞાનગમ્ય છે; તોપણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવના કેટલાક પરિણામો છદ્મસ્થને જ્ઞાનગોચર છે, તે પરિણામ ઉપરથી
સમ્યગ્દર્શનની પરીક્ષા કરવાનો વ્યવહાર છે, તેથી તે પરિણામોને સમ્યગ્દર્શનનાં બાહ્ય ચિહ્ન કહેવાય છે.
અવિરુદ્ધન્યાય ઉપરથી સમ્યગ્દર્શનની ઓળખાણ થઈ શકે છે; આ રીતે એક ગુણ ઉપરથી બીજા ગુણનો નિર્ણય કરવો
તે વ્યવહાર છે.
જાણે છે.
સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય ચિહ્ન શું છે તે અહીં વર્ણવે છે.
પુણ્ય–પાપરહિત પોતાના નિર્વિકારી ચૈતન્યરૂપ આત્માની અનુભૂતિ કરવી તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે, તે જ્ઞાન સમ્યગ્દર્શનનું
ચિહ્ન છે. જો કે શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિ તે જ્ઞાનગુણની પર્યાય છે, તે પોતે સમ્યગ્દર્શન નથી, તોપણ સમ્યગ્દર્શનની
સાથે આવી જ્ઞાનની અનુભૂતિ હોય છે તેથી તેને સમ્યગ્દર્શનનું ચિહ્ન કહીએ છીએ. શરીરની ક્રિયા તે સમ્યગ્દર્શનનું ચિહ્ન
નથી; પર જીવની દયા હું પાળું એમ માને અને શુભરાગ કરે તો તેને પાપાનુબંધી પુણ્ય બંધાય, પણ તે દયાદિનો
શુભરાગ સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય ચિહ્ન પણ નથી. અહીં પરનું જાણપણું કે રાગનું જ્ઞાન તેને સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય લક્ષણ કહ્યું
નથી પરંતુ શુદ્ધ આત્મસ્વભાવની અનુભૂતિરૂપ જ્ઞાનને જ તેનું બાહ્ય લક્ષણ કહ્યું છે.
પોતાના આત્માને પુણ્ય–પાપરૂપે ન માનવો, પર વસ્તુનું હું કાંઈ કરી શકું એમ ન માનવું અને કષાય ભાવરૂપ હિંસાથી
બચાવવો તે જ સાચી જીવદયા છે. જ્યાં પુણ્ય–પાપને પોતાનાં માને અને પર વસ્તુનું કર્તાપણું માને ત્યાં જીવદયા નથી
પણ સ્વ જીવની હિંસા છે. (આ ચાર પ્રકારના ધર્મનું સ્વરૂપ વિસ્તારથી સમજવા માટે– જુઓ, આત્મધર્મ અંક ૩પ
પાનું–૨૦૨ થી ૨૦૪)
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
નિશ્ચય લક્ષણ છે અર્થાત્ તે પ્રતીત પોતે જ સમ્યગ્દર્શન છે. આ સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ અંતર સંશોધનથી જણાય તેવું
છે. પોતાના તત્ત્વની અંતર શોધ–ખોળ ન કરે તો આ અવતાર શું કામનો? સમ્યગ્દર્શન સીધું છદ્મસ્થને ન જણાય,
પરંતુ જ્ઞાન દ્વારા તેનો નિર્ણય કરી શકાય છે. અને જ્ઞાન તો પોતાને સ્વસંવેદનરૂપ છે. શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિરૂપ
જ્ઞાન–પરિણામ થાય તે પોતાના જ્ઞાનના સ્વસંવેદનમાં આવી શકે છે. અને જ્યાં જ્ઞાનનું સ્વસંવેદન હોય ત્યાં
સમ્યગ્દર્શન અવશ્ય હોય છે. જ્ઞાનની નિર્મળ અનુભૂતિ થતાં પોતાને નિઃશંક સ્વસંવેદન થાય છે કે, અહો! આ જ્ઞાન
નિર્મળ છે, તેમાં ભવ નથી, વિકાર નથી, તે પૂર્ણ થવાની હવે તૈયારી છે; આવા પૂર્ણતાના પડઘાને જ્ઞાન પોતે જાણે છે.
બધો અનુભવ વાણીથી પૂરો કહી ન શકાય પરંતુ સ્વસંવેદનમાં તો પૂરેપૂરો આવી શકે છે. જેમ ઘી અને તીખાં
મરચાંના સ્વાદનું વેદન થઈ શકે છે પરંતુ વાણીમાં તે સંતોષકારક વર્ણવી શકાતું નથી, તેમ શુદ્ધસ્વભાવના અનુભવનું
વેદન થાય છે પરંતુ તે વાણીદ્વારા બધું વર્ણવી શકાતું નથી. જે જીવને સમ્યગ્દર્શન થાય તે જીવને સ્વસંવેદનથી પોતાને
ખબર પડે છે.
તેથી એમ ન સમજવું કે તે અનુભૂતિ આત્માથી જુદી છે. અનુભૂતિ આત્માથી જુદી નથી, પરંતુ અહીં સમ્યગ્દર્શનને
ઓળખવા માટે ગુણ ભેદથી વર્ણન છે; જ્ઞાન ગુણ અને શ્રદ્ધાગુણ જુદા છે માટે જ્ઞાનની અનુભૂતિને સમ્યગ્દર્શનનું
બાહ્યચિહ્ન કહ્યું છે. જ્યારે અભેદ વિવક્ષાથી કથન હોય ત્યારે તો અનુભૂતિ પોતે જ સમ્યગ્દર્શન છે–એમ પણ
કહેવાય છે.
ઓળખાવવું તે વ્યવહાર છે. શ્રદ્ધાગુણને શ્રદ્ધાગુણ વડે જ ઓળખાવવો તે નિશ્ચય છે, અને જ્ઞાનગુણદ્વારા શ્રદ્ધાગુણને
ઓળખાવવો તે વ્યવહાર છે. સમ્યગ્જ્ઞાનમાંથી સમ્યગ્દર્શન પ્રગટતું નથી પરંતુ સમ્યગ્જ્ઞાન વડે સમ્યગ્દર્શન ઓળખાય
છે. જો એક ગુણમાંથી બીજો ગુણ પ્રગટે તો નવા ગુણની ઉત્પત્તિ થાય અથવા જો શ્રદ્ધા–જ્ઞાન બે ગુણ ભેગા થઈને
સમ્યગ્દર્શન પર્યાય પ્રગટે તો ગુણનો લોપ થાય અને ગુણનો લોપ થતાં દ્રવ્યનો જ લોપ થાય. માટે દરેક ગુણને
યથાર્થસ્વરૂપે ઓળખવા જોઈએ.
આત્મા સત્ છે, અનાદિથી છે; અનાદિથી આત્માએ શું કર્યું? અનાદિથી અજ્ઞાનભાવે વિકાર જ કર્યો છે. વિકાર
પલટાવ્યા કર્યો છે અને તેથી ભવ પલટાવ્યા છે. એ રીતે અનાદિથી આત્મા વિકારમાં ટકયો છે. જો વિકારમાં ન ટકયો
હોત તો મોક્ષદશા પ્રગટ હોત. પૂર્વભવોની વેદનાને ભલે ભૂલી ગયો, તે પૂર્વભવનું વેદન વર્તમાન ન થાય તોપણ
જ્ઞાનના ન્યાયવડે તેનો સ્વીકાર થાય છે. પૂર્વે જે અનંતભવ કર્યા તેને વર્તમાનમાં જે જ્ઞાન અનુમાનવડે સ્વીકારે છે તે
જ્ઞાન કરનાર આત્મા છે કે પર? જે આત્મા વડે નક્કી કર્યું તે જ્ઞાન સાચું હોય કે ખોટું? આત્માનું સત્પણું કબુલતાં
પૂર્વના વેદનની કબુલાત જ્ઞાનમાં આવી જાય છે. ભવ સંબંધી જાતિસ્મરણજ્ઞાન થાય તેને તો પૂર્વનું વેદન વિશેષ
જણાય. પરંતુ જાતિસ્મરણજ્ઞાન ન હોય તોપણ આત્માની સ્વ જાતનું સ્મરણ કરતાં પૂર્વની અનંતકાળની હૈયાતિની
પ્રતીત આવી જ જાય છે. અહો, અનંત ભવભ્રમણમાં આવો અવતાર પામીને આત્માનો અનુભવ કરવાને બદલે
શુભરાગમાં સલવાઈ જાય છે. જીવન ટકાવવા માટે ઝેરના ટેકા ન હોય તેમ ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્માને રાગનો આશ્રય
ન હોય. એકવાર જો જિજ્ઞાસાથી આવા ચૈતન્યનો નિર્ણય કરે તો ભવરહિતપણાની પ્રતીત થઈ જાય.
પણ જ્ઞાનમાં જે રાગાદિ જણાય છે
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
તે રાગાદિ હું નથી કેમ કે તેઓ મારા સ્વભાવમાંથી ઉપજ્યા નથી–જેને જ્ઞાનવડે આવી ઓળખાણ થાય છે તેને
નિયમથી સમ્યગ્દર્શન હોય જ છે. ભેદજ્ઞાનવડે રાગરહિત એકલા જ્ઞાનનો અનુભવ કરવો તે જ આત્માની
અનુભૂતિ છે.
કોઈપણ ગુણને મદદ તો કરનાર નથી પણ તે ચારિત્ર ગુણનો વિકાર છે. રાગવડે સમ્યગ્દર્શનનો નિર્ણય થતો નથી.
જ્ઞાન પ્રાપ્તિની ઇચ્છા કરે અને ત્યાં જો જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય, તો તે જ્ઞાન ઇચ્છાવડે થયું નથી; પણ જ્ઞાન સ્વભાવ તરફની
એકાગ્રતાવડે થયું છે, જે ઇચ્છા થઈ તે તો જ્ઞાનના વિકાસને અટકાવનાર છે. આ રીતે જાણીને રાગથી ભિન્નપણે
જ્ઞાનની અનુભૂતિ કરવી તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે. શુદ્ધચૈતન્યઆત્માની અનુભૂતિ તે શુદ્ધનયનો વિષય છે, પણ ઇચ્છા–
રાગાદિ તે શુદ્ધનયનો વિષય નથી. જ્યારે શુદ્ધનયવડે શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિ કરે ત્યારે એવું શ્રદ્ધાન પણ થાય છે કે
શુદ્ધસ્વચતુષ્ટયસ્વરૂપ તે જ હું છું. જુઓ, આ શ્રદ્ધાનમાં પર્યાયની પણ પૂર્ણતાનો જ સ્વીકાર કર્યો. વર્તમાન દશામાં જે
રાગાદિ છે તે મારું સ્વરૂપ નથી, પણ રાગાદિરહિત સ્વચતુષ્ટયસ્વરૂપ તે જ હું છું.
વખતની વાત છે.
છું; સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવને શુદ્ધનયવડે આત્માની એવી અનુભૂતિ હોય છે. મારા અનંતચતુષ્ટયસ્વરૂપ સિવાયના બધા
ભાવો સંયોગજનિત છે, તે મારો સ્વભાવ નથી.
પણ જો સારો વિદ્યાર્થી હોય તો સમજીને ફરીથી બરાબર અભ્યાસ કરે. તેમ જીવ અજ્ઞાનપણે પોતાને સમ્યગ્દર્શન અને
વ્રત–તપ સહિત માની બેઠો હોય, પણ જ્યારે સાચા જ્ઞાની ગુરુ તેને સમજાવે કે ભાઈ, તારી ભૂલ છે, શુભરાગમાં તું
ધર્મ માની બેઠો પણ તે અજ્ઞાન છે. જે ચોરાશીના અવતારનો રખડાઉ હોય તે જીવ તો આવું સત્ય સાંભળવાની જ
ના પાડે અને કહે કે–જો એમ માનશું તો આપણા વ્રત–તપ છૂટી જશે. એ રીતે સંસારની રુચિવાળા જીવો તો
અજ્ઞાનને જ પોષે છે, અને સાચું જ્ઞાન કરવાનો નકાર કરે છે. પણ જે સાચો જિજ્ઞાસુ હોય તે જીવ તો તે સત્ય
સાંભળીને ભૂલ છોડીને યથાર્થ સત્ય સમજવાનો પ્રયત્ન કરે છે. પોતાને આત્મામાંથી એમ ઊગવું જોઈએ કે મારે તો
મારા આત્માનું સત્ય સમજવું છે. ગમે તેમ પ્રયત્ન કરીને, પૂર્વના આગ્રહ છોડીને આ અવસરે સત્ સ્વરૂપ સમજવું છે,
ફરી ફરી આવા અવસર આવવાના નથી. અહો, જગત વ્રતાદિના રાગના અહંકારમાં રોકાઈ ગયું છે, પણ પૂર્ણ
સ્વભાવની સાક્ષી આપીને અલ્પકાળમાં પરિપૂર્ણ પરમાનંદ સિદ્ધ દશા આપે એવું જે સમ્યગ્જ્ઞાન તેની જગતને કિંમત
નથી.
સ્વીકાર્યો તે જ્ઞાન રાગને પોતામાં સ્વીકારે નહિ એટલે તે જ્ઞાનમાં અનંતચતુષ્ટયની પ્રતીત પણ ભેગી જ છે. જે જ્ઞાને
પૂર્ણ સ્વભાવને માન્યો તેને પૂર્ણને પહોંચવાની ઉપાદેયબુદ્ધિ અને રાગની હેયબુદ્ધિ થઈ એટલે તેને પૂર્ણ તરફનો જ
પુરુષાર્થ જાગશે, પૂર્ણ તરફના પુરુષાર્થમાં, વચ્ચે પડવાની શંકા હોય જ નહિ. જે પુરુષાર્થમાં પડવાની શંકા છે અને
પૂર્ણતાની પ્રતીત નથી તે પુરુષાર્થ પૂર્ણ સ્વભાવની શ્રદ્ધાવગરનો છે. શ્રદ્ધાના ભાવમાં પાછા પડવાની તો વાત જ નથી
પણ અપૂર્ણતાનોય સ્વીકાર નથી. ચૈતન્યના યથાર્થ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનનું જોર ચડતાં કેવળજ્ઞાન થાય છે. આ રીતે જે જ્ઞાન
પૂર્ણ સ્વભાવને સ્વીકારનારું છે તે જ્ઞાન ભવરહિત છે. પૂર્ણ સ્વભાવની અનુભૂતિરૂપ જ્ઞાન તે સમ્યગ્દર્શનનું મુખ્ય
બાહ્ય ચિહ્ન છે. વસ્તુ પરથી ભિન્ન પૂર્ણ છે, જો પરનો સંબંધ કલ્પે તો અપૂર્ણતા આવે, પણ વસ્તુ સ્વથી પરિ–
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
પૂર્ણ છે–આવું વસ્તુસ્વભાવનું જ્ઞાન હોય ત્યાં શુદ્ધાત્માની પ્રતીતરૂપ સમ્યગ્દર્શન હોય જ છે; તેથી તે જ્ઞાનને
સમ્યગ્દર્શનનું બાહ્ય ચિહ્ન કહેવાય છે.
નિશ્ચયલક્ષણ છે અથવા તો શુદ્ધાત્માની પ્રતીતિ તે જ પોતે સમ્યગ્દર્શન છે; પરંતુ છદ્મસ્થજીવોને તે પ્રતીતિરૂપ
પરિણામ સીધાં જણાતાં નથી તેથી બાહ્ય ચિહ્નની મુખ્યતા કરીને સમ્યગ્દર્શનને ઓળખાવવામાં આવે છે, આ
ઓળખાણ અનુમાનપ્રમાણ છે, વ્યવહાર છે.
સમ્યગ્દર્શનનો નિર્ણય તેના વચન વગેરેથી થઈ શકે છે; આ રીતે શબ્દાદિ ઉપરથી સમ્યગ્દર્શનને નક્કી કરવું તે
વ્યવહાર છે કેમકે તે પરોક્ષ પ્રમાણ છે. સમ્યગ્દર્શનને સીધું પ્રત્યક્ષ તો શ્રીસર્વજ્ઞદેવ જ જાણે છે, છદ્મસ્થ જીવો તો
જ્ઞાન કે વચન ઉપરથી અનુમાન કરીને સમ્યગ્દર્શનને જાણે છે તેથી તેમને વ્યવહારનું અવલંબન છે.
કેવળીભગવાને વ્યવહારી જીવોને વ્યવહારનું શરણ ઉપદેશ્યું છે. વ્યવહારનું શરણ એટલે શું? રાગનું શરણ, કે
રાગવડે ધર્મ થાય એમ તેનો અર્થ નથી, પરંતુ છદ્મસ્થ જીવોનું જ્ઞાન અપૂર્ણ હોવાથી સમ્યગ્દર્શનનો નિર્ણય કરવા
માટે તેમને બીજા ગુણનો (જ્ઞાનનો) આશ્રય લેવો પડે છે, એ રીતે અનુમાન પ્રમાણથી તેઓ જાણે છે,
અનુમાનાદિ પ્રમાણ તે પરોક્ષ હોવાથી વ્યવહાર છે, કેમ કે તેમાં સમ્યગ્જ્ઞાન ઉપરથી સમ્યગ્દર્શનનું અનુમાન કરીને
જાણે છે. આ રીતે, પરોક્ષ જ્ઞાનવડે એક ગુણ ઉપરથી બીજા ગુણને નક્કી કરવો તે વ્યવહાર છે, અને એવા
વ્યવહારનું અવલંબન છદ્મસ્થને હોય છે.
વેદન દેખાતું ન હતું. એક બાબત તેમના દિલમાં ઘોળાયા કરતી હતી, તે તેમણે સૌ મંડળને બોલાવીને, તેમના
પુત્રોની રૂબરૂમાં વ્યક્ત કરી કે–મારી ભાવના સત્ધર્મની વૃદ્ધિની છે એટલે વઢવાણમાં એક સ્વાધ્યાય મંદિર તથા એક
જિનમંદિર મારા વતી બનાવવું, અને તે માટે રૂા. ૨૦ થી ૨પ હજારની જે કાંઈ રકમ થાય તે ખર્ચવી. આ સાંભળી સૌ
ખુશી થયા અને પોતે પણ ખુશી થયા પછી પૂ. ગુરુદેવશ્રીનું ચિત્રપટ મંગાવી પોતે દર્શન કર્યા અને ત્યાર પછી તેમણે
શાંતિપૂર્વક દેહ ત્યાગ કર્યો.
રુચિ હતી. અને આવું પરમ સત્ય તત્ત્વજ્ઞાન ખૂબ પ્રચાર પામે એવી તેમની ભાવના હતી અને તે માટે પોતે વારંવાર
ઉત્સાહ દર્શાવ્યો હતો; તેમની ઉંમર પપ વર્ષની હતી. તેમના વિયોગથી મુમુક્ષુઓને તથા શ્રી જૈન અતિથિ સેવા
સમિતિને એક સારા ઉત્સાહી સાથીદારની ખોટ પડી છે.
પ્રસંગોનું ઉદાહરણ લઈને અન્ય મુમુક્ષુઓએ સવેળા ચેતવું યોગ્ય છે.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
તારા શરણે આવ્યા, હવે અમારે નરક–તીર્યંચ એ બે ગતિ માટે હવે અમારી યોગ્યતા રહી નથી. પ્રભુ! આપની
ઓળખાણપૂર્વક આપની ભક્તિ કરનારને હલકી ગતિના ભવ રહે એમ અમે માનતા નથી. નરક તિર્યંચ ગતિને તો તાળાં
જ દેવાઈ ગયા, પણ દેવ અને મનુષ્યમાં પણ હવે વધારે ભવ નથી, અલ્પકાળે ચતુર્ગતિનો અંત છે–એમ અમારો નિર્ણય
છે અને આપના કેવળજ્ઞાનમાં આપે પણ એમ જ જોયું છે એમ અમને પ્રતીત છે.
અવતાર નહિ અને જો તારા ભક્તને અવતાર રહે તો તારી ભક્તિ કોણ કરે? હે નાથ! જે જીવોએ સર્વજ્ઞ વીતરાગીપણે
આપને જગતથી જુદા તારવ્યા તે જીવોએ ખરેખર આત્માનો પૂરો સ્વભાવ જ તારવ્યો. આપશ્રી સમાન પૂરા સ્વભાવને
જેણે સ્વીકાર્યો તેને ભવ હોય નહિ.
અમે કુદેવાદિને સેવ્યા નથી કે જેથી નરકાદિ ગતિ હોય? અને પુણ્યાદિ વિકારમાં ધર્મ માન્યો નથી કે જેથી ઝાઝા ભવ
હોય? હે નાથ! અમે તો વીતરાગી દેવને ઓળખીને સ્વીકાર્યા છે અને રાગરહિત વીતરાગી સ્વભાવને સ્વીકાર્યો છે, તેથી
હવે ભવ નથી.
ભવરહિતપણાની નિઃસંદેહતા થાય છે, પરંતુ જે શુભરાગ છે તેના વડે આત્માને ખરેખર લાભ થતો નથી. જો રાગ અને
વીતરાગતા વચ્ચેના વિવેકપૂર્વકની ભક્તિ હોય તો જ તે સાચી ભક્તિ છે, પણ જો રાગથી જ લાભ માને તો તેની ભક્તિ
સાચી નથી.
કાળદ્રવ્યના જેટલા સમયો છે તેટલી જ દરેક દ્રવ્યની પર્યાયો છે.
એક જ સમય અધિક માન્યો તેનો અર્થ એ થયો કે–જગતના બધા દ્રવ્યોની જેટલી પર્યાયો થઈ ગઈ તેના કરતાં ફક્ત
એક જ વધારે (=ભૂતકાળના સમયો+૧) પર્યાય થવાની બાકી છે. પરંતુ એ વાત યથાર્થ નથી. ભૂતકાળમાં દ્રવ્યની
જેટલી પર્યાયો થઈ ગઈ તેના કરતાં અનંત ગુણી (= ભૂતકાળના સમયો × અનંત) પર્યાયો ભવિષ્યમાં થવાની છે. આ
વાતસ્વભાવથી જ બેસે તેમ છે. તેનો એક ન્યાય એ છે કે– સંસારના કાળ કરતાં સિદ્ધ દશાનો કાળ અનંત ગુણો જ હોય.
સંસારના વિકાર ભાવમાં મર્યાદિત પુરુષાર્થ છે અને સિદ્ધદશાના ભાવમાં તેનાથી અનંતગુણો અમર્યાદિત પુરુષાર્થ છે, તેનું
ફળ સંસારના કાળ કરતાં
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
કરતાં સ્વભાવ દશાનો કાળ પણ અનંતગુણો છે–એટલે કે–ભૂતકાળ કરતાં ભવિષ્યકાળની પર્યાય દરેક દ્રવ્યોમાં
અનંતગુણી છે; એ જ દ્રવ્યની પૂર્ણતા છે. જેઓ દ્રવ્યની પૂર્ણતાના સ્વરૂપને ન સમજી શકે અને દ્રવ્યનું સ્વરૂપ સમજવામાં
જ જેની ભૂલ હોય તેની દરેક પ્રયોજનભૂત બાબતમાં ભૂલ હોય જ.
કરતાં ભવિષ્યકાળ તો અનંત ગુણો જ રહેવાનો છે.
૬ માસ ૮ સમયમાં ૬૦૮ જીવો સિદ્ધ (–મુક્ત) થાય છે. ૬ માસ ૮ સમયના અસંખ્યાત સમય થાય છે, તેમાંથી
‘અસિદ્ધ સમય’ કહેવાય છે.
અસંખ્યાત ગુણી છે. (જુઓ, શ્રીધવલ ભાગ–૩, પા. ૩૦)
પ્રશ્નઃ– રાગ–દ્વેષ વિકાર જીવ કરે છે કે સ્વયં થાય છે?
ઉત્તરઃ– જીવની પર્યાયમાં રાગ–દ્વેષ પોતે કરે તો થાય છે, ન કરે તો થતા નથી.
પ્રશ્નઃ– રાગ–દ્વેષનો કર્તા જીવ છે, તો શું રાગ–દ્વેષ જીવનો સ્વભાવ છે?
ઉત્તરઃ– એક ક્ષણ પૂરતા રાગ–દ્વેષ જીવની પર્યાયની યોગ્યતાથી જીવ કરે છે, પરંતુ જીવના ત્રિકાળી સ્વભાવમાં
જડ કર્મ વગેરે કોઈ કરાવતું નથી. પર્યાયમાં પોતે કરે તો થાય છે. કર્મની સત્તાના કારણે રાગ–દ્વેષ થતા નથી. જો કર્મના
કારણે રાગ–દ્વેષ થતા હોય તો જીવે શું કર્યું? જો કર્મો જ રાગાદિ કરે તો જીવનો નાશ થઈ જાય.
ઉત્તરઃ– જીવ રાગ–દ્વેષ કરે છે તે જીવનો સ્વભાવ નથી, પણ વિકાર છે. તે વિકારમાં નિમિત્ત તરીકે કર્મ છે એમ
અનંતકાળથી સંસારમાં રઝળતાં જીવે એક સેકંડમાત્ર સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ કરી નથી. એક માત્ર સમ્યગ્દર્શનની
વગેરે અશુભભાવ પણ અનંતવાર કર્યા, અનેકવાર દ્રવ્યલિંગી મુનિ થયો અને અનેકવાર મોટો કસાઈ થયો, પણ જે રીતે
છે તે રીતે આત્મસ્વભાવને કદી જાણ્યો નથી. આત્મસ્વભાવને જાણ્યા વગર પુણ્ય–પાપનો ને શરીરાદિનો મોહ–અહંકાર
અંતરથી ટળે નહિ. જો પુણ્ય–પાપ અને શરીરથી વિરુદ્ધ એવા આત્મસ્વભાવની રુચિ કરે તો પુણ્ય–પાપનો અહંકાર ટળે.
અહા! જગતને પુણ્યમાં સુખનો મિથ્યા આભાસ થાય છે પણ સમ્યગ્દર્શનનું સાચું સુખ ભાસતું નથી! એક સેકંડમાત્રનું
સમ્યગ્દર્શન અનંત જન્મમરણનો નાશ કરે છે.
તેનો ઉત્તરઃ– અરે ભાઈ! તને સંસારનું સમજાય અને આત્માનું કેમ ન સમજાય? જો આત્માનું સ્વરૂપ ન
દુઃખ છે. સ્વભાવથી આત્માનો મહિમા કરે તો જરૂર સમજાય. આત્મસ્વભાવ પુણ્ય–પાપ રહિત છે, જ્ઞાનસ્વરૂપ છે–એવી
શ્રદ્ધા કરતાં પુણ્ય–પાપનો મહિમા ઉડી જશે અને પુણ્ય–પાપ રહિત પૂર્ણ સ્વભાવને માનતાં પૂર્ણ સ્વતંત્ર દશા થશે.
‘પર જીવને ન મારવો તે અહિંસા’ એ વ્યાખ્યા યથાર્થ નથી, પણ અજ્ઞાન અને વિકાર ભાવોથી પોતાના
સમ્યગ્જ્ઞાનાદિ વડે તે વિકારભાવનો નાશ તે જ અહિંસા છે.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
આવે તેને એવી નિઃશંકદશા થાય કે હવે અવતાર નથી. આ વાત અંતરથી સમજવાની છે, બહારથી કે શુભભાવથી આ
સમજાય તેવું નથી.
આ સમયસારમાં આચાર્યદેવ સમ્યગ્દર્શનનું જ માહાત્મ્ય દર્શાવે છે. અનંતકાળથી અનંતભવમાં સાચા સ્વભાવની
અને પ્રતીત આવતી નથી. સ્વભાવનું માહાત્મ્ય કર્યા વગર સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ, અને સમ્યગ્દર્શન વગર મોક્ષનો ઉપાય
થાય નહિ.
ફટકડી અને સાકરના સ્વાદ વચ્ચેનો વિવેક માખી પણ કરે છે, અને ફટકડીને છોડીને સાકર ઉપર બેસે છે, રસને
જેમનામાં હિત–અહિતનો વિવેક કરવા જેટલી જ્ઞાનશક્તિ છે એવા મનુષ્યોને સ્વભાવ અને વિકારના સ્વાદના ભેદ પાડતાં
કેમ ન આવડે? સ્વભાવનો સ્વાદ નિરાકૂળ છે અને વિકારનો સ્વાદ દુઃખદાયક આકુળતામય છે. પાપનો રસ તીવ્ર દુઃખરૂપ
છે અને પુણ્યનો રસ પણ દુઃખ જ છે, આત્માનો સ્વાદ તે બન્નેથી જુદી જાતનો સુખરૂપ છે. જેમ સમુદ્રના પાણીમાં વસનારી
માછલીને જમીન ઉપર આવતાં દુઃખ થાય અને અગ્નિમાં પડતાં તો ઘણું જ દુઃખ થાય. તેમ અનાકુળ સ્વરૂપ જ્ઞાનસમુદ્ર
આત્મા છે, તેના અનુભવમાંથી ખસીને શુભભાવમાં આવવું તે માછલીને પાણીમાંથી જમીન ઉપર આવવાની જેમ, દુઃખ રૂપ
જ છે અને અશુભભાવમાં જવું તે તો, માછલીને અગ્નિમાં પડવાની જેમ, અત્યંત દુઃખરૂપ છે. આમ પુણ્ય–પાપ બન્નેથી
રહિત ત્રિકાળ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની પ્રતીત કરવી તે જ સમ્યગ્દર્શન છે.
સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ સમજાવતાં શ્રીગુરુ કહે છે કે–હે શિષ્ય! ત્રિકાળ એકરૂપ જ્ઞાનમય ભાવ તે જ તારો સ્વભાવ
દ્રષ્ટિથી અનુભવ કર, તેથી તને તારો શુદ્ધ સ્વભાવ પ્રતીતિમાં આવશે અને સમ્યગ્દર્શન થશે. જ્ઞાનીઓને સાધક દશામાં
વિકારભાવ હોય પરંતુ, તે ક્ષણિક અભૂતાર્થ છે એમ જ્ઞાનીઓ જાણતા હોવાથી તેઓને તેનું માહાત્મ્ય હોતું નથી, પણ વિકાર
રહિત ભૂતાર્થ સ્વભાવનું જ માહાત્મ્ય હોય છે. જેટલો ભાવ સ્વભાવમાંથી પ્રગટે તેટલો જ ભાવ મારો, પણ સ્વભાવથી
ખસીને પરના લક્ષે જે કોઈપણ વિકારભાવ પ્રગટે તે મારો ભાવ નથી આમ જ્ઞાનીને સ્વભાવ ભાવ અને વિકાર ભાવ વચ્ચે
ભેદજ્ઞાન વર્તે છે, તે જ સમ્યગ્દર્શન છે. ધર્મ તો ધર્મી એવા આત્મામાં છે, એ આત્માને યથાર્થપણે જાણવો તે જ સમ્યગ્દર્શન
છે. સ્વપ્નેય પણ જે ભેગાં નથી એવા શરીરાદિનાં કામ સહેલાં લાગે તથા વિકારી ભાવો કરવા સહેલા લાગે અને તેમાં હોંશ
આવે પણ જો પરથી અને વિકારથી ભિન્ન ચૈતન્ય સ્વભાવને ન જાણ્યો અને તે પ્રત્યેનો ઉત્સાહ ન આવ્યો તો ફરીથી
સ્વપ્નેય આવા સુયોગનો ભેટો નહિ થાય. અને જો ચૈતન્યનો મહિમા લાવીને તેને જાણ્યો તો કૃતકૃત્ય થઈ, ઉત્કૃષ્ટ સ્વરૂપ
આરાધના કરીને અલ્પકાળે સિદ્ધ થઈ જશે.
એટલી જ શ્રદ્ધા રાખીએ તો સમ્યગ્દર્શન છે કે નહિ? ત્યારે શ્રીગુરુ તેનો ઉત્તર આપે છે કે–“આત્મા ચૈતન્ય છે”
એટલું જ માત્ર માનવાથી સમ્યગ્દર્શન નથી કેમકે એવું તો અન્ય મતિ પણ માને છે. માટે પ્રથમ નવ તત્ત્વો યથાર્થપણે
જાણીને, તેમાંથી શુદ્ધ જીવતત્ત્વની પ્રતીતથી જ સમ્યગ્દર્શન છે. અરે ભાઈ! સંસારના અનેક પ્રકારના કામોમાં
હોશિયારી બતાવો છો અને તેમાં અનેક પડખાં સમજવા માટે ઘણો કાળ ગાળો છો, તો હવે આત્માની અપૂર્વ
સમજણ કરવામાં ‘અઘરું લાગે છે’ એમ કહીને પુરુષાર્થહીન થવું તે યોગ્ય નથી. ફક્ત ‘હું ચૈતન્ય’ એટલું જ માનીને
થાકીને બેસી જવું તે નહિ પાલવે, પણ જેમ છે તેમ બધા પડખેથી નિર્ણય કરવો પડશે; બધા પડખેથી નિર્ણય કરીને
પછી શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વભાવની શ્રદ્ધા કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવો પૂર્ણ સ્વભાવને સ્વીકારે છે, પૂર્ણ સ્વભાવના જોરે તેઓ પુરુષાર્થની વૃદ્ધિ જ ભાળે છે. કાળ પાકશે
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
પરંતુ સમયે સમયે સ્વભાવના જોરે પુરુષાર્થની વૃદ્ધિ જ કરે છે અને તેથી નિર્મળતા વધતી જાય છે. આ રીતે
સ્વભાવદ્રષ્ટિથી તે વૃદ્ધિગત જ છે તેથી અલ્પકાળે પુરુષાર્થ પૂરો કરી મોક્ષ પામે છે. જ્ઞાનીની દ્રષ્ટિ કાળ કે કર્મ ઉપર નથી
પણ સ્વભાવ ઉપર જ છે. કર્મો કોઈપણ જીવને નડતાં જ નથી.
શ્રી પદ્મનંદી આચાર્ય કહે છે–હે પ્રભુ! આદરવા યોગ્ય હોય તો આપના જેવું વીતરાગી સ્વરૂપ જ છે. આવા
વીતરાગપણાનું જ બહુમાન કર્યું છે.
ઓળખ્યા અને તેમની ભક્તિ કરી તેણે પોતાના આત્મ કમળમાં વીતરાગ પ્રભુની સ્થાપના કરી, તેના કાળજે નિરંતર
પ્રભુ–પ્રભુ થઈ રહ્યું હોય. વીતરાગ દેવના આત્માને તેના સ્વભાવપણે ઓળખ્યા તેની વાત છે. જેને પરમાત્માની
યથાર્થભાવે ઓળખાણ થઈ તેણે પોતાના કાળજે પરમાત્મપણાને સ્થાપ્યું, જે દશા પરમાત્મા પામ્યા તે દશા જ તે પામે.
ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં સતિ બીજાને ન ઇચ્છે, તેમ હે નાથ! અમે તારા ભક્ત, વીતરાગતાના ઉપાસક! અમે રાગને
આદરણીય ન માનીએ. અમારે તારા સિવાય હવે બીજાનો આદર નથી. બીજો કોઈ દેવ હવે અમને લલચાવી જાય તેમ
નથી. છોકરાને બહાને કે લક્ષ્મીને બહાને કોઈ પ્રકારે અમે કુદેવાદિથી લલચાઈએ નહિ, પ્રાણ જાય પણ બીજાને ન
માનીએ. હે નાથ! અમારા હૃદયમાં વીતરાગદેવ વસાવ્યા એટલે હવે અમારા આત્મામાં વીતરાગતા જ વસી, હવે રાગ
તોડીને અમે પોતે જ વીતરાગ થશું ત્રિકાળ સ્વભાવના આદરમાં હવે રાગનો આદર નથી.
અસંખ્ય પ્રદેશે ઉલ્લાસ થાય છે અને તેઓ પોતાના આત્મામાં પ્રભુતા સ્થાપે છે.
શકતું નથી. અર્થાત્ જે તને યથાર્થપણે ઓળખીને નમસ્કાર કરે છે તેનો મોહ અવશ્ય ટળી જાય છે.
હે નાથ! આશ્ચર્ય છે કે જગતના મોહાંધ જીવો મરેલી સ્ત્રી વગેરેનો ફોટો રાખે છે અને તેના હોંશથી દર્શન કરે
પણ તેમની પ્રતિમા વગેરેનો આદર–બહુમાન અને અર્પણતાની હોંશ આવતી નથી. એવા જીવો ભગવાનના ભક્ત નથી
પણ સંસારના જ ભક્ત મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. જેને નિસ્પૃહ વીતરાગી સ્વભાવની પ્રતીતિ અને હોંશ–પ્રીતિ હોય તેને
વીતરાગસ્વભાવી પ્રભુની ભક્તિ–અર્પણતા ઉછળ્યા વગર રહે નહિ.
‘પુણ્યથી ધર્મ થતો નથી અને આત્મા પરવસ્તુનું કાંઈ કરી શકતો નથી’ એમ નિશ્ચય સ્વભાવની વાત સાંભળે
પર્યાયના ભાવનો વિવેક અવશ્ય હોય જ. લગ્ન વગેરે પ્રસંગોમાં ઉલ્લાસ કરે છે પણ દેવ–ગુરુ–ધર્મની પ્રભાવનાના
પ્રસંગોમાં જેને ઉલ્લાસ નથી થતો તે તીવ્રસંકલેશ પરિણામી છે. દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને માટે કાંઈ કરવું નથી પરંતુ પોતાના
પરિણામ સુધારવા માટેની વાત છે.
શ્રી વિમલનાથ ભગવાન ત્રીજા ભવે રાજા હતા, જ્યારે તેમણે સર્વગુપ્ત કેવળી ભગવાનના શ્રીમુખેથી સાંભળ્યું
પોતે તે જ ભવે (–તીર્થંકર થયા પહેલાં–) તીર્થંકરપણા સમાન મહોત્સવ કર્યો અને પંચકલ્યાણક ઉજવ્યાં. હું તીર્થંકર
થઈશ ત્યારે મારો મહોત્સવ ઇન્દ્ર વગેરે બીજાઓ તો કરશે પણ અત્યારે હું જ મારી પૂર્ણદશાનો મહોત્સવ કરું! એમ પૂર્ણ
થવાની
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
ભાન હતું અને પૂર્ણદશાના હરખમાં તે વખતે રાજ્યમાં પંચકલ્યાણ મહોત્સવ ધામધૂમથી કરાવ્યો. આમ જ્ઞાનીઓને
પોતાની પૂર્ણદશા સાંભળતાં હોંશ આવે છે, અને ભવિષ્યની પૂર્ણતાને ભાવથી નજીક લાવીને તેનું બહુમાન કરે છે, એ
રીતે પૂર્ણતા પ્રત્યેના પોતાના પુરુષાર્થને લંબાવે છે.
સર્વ પાપોમાં સૌથી મોટું પાપ મિથ્યાત્વનું છે. અનંત સંસારમાં રખડતાં, મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ અનંતવાર
નાખે એવા કસાઈખાનાનો માલિક થયો. તત્ત્વની યથાર્થ વાત જો નહિ સમજે તો સંસાર ચક્રમાં ફરી અનંતવાર એવું
કરશે. નવતત્ત્વોને જાણે નહિ અને નવ તત્ત્વોથી પાર આત્માને માને નહિ તથા પુણ્યમાં ધર્મ માનીને તેનાં અભિમાન
કરે એવો જીવ દયાદિ પાળીને સ્વર્ગમાં જાય તોપણ ત્યાંથી નીકળીને સંસાર ચક્રમાં રખડતાં અનંતવાર કસાઈ થશે
અને નરક–નિગોદમાં અનંતકાળ કાઢશે. નવમી ગ્રૈવેયકે જાય એવા શુભભાવ અને સાતમી નરકે જાય એવા
અશુભભાવ એ બન્ને આસ્રવ હોવાથી એક જ જાત છે. નિગોદના જીવને પણ અલ્પ શુભ ભાવ તો હોય છે તેના
શુભભાવ અને દ્રવ્યલિંગી મુનિના શુભભાવ એ બન્નેની એક જ જાત છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ પુણ્ય આસ્રવને સારો અને
પાપાસ્રવને ખરાબ માને છે–તે જ મિથ્યાત્વ છે. પુણ્ય અને પાપ બન્ને આસ્રવ હોવાથી દુઃખદાયક–બૂરાં છે. આત્માના
ભાનવગર શુભ અને અશુભભાવવડે જ સંસાર ચક્ર ચાલી રહ્યું છે.
આજે (–ભાદરવા સુદ–૧) ‘શ્રી કુંદકુંદ પ્રવચન મંડપ’ માં પ્રવેશનું મંગળમુહૂર્ત છે. આજના મંગળમુહૂર્તે
જન્મમરણનો અંત આવી જાય તેવું કાર્ય કરવું એ જ મંગળ છે. પાત્ર થઈને ભગવાનના શ્રીમંડપે આવ્યો અને
આત્મસ્વરૂપ સમજ્યાં વગર પાછો જાય એમ બને જ નહિ. ભવરહિત ભગવાનને ઓળખીને જિજ્ઞાસાથી ભગવાનના
શ્રીમંડપે આવ્યો અને તેનો મોક્ષ ન થાય એમ જ્ઞાનીઓ માનતા નથી. તેમ આ પણ કુંદકુંદ ભગવાનનો શ્રીમંડપ છે,
અને તેમાં કુંદકુંદ ભગવાને કહેલી આ તેરમી ગાથા વંચાય છે, તેમાં કહેલું આત્માનું સ્વરૂપ જે સમજે તે જીવ અવશ્ય
સમ્યગ્દર્શન પામીને એકાવતારી જેવું મહાકાર્ય કરી જાય. સમજણ પૂર્વક નિર્ણય કરવો જોઈએ, સમજીને હા પાડે તેની
વાત બરાબર છે, પણ સમજ્યા વગર, નાના બાળકની જેમ હા એ હા પાડે તેમ ન ચાલે.
‘શ્રી પ્રવચનમંડપ’ માં જે ગાથા વંચાણી તે ગાથા નીચે પ્રમાણે છે–
आसवसंवरणिज्जरबंधो मोक्खो य सम्मत्तं।। १३।।
આસ્ત્રવ, સંવર, નિર્જરા, બંધ, મોક્ષ તે સમ્યકત્વ છે. ૧૩.
વિકલ્પો છોડીને એક શુદ્ધ આત્માને જ પ્રતીતમાં લેવો તે ભૂતાર્થનય છે અને તેથી જ સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
બરાબર પ્રતીત તે પણ ખરૂં સમ્યગ્દર્શન નથી, કેમકે આત્મા એક અખંડ છે તેને નવ ભેદ વડે માનવો તે મિથ્યાત્વ છે.
અને નવતત્ત્વના વિકલ્પોથી પાર એક અખંડસ્વભાવે આત્માને પ્રતીતમાં લેવો તે જ નિશ્ચયથી સમ્યગ્દર્શન છે. જે
નવતત્ત્વો જણાય છે તે નવે તત્ત્વોને જાણનાર પોતે તો નવ ભેદથી રહિત એકલા ચૈતન્યસ્વરૂપે છે–એમ જો રાગથી
જરા છૂટો પડીને રાગરહિત ચૈતન્યની પ્રતીત કરે તો સમ્યગ્દર્શન છે.
ભૂતાર્થ સ્વભાવમાં ન ઢળે તો સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ.