PDF/HTML Page 1 of 53
single page version
PDF/HTML Page 2 of 53
single page version
ચારગતિના ભયંકર દુઃખોમાં ખદખદી રહ્યા છે.–અતિ દીર્ઘ–બહુ લાંબો
કાળ એવા દુઃખોમાં વીતી ગયો.–અરે, થઈ ગયું તે થઈ ગયું;–પણ હવે,
આવા ઘોર દુઃખોથી શીઘ્ર છોડાવનારો જિનોપદેશ મહા ભાગ્યથી મને
પ્રાપ્ત થયો, તે જિનોપદેશમાં ચેતનલક્ષણરૂપ મારા સ્વતત્ત્વના દ્રવ્ય–ગુણ–
પર્યાય પરથી અત્યંત ભિન્ન બતાવ્યા; તો હવે આવો કલ્યાણકારી
જિનોપદેશ પામીને મારે શીઘ્ર જ ઉત્કૃષ્ટ પ્રયત્નવડે મોહને હણી નાંખવો
યોગ્ય છે :
સુંદર વર્ણન આપ આ અંકમાં વાંચશો...ને આપને પણ તેમ કરવાનું
શૂરાતન ચડશે.
PDF/HTML Page 3 of 53
single page version
ભક્તિના પ્રવાહમાં પૂર આવે–એ સહજ છે.
આ આખુંય વર્ષ, અને ત્યારપછી પણ સદાયકાળ, આપણું જીવન અને જીવનનું
દરેક કાર્ય એવું ઉત્તમ હોવું જોઈએ કે આપણને જ એવા ગૌરવ સાથે સંતોષ થાય કે
‘હું મારા ભગવાને કહેલા માર્ગમાં શોભી રહ્યો છું; ભગવાને બતાવેલા માર્ગ તરફ હું
આનંદથી જઈ રહ્યો છું. ભગવાનના ભક્ત તરીકે શોભે એવું મારું જીવન છે.’ બંધુઓ,
આવા ઉત્તમ સદાચારયુક્ત–જ્ઞાનયુક્ત સુંદર જીવન જીવવાની જવાબદારી લેશો તો જ
મહાવીર ભગવાનનો સાચો ઉપકાર, અને તેમના મોક્ષનો સાચો ઉત્સવ તમે ઊજવી
શકશો.–એકલા પૈસાની ધામધૂમથી સાચો ઉત્સવ નહિ ઉજવાય.
આપણા ભગવાન મહાવીર કેવા છે? (–‘હતા’ એમ નહિ પરંતુ અત્યારેય
વિદ્યમાન ‘છે’,–તે કેવા છે?) પહેલાં તેઓ સંસારમાં કેવા હતા, પછી તેમણે મોક્ષમાર્ગ
કઈ રીતે સાધ્યો ને અત્યારે મોક્ષમાં કેવા શોભી રહ્યા છે? તે ઓળખવું જોઈએ. (તેનું
સંક્ષિપ્ત વર્ણન આ અંકમાં આપ વાંચશો.) તે ઓળખીને, તેમાંથી આપણા જીવનમાં
આપણે શું કરવા યોગ્ય છે! તેનો વિચાર કરવો. અત્યારે સંસારમાં હળહળતા પાપો
હિંસા–જુઠું–ચોરી–સિનેમા–અને પૈસાના પરિગ્રહ પાછળનું પાગલપણું–એ બધા નરકના
એજન્ટો સામે એકવર્ષ તો બીલકુલ ન જોશો....એકવર્ષમાં તેમનો સંગ છોડીને
વીરપ્રભુ સાથે એવી મિત્રતા બાંધી લેજો કે જીવનમાં ફરી કદી તે કોઈ પાપો તમારી
નજીક પણ ન આવી શકે. અરેરે, પાપમાં ઊભા રહીને તમે મુક્તિના ઉત્સવમાં કેવી
રીતે ભાગ લઈ શકશો?–વીર પુત્રો! ધ્યાન રાખજો, ભગવાનના આવા મજાના
ઉત્સવનો પ્રસંગ જીવનમાં બીજી વાર આવવાનો નથી.–અવસર ચુકશો મા.
PDF/HTML Page 4 of 53
single page version
નવેમ્બર ૧૯૭૪ થી) શરૂ કરીને પૂરા એક વર્ષ સુધી ભારતભરમાં
જે અભૂતપૂર્વ મહાન ઉત્સવ ઉજવવાનો છે તેનો મંગલ પ્રારંભ આ
દીવાળીથી શરૂ થાય છે. અહા, આવા મંગલોત્સવમાં કોને આનંદ ન
થાય? દીપાવલીપર્વ એટલે ભગવાનના મોક્ષનું મંગલપર્વ; તે
આપણને મહાવીરપ્રભુના આદર્શોનું સ્મરણ કરાવીને મોક્ષપંથની
પ્રેરણા આપે છે. વીરપ્રભુએ બતાવેલા માર્ગે રત્નત્રય–દીવડા પ્રગટ
કરીને આપણે પણ તેમના પંથે જઈએ–એવી મંગલભાવના સાથે
અહીં ભગવાન મહાવીરના જીવનનું સંક્ષેપમાં દિગ્દર્શન કરાવીએ
છીએ. (–સં.)
PDF/HTML Page 5 of 53
single page version
મોક્ષગમનનું સ્મરણ કરી રહ્યા છે ને તે પવિત્રપદની ભાવના ભાવી રહ્યા છે. અહા,
ભગવાન મહાવીર આજે સંસારબંધનથી છૂટીને અભૂતપૂર્વ સિદ્ધપદને પામ્યા. અત્યારે
પ્રભુ સિદ્ધપદમાં બિરાજી રહ્યા છે.
દીવડાવડે આખુંય ભારત આજે પણ ઊજવે છે!
જ્યાંસુધી આત્મજ્ઞાન નહોતું કર્યું ત્યાં સુધી તે સંસારના અનેક ભવોમાં ભમ્યો.
સાગરસેન નામના મુનિરાજને દેખીને પ્રથમ તો મારવા તૈયાર થયો, પણ પછી તેમની
શાન્ત મુદ્રા અને વીતરાગી વચનોથી પ્રભાવિત થઈને માંસાદિના ત્યાગનું વ્રત ગ્રહણ કર્યું.
PDF/HTML Page 6 of 53
single page version
તેને મિથ્યામાર્ગનું પ્રવર્તન કર્યું. માનના ઉદયથી તેને એમ વિચાર થયો કે જેમ ભગવાન
ઋષભદાદાએ તીર્થંકર થઈને ત્રણ લોકમાં આશ્ચર્યકારી સામર્થ્ય પ્રાપ્ત કર્યું છે તેમ હું પણ
બીજો મત ચલાવીને તેનો નાયક થઈને તેમની જેમ ઈન્દ્ર વડે પૂજાની પ્રતીક્ષા કરીશ;
હું પણ મારા દાદાની જેમ તીર્થંકર થઈશ. (ભાવિ તીર્થંકર થનાર દ્રવ્યમાં તીર્થંકરત્વના
કોડ જાગ્યા!)
મરીચીકુમાર આ ભરતક્ષેત્રમાં અંતિમ તીર્થંકર (મહાવીર) થશે. પ્રભુની વાણીમાં
પોતાના તીર્થંકરત્વની વાત સાંભળતાં મરીચીને ઘણું આત્મગૌરવ થયું; તોપણ હજી સુધી
તે ધર્મ પામ્યો ન હતો. અરે, તીર્થંકરદેવની દિવ્યવાણી સાંભળીને પણ એણે સમ્યક્ધર્મનું
ગ્રહણ ન કર્યું. આત્મભાન વગર સંસારના કેટલાય ભવોમાં તે જીવ રખડયો.
અને મિથ્યામાર્ગના તીવ્રસેવનના કુફળથી સમસ્ત અધોગતિમાં જન્મ ધારણ કરી કરીને
ત્રસ–સ્થાવર પર્યાયોમાં અસંખ્યાત વર્ષો સુધી તીવ્ર દુઃખો ભોગવ્યા. એ પરિભ્રમણ કરી–
કરીને તે આત્મા બહુ જ થાક્યો ને ખેદખિન્ન થયો.
વ્યર્થ હતું; મિથ્યાત્વના સેવનપૂર્વક ત્યાંથી મરીને દેવ થયો, ને પછી રાજગૃહીમાં વિશ્વનંદી
નામનો રાજપુત્ર થયો. ત્યાં માત્ર એક ઉપવન માટે સંસારની માયાજાળ દેખીને તે
વિરક્ત થયો ને સંભૂતસ્વામી પાસે જૈનદીક્ષા લીધી; ત્યાં નિદાનસહિત મરણ કરી
સ્વર્ગમાં ગયો, ને ત્યાંથી ભરતક્ષેત્રના પોદનપુર નગરમાં બાહુબલીસ્વામીની
વંશપરંપરામાં ત્રિપુષ્ઠ નામનો અર્ધચક્રી (વાસુદેવ) થયો; અને તીવ્ર આરંભ–પરિગ્રહના
પરિણામ સહિત અતૃપ્તપણે મરીને ત્યાંથી સાતમી નરકે ગયો. અરે, એ નરકના
ઘોર દુઃખોની શી વાત! સંસારભ્રમણમાં ભમતા જીવે અજ્ઞાનથી કયા દુઃખ નહિ
ભોગવ્યા હોય!!!
PDF/HTML Page 7 of 53
single page version
ગયો...ને ત્યાંથી નીકળી જંબુદ્વીપના હિમવન્ પર્વત ઉપર દેદીપ્યમાન સિંહ થયો.
મહાવીરનો જીવ આ સિંહપર્યાયમાં આત્મલાભ પામ્યો. કઈ રીતે પામ્યો? તે
પ્રસંગ જોઈએ:
વિદેહના તીર્થંકરના વચનનું સ્મરણ થયું. તેથી દયાવશ આકાશમાર્ગેથી નીચે ઊતરીને
મુનિઓએ સિંહને ધર્મનું સંબોધન કર્યું:
ભોગવ્યા, ત્યારે દશે દિશામાં શરણ માટે તેં પોકાર કર્યો, પણ ક્્યાંય તને શરણ ન મળ્યું.
અરે! હજી પણ ક્રુરતાપૂર્વક તું પાપનું ઉપાર્જન કરી રહ્યો છે? તારા ઘોર અજ્ઞાનને લીધે
હજી સુધી તેં તત્ત્વને ન જાણ્યું. માટે શાંત થા...ને આ દુષ્ટ પરિણામ છોડ...
સિંહના પરિણામ શાંત થયા છે ને તે મારા તરફ આતુરતાથી દેખી રહ્યો છે, તેથી
અત્યારે જરૂર તે સમ્યક્ત્વ ગ્રહણ કરશે.
દશામા ભવે તું ભરતક્ષેત્રનો તીર્થંકર થશે–એમ શ્રીધરતીર્થંકરના શ્રીમુખથી વિદેહમાં અમે
સાંભળ્યું છે. માટે હે ભવ્ય! તું મિથ્યામાર્ગથી નિવૃત્ત થા ને આત્મહિતકારી એવા
સમ્યક્માર્ગમાં પ્રવૃત્ત થા.
PDF/HTML Page 8 of 53
single page version
PDF/HTML Page 9 of 53
single page version
પ્રભુને આહારદાન કર્યું.
પ્રભુએ કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું. એ અરહંતભગવાન રાજગૃહના વિપુલાચલ પર પધાર્યા.
૬૬ દિવસ બાદ, અષાડ વદ એકમથી દિવ્યધ્વનિ દ્વારા ધર્મામૃતની વર્ષા શરૂ થઈ; તે
ઝીલીને ઈન્દ્રભૂતિ–ગૌતમ વગેરે અનેક જીવો પ્રતિબોધ પામ્યા. વીરનાથની ધર્મસભામાં
૭૦૦ તો કેવળી ભગવંતો હતા; કુલ ૧૪૦૦૦ મુનિવરો ને ૩૬૦૦૦ અર્જિકાઓ હતા;
એક લાખ શ્રાવકો ને ત્રણ લાખ શ્રાવિકાઓ હતા. અસંખ્યદેવો ને સંખ્યાત તિર્થંચો હતા.
ત્રીસવર્ષ સુધી લાખો–કરોડો જીવોને પ્રતિબોધીને મહાવીરપ્રભુજી પાવાપુરી નગરીમાં
પધાર્યા; ત્યાંના ઉદ્યાનમાં યોગનિરોધ કરીને બિરાજમાન થયા, ને આસોવદ અમાસના
પરોઢિયે પરમ સિદ્ધપદને પામી સિદ્ધાલયમાં જઈ બિરાજ્યા. તે સિદ્ધપ્રભુને નમસ્કાર હો.
ઉપદેશ પણ એમ જ કરી, નિર્વૃત્ત થયા; નમું તેમને.
શ્રમણે–જિનો–તીર્થંકરો એ રીતે સેવી માર્ગને,
સિદ્ધિ વર્યા, નમું તેમને, નિર્વાણના તે માર્ગને.
જીવોને ભગવાનના મોક્ષના આનંદકારી સમાચાર મળી ગયા હતા. દેવેન્દ્રો અને
નરેન્દ્રોએ ભગવાનના મોક્ષનો મોટો મહોત્સવ કર્યો; ને એ અંધારી રાત કરોડો દીપકોથી
ઝગમગી ઊઠી. કરોડો દીપની આવલીથી ઉજવાયેલો એ નિર્વાણમહોત્સવ દીપાવલી પર્વ
તરીકે ભારતભરમાં પ્રસિદ્ધ થયો...ને ઈસ્વીસનની પહેલાંં ૫૨૭ વર્ષ પૂર્વે બનેલો એ
કલ્યાણક પ્રસંગ આજેય આપણે સૌ દીપાવલી–પર્વ તરીકે આનંદથી ઊજવીએ છીએ.
દીપાવલી એ ભારતનું સર્વમાન્ય આનંદકારી ધાર્મિક પર્વ છે. આવા આ દીપાવલી
પર્વના મંગલ પ્રસંગે વીરપ્રભુની આત્મસાધનાને યાદ કરીને આપણે પણ એ વીરમાર્ગે
સંચરીએ ને આત્મામાં રત્નત્રયદીવડા પ્રગટાવીને અપૂર્વ દીપાવલીપર્વ ઊજવીએ.
PDF/HTML Page 10 of 53
single page version
માત્ર પંદર રૂપિયામાં ઘેર બેઠા મળી શકે છે. તો સેંકડો–હજારોની સંખ્યામાં તે પુસ્તિકા
મંગાવીને દીવાળીપ્રસંગે ઉત્તમ લાણી કરો. બાળકોને પેંડા કરતાં આ પુસ્તક વધુ ગમશે.
મોકલવાનું જિજ્ઞાસુઓને વધુ ગમશે. પાંચ પુસ્તિકા એક સાથે મોકલવાનું પોસ્ટેજ ખર્ચ
(પ્રીન્ટેડ બુક તરીકે) માત્ર દશ પૈસા લાગે છે.
નીચેના બોલ વિશેષ ઉપયોગી હોવાથી અહીં આપવામાં આવે છે. (શ્રીમદ્
રાજચંદ્રના પુસ્તકની બીજી આવૃત્તિ જે ઈ. સ. ૧૯૬૪ માં પ્રસિદ્ધ થયેલ છે તેમાં
આ લખાણ છે.)
• સ્વદ્રવ્યના રક્ષક ત્વરાથી થાઓ.
• સ્વદ્રવ્યના વ્યાપક ત્વરાથી થાઓ.
• સ્વદ્રવ્યના ધારક ત્વરાથી થાઓ.
• સ્વદ્રવ્યના રમક ત્વરાથી થાઓ.
• સ્વદ્રવ્યના ગ્રાહક ત્વરાથી થાઓ.
• સ્વદ્રવ્યની રક્ષકતા ઉપર લક્ષ રાખો.
• પરદ્રવ્યની ધારકતા ત્વરાથી તજો.
• પરદ્રવ્યની રમણતા ત્વરાથી તજો.
• પરદ્રવ્યની ગ્રાહકતા ત્વરાથી તજો.
• પરભાવથી વિરક્ત થા.
PDF/HTML Page 11 of 53
single page version
વીતરાગ થઈને એ રીતે તે ભવ્ય ભવસાગર તરે.
સાધ્યો, ને તમે પણ એ જ માર્ગને આરાધો.–મોક્ષમાર્ગનો આવો
મંગલ સન્દેશ ગુરુદેવે (વીર. સં. ૨૪૯૪ માં) બેસતાવર્ષની
બોણીમાં આપ્યો હતો.
નિર્વાણ પામે છે? સાક્ષાત્ મોક્ષનો અભિલાષી ભવ્યજીવ અત્યંત વીતરાગતા વડે
ભવસાગરને તરી જઈને, શુદ્ધસ્વરૂપ પરમઅમૃતસમુદ્રને અવગાહીને શીઘ્ર નિર્વાણને પામે છે.
વીતરાગ થયા, એ રીતે રાગદ્વેષમોહરૂપ ભવસાગરથી પાર થઈને, પરમ આનંદના
સાગર એવા પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપમાં નિમગ્ન થઈને નિર્વાણ પામ્યા; ને નિર્વાણનો આવો
જ માર્ગ ભગવાને ભવ્યજીવોને બતાવ્યો; હે ભવ્ય જીવો! સાક્ષાત્ વીતરાગતા જ
મોક્ષમાર્ગ છે, તેના વડે જ મોક્ષેચ્છુ ભવ્યજીવો ભવસાગરને તરીને નિર્વાણને પામે છે.
વીતરાગતા તે જ સમસ્ત શાસ્ત્રનું તાત્પર્ય છે, તે જ શાસ્ત્રનું હાર્દ છે. ક્્યાંય પણ
જરીકેય રાગ રાખીને તરાતું નથી. પણ સઘળી વસ્તુ પ્રત્યેના સમસ્ત રાગને છોડીને,
અત્યંત વીતરાગ થઈને ચૈતન્યસ્વરૂપમાં લીનતાવડે જ ભવસાગરને તરાય છે.
PDF/HTML Page 12 of 53
single page version
તેઓએ બીજા મુમુક્ષુ જીવોને પણ એ વીતરાગતાનો જ ઉપદેશ આપ્યો છે. આમ કહીને
આવા સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ પ્રત્યેના પ્રમોદથી આચાર્યદેવ કહે છે કે અહો! જયવંત વર્તો
મોક્ષમાર્ગના સારરૂપ વીતરાગતા જયવંત વર્તો! આવો મોક્ષમાર્ગ જયવંત વર્તો! ને તેના
વડે થયેલી આત્મઉપલબ્ધિ જયવંત વર્તો.
મોક્ષને સાધ્યો, અને આ જ રીતે તેનો ઉપદેશ કર્યો; માટે નક્કી થાય છે કે આ જ એક
નિર્વાણનો માર્ગ છે, બીજો કોઈ નિર્વાણનો માર્ગ નથી. આ રીતે નિર્વાણનો માર્ગ નક્કી
કરીને આચાર્યદેવ કહે છે કે બસ, હવે બીજા પ્રલાપથી બસ થાઓ. મારી મતિ વ્યવસ્થિત
થઈ છે, મોક્ષમાર્ગનું કાર્ય સધાય છે. આવો મોક્ષમાર્ગ દર્શાવનારા ભગવંતોને નમસ્કાર હો.–
ઉપદેશ પણ એમ જ કરી નિર્વૃત્ત થયા, નમું તેમને. (પ્રવ
વીતરાગતા જ છે, એટલે કે મોક્ષમાર્ગમાં પહેલેથી છેલ્લે સુધી (શરૂઆતથી પૂર્ણતા
સુધી) જે વીતરાગતા છે તે જ મોક્ષમાર્ગ છે; મોક્ષમાર્ગ તરીકે વીતરાગતા જ જયવંત
વર્તે છે; રાગનો તો મોક્ષમાર્ગમાંથી ક્ષય થતો જાય છે. આવા વીતરાગભાવરૂપ સાક્ષાત્
મોક્ષમાર્ગને જાણીને તેને આરાધવો તે મહા માંગળિક છે.
મહોત્સવ કર્યો ને તેણે સન્તો પાસેથી સાચી બોણી અને આશીર્વાદ મેળવ્યા; ભગવાન
મહાવીર જે માર્ગે મોક્ષ પધાર્યા તે જ માર્ગે તે જાય છે.–
સિદ્ધિ વર્યા, નમું તેમને; નિર્વાણના તે માર્ગને.
PDF/HTML Page 13 of 53
single page version
વાંચતાં મુમુક્ષુ સાધર્મીઓ આનન્દિત થશે. પ્રવચનસારની ૮૦
મી ગાથામાં સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવાનો ઉપાય દેખાડતાં આચાર્ય
શ્રી કુંદકુંદસ્વામી કહે છે કે અરે જીવ! તું જિન–પરમેશ્વરને લક્ષમાં
તો લે. અહો! જૈન–પરમેશ્વર એટલે આપણા અરિહંત–પરમાત્મા
દેવ! તેમના મહિમાની શી વાત! જેમનામાં અક્ષય–અમેય પૂર્ણ
આનંદ ભરેલો છે, જેમનામાં રાગ–દ્વેષનો લવલેશ નથી, અને
જેમનામાં એકલો પરમ શાંત ચૈતન્યભાવ પરિપૂર્ણ પરિણમી
રહ્યો છે–એવા મહાન સર્વજ્ઞસ્વરૂપી ભગવાનનો સ્વીકાર કરનારું
તારું જ્ઞાન પણ કેટલું મહાન છે?–તે જો. તે જ્ઞાન પણ રાગથી જુદું
પડીને અતીન્દ્રિય થઈ જાય છે, અને તે પોતાના
સર્વજ્ઞસ્વભાવનો પણ નિશ્ચય કરી લ્યે છે.–આ રીતે તે જ્ઞાન
અરિહંતોની પંક્તિમાં બેસી જાય છે ને રાગથી જુદું થઈને
મોક્ષમાર્ગમાં ચાલવા માંડે છે.
શુદ્ધસ્વરૂપની ઓળખાણ થઈને ભેદજ્ઞાન તથા સમ્યગ્દર્શન થઈ
જાય છે.–જેણે આવી દશા પ્રગટ કરી તેણે પોતાના આત્મામાં
મોક્ષના મંગલ ઉત્સવનો પ્રારંભ કર્યો; તે જ સાચો આનંદમય
નિર્વાણ–મહોત્સવ છે.
PDF/HTML Page 14 of 53
single page version
અલૌકિક રીતે બતાવે છે–
તે જીવ જાણે આત્મને, તસુ મોહ પામે લય ખરે.
સર્વાત્મપ્રદેશોમાં પરિણમી ગયું છે;– આવા શુદ્ધઆત્મા તે અરિહંત છે. તેમના સ્વરૂપને
ઓળખતાં શુદ્ધઆત્માનું સ્વરૂપ ઓળખાય છે, એટલે રાગથી ભિન્ન પોતાના શુદ્ધ
આત્માનું સ્વરૂપ પણ ઓળખાય છે, કેમકે નિશ્ચયથી અરિહંતના અને આ આત્માના
સ્વરૂપમાં તફાવત નથી.
અરિહંતદેવના શુદ્ધ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને ઓળખ્યા છે;–આ રીતે અરિહંતને ઓળખીને
ત્યાં (અરિહંતના લક્ષમાં) જ અટકી જતો નથી, પણ પોતાના આત્મા સાથે તેનું
મિલાન કરીને, તેમના જેવા પોતાના આત્માનું શુદ્ધસ્વરૂપ ઓળખીને પોતાના આત્મામાં
ઢળે છે, ને દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેમાં વ્યાપેલી શુદ્ધચેતનારૂપે પોતાનો અનુભવ કરીને
સમ્યગ્દર્શન પામે છે. ત્યાં દર્શનમોહ જીતાઈ જાય છે.
દ્રવ્ય–ગુણ ચેતનમય છે ને પર્યાય પણ ચેતનમય છે,–આ રીતે તેમનો આત્મા સર્વ પ્રકારે
શુદ્ધચેતનમય છે, તેને ઓળખતાં આત્માનું શુદ્ધસ્વરૂપ ઓળખાય છે, જ્ઞાનપરિણતિ
રાગથી પાર અતીન્દ્રિય થઈને ચેતનમય આત્માની સ્વાનુભૂતિ કરીને તેમાં અંતર્લીન
થઈ જાય છે, એટલે અતીન્દ્રિય આનંદ સહિત સમ્યગ્દર્શન થાય છે. સર્વે અરિહંતોએ
સમ્યગ્દર્શનની આ જ રીત કહી છે. પોતે જે રીતે મોહનો નાશ કર્યો તેનો જ ઉપદેશ
આપણને આપ્યો–નમસ્કાર હો તે અર્હંત ભગવંતોને!
PDF/HTML Page 15 of 53
single page version
લીધા છે; બીજા છદ્મસ્થ–રાગવાળા જીવની વાત નથી લીધી. રાગી જીવોની પર્યાયમાં
રાગ દેખીને અજ્ઞાનીને જ્ઞાન અને રાગની ભિન્નતા ઓળખાતી નથી; પણ જ્યાં
અરિહંતના આત્માને જાણે ત્યાં રાગ વગરનું શુદ્ધ ચેતનરૂપ જીવતત્ત્વ કેવું છે તે તેના
લક્ષમાં આવી જાય છે ને રાગમાં ક્્યાંય એકત્વબુદ્ધિ રહેતી નથી; ત્યાં અજ્ઞાનનો નાશ
થઈને ભેદજ્ઞાન ને સમ્યક્ત્વ થઈ જાય છે.
ચેતનસ્વભાવ આત્મામાં સર્વત્ર પ્રસરેલો છે, દ્રવ્ય ચેતન, ગુણ, ચેતન, પર્યાય ચેતન,
એકલા ચૈતન્યભાવનો પિંડ આત્મા, તેમાં ક્્યાંય રાગ ન સમાય. આવા પોતાના
સ્વરૂપને લક્ષગત કરે ત્યાં નિર્વિકલ્પ અનુભૂતિસ્વરૂપ સમ્યગ્દર્શન થઈ જાય છે.
ત્યારેય જ્ઞાન તો વિકલ્પ વગરના ચેતનસ્વરૂપને નક્કી કરે છે, એટલે તરત જ તે જ્ઞાન,
પોતાના ચૈતન્યસ્વભાવની સમ્મુખ થઈને તેનો સમ્યક્ અનુભવ કરે છે, ત્યાં પરલક્ષનો
કે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયના ભેદનો વિકલ્પ રહેતો નથી. અજ્ઞાનીને તો અરિહંતના આત્માની
પણ સાચી ઓળખાણ નથી. જીવ જ્યાં અરિહંતના આત્માનું સ્વરૂપ જાણે ત્યાં પોતાના
આત્માનું સ્વરૂપ પણ પરમાર્થે તેવું જ છે–એમ પણ તે જાણે છે, એટલે તેને રાગવગરની
ચૈતન્યસત્તાનો સ્વીકાર થઈ જાય છે.
પડીને જ્ઞાનસ્વભાવમાં તન્મય થઈ જાય છે. કેવળજ્ઞાન કહો કે આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ
કહો, તેના નિર્ણયમાં તો વીતરાગભાવનો અતીન્દ્રિય પુરુષાર્થ છે. રાગવડે કે
ઈન્દ્રિયજ્ઞાનવડે કેવળજ્ઞાનનો નિર્ણય કદી થઈ શકતો નથી. શુભરાગને કે ઈન્દ્રિયોને જે
જ્ઞાનનું સાધન માને છે તેને પણ કેવળજ્ઞાનનો નિશ્ચય થઈ શકતો નથી; કેવળજ્ઞાનમાં
રાગ કેવો? ને ઈન્દ્રિયની સહાય કેવી? એવા જ્ઞાનનું સ્વરૂપ નક્કી કરતાં, પોતાના
આત્માનું જ્ઞાનસ્વરૂપ પણ તેવું જ, રાગ ને ઈન્દ્રિયો વગરનું છે એમ જીવને
શુદ્ધચૈતન્યતત્ત્વ અનુભવમાં આવી
PDF/HTML Page 16 of 53
single page version
વાહ રે વાહ! અરિહંતોનો માર્ગ!!
એટલે સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય જ.
તમારા જેવા જ ચેતનસ્વરૂપ મારો આત્મા છે; મારા દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેને હું જ્યાં
ચેતનસ્વરૂપે જ દેખું છું ત્યાં હવે મોહને મારામાં રહેવાનું કોઈ સ્થાન જ ન રહ્યું; ચેતન–
ભાવના આશ્રયે મોહ કેમ રહી શકે? એટલે ચેતનભાવરૂપે પોતાના આત્માને
અનુભવમાં લેતાં જ મોહ નિરાશ્રય થઈને નાશ પામે છે; કેમકે મોહને રહેવાનો આશ્રય
તો મિથ્યાત્વ અને રાગ–દ્વેષ હતા, પણ કાંઈ ચેતનભાવ તેનો આશ્રય નથી.
ચેતનભાવમાં તો વીતરાગતા ને પરમ આનંદ છે, તેમાં મોહ રહી શકતો નથી. જુઓ,
સમ્યગ્દર્શન થાય ત્યાં આવો આત્મા સ્પષ્ટ વેદનમાં આવી જાય છે.
જ્ઞાનતત્ત્વ જાણતાં આત્માના પરિપૂર્ણ શુદ્ધસ્વરૂપનું જ્ઞાન થઈ જાય છે. ‘અર્હંત’ એટલે
પૂજ્ય; આત્માનું આવું શુદ્ધજ્ઞાનસ્વરૂપ છે તે પૂજ્ય છે, અર્હંતના સ્વરૂપમાં અને તેના
સ્વરૂપમાં કાંઈ ફેર નથી.
થઈ જાય છે. જેણે આવી દશા પ્રગટ કરી તેણે પોતાના આત્મામાં મોક્ષનો મંગલ ઉત્સવ
ઊજવ્યો; સાચો નિર્વાણ–મહોત્સવ તેણે મહા આનંદપૂર્વક શરૂ કર્યો.
તે જાણતો નિજાત્મને સમકિત લ્યે આનંદથી.
PDF/HTML Page 17 of 53
single page version
ચૈતન્યભાવ પરિપૂર્ણ પરિણમી રહ્યો છે.–આવા મોટા ભગવાનને સ્વીકારનારું તારું જ્ઞાન
પણ કેવડું મોટું છે?–એ જ્ઞાન પણ રાગથી છૂટું પડીને અતીન્દ્રિય થઈ જાય છે, ને
સર્વજ્ઞસ્વભાવને પોતામાં સ્વીકારી લ્યે છે. એ જ્ઞાન તો અરિહંતોની પંક્તિમાં બેઠું,
રાગથી છૂટું પડીને મોક્ષના મારગમાં ચાલવા માંડ્યું.
ગઈ; એને હવે અનંત ભવની વાત કેવી? અનંતભવ હોવાની શંકા જેને વર્તે છે તેના
જ્ઞાનમાં સર્વજ્ઞ બેઠા નથી; તેના જ્ઞાનમાં (–એટલે કે અજ્ઞાનમાં) તો ભવ બેઠા છે,
ભવવગરના મોક્ષસ્વરૂપ ભગવાન તેના જ્ઞાનમાં આવ્યા નથી.–અહો, આમાં તો
અંતર્મુખદ્રષ્ટિની ઘણી ગંભીરતા છે.
ગાથા ૮૦ માં) તે ભૂતાર્થસ્વભાવ કેવો છે તે અરિહંતદેવના દ્રષ્ટાંતથી સમજાવ્યું છે: જેમ
અરિહંતભગવાન સર્વપ્રકારે એટલે કે દ્રવ્યથી ગુણથી ને પર્યાયથી શુદ્ધચેતનરૂપ છે, તેમાં
ક્્યાંય રાગનો સંબંધ નથી; તેમ મારા આત્મામાં પણ ચેતનપણે નિત્ય ટકતું જે
અન્વયપણું છે તે દ્રવ્ય છે, ચૈતન્ય એવું જે મારું વિશેષણ છે તે ગુણ છે, ને
ચૈતન્યપ્રવાહમાં ક્ષણે ક્ષણે થતી જુદીજુદી ચેતનપરિણતિ તે મારી પર્યાય છે; આમ દ્રવ્ય –
ગુણ–પર્યાય ત્રણેય એક ચૈતન્યભાવરૂપ જ છે. આ રીતે ત્રણેને એક ચૈતન્યસ્વભાવમાં
જ સમાડીને, ભેદ વગરના અભેદ આત્માને દ્રષ્ટિમાં લેવો તે ભૂતાર્થદ્રષ્ટિ છે, ને તે જ
સમ્યગ્દર્શન છે. સમયસારની ૧૧ મી ગાથા કે પ્રવચનસારની ૮૦ મી ગાથા,–બંનેમાં
સમ્યગ્દર્શનનો મૂળભૂત ઉપાય એક જ બતાવ્યો છે, બંને ગાથા એક કુંદકુંદસ્વામીની જ
લખેલી છે, ને બંનેના ટીકાકાર પણ એક અમૃતચંદ્રસ્વામી જ છે; આચાર્યભગવંતોએ
સમ્યગ્દર્શનના ગંભીર રહસ્યો ખુલ્લા કરીને સમજાવ્યા છે; બધાનું તાત્પર્ય એક જ છે.
અભેદરૂપ એક આત્માને દ્રષ્ટિમાં લેવો તે સમ્યગ્દર્શન છે.–આનું જ નામ ભૂતાર્થનો આશ્રય
PDF/HTML Page 18 of 53
single page version
અરિહંતોના માર્ગમાં સમ્યગ્દર્શનની રીત બતાવીને ભવ્યજીવોને ન્યાલ કરી દીધા છે.
મુમુક્ષુજીવ પ્રથમ તો બીજે બધેથી છૂટીને, વીતરાગ જિનશાસનમાં આવ્યો, ને
આત્માના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણે સર્વથા રાગ વગરનાં, ને શુદ્ધ ચેતનમય છે–એમ
ઓળખીને પોતાના આત્માનું તેની સાથે મિલાન કર્યું; પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને
ચેતનલક્ષણથી જાણીને રાગથી તો જુદા પાડ્યા; હવે પોતાના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયના ભેદમાં
પણ ઊભો નથી રહેતો, પણ ચેતનપર્યાયને દ્રવ્યમાં જ સમાવીને અભેદ કરે છે, જુદી
નથી રાખતો; એ જ રીતે ગુણને પણ દ્રવ્યમાં જ અંતર્લીન કરીને, દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય
ત્રણેથી અભેદસ્વરૂપ આત્મામાં ઉપયોગને એકાગ્ર કરીને નિષ્કંપપણે અનુભવ કરે છે–
એ જ ક્ષણે સમ્યગ્દર્શન થાય છે ને મોહનો નાશ થાય છે.
આવે. રાગ તો ચૈતન્યની અનુભૂતિથી બહાર રહી ગયો; એક પર્યાયમાં સ્વભાવ ને
પરભાવ જુદા પડી ગયા; પર્યાયમાં જે ચૈતનભાવ છે તેને તો ચેતન્યદ્રવ્ય સાથે અભેદ
કર્યો; ને રાગાદિ પરભાવોને ચૈતન્યથી ભિન્ન જાણ્યા.–આવા ઉપાયથી આત્માની
અનુભૂતિ થતાં અરિહંત જેવા અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ પોતામાં પણ આવે છે. આ તો
કોઈ અદ્ભુત અલૌકિક દશા છે. અરિહંત જેવો આત્મા ધ્યેયમાં લેતાં અરિહંતદેવ જેવી
દશા અંશે પોતાને પ્રગટી, એટલે પોતે હવે અરિહંતનો નંદન થયો, ભગવાનનો
પુત્ર થયો, તીર્થંકરોના પરિવારનો થઈને તેમના માર્ગમાં ભળ્યો.–આનું નામ સમ્યગ્દર્શન છે.
અટકી જાય છે, ને નિષ્ક્રિય એવા ચૈતન્યભાવ પ્રગટે છે, તે ચૈતન્યભાવ આત્માના
અનંતગુણના રસથી ભરેલો છે. અહા! દ્રવ્યપર્યાયના ભેદ પણ જેમાં નથી, એવી
અનુભૂતિમાં
PDF/HTML Page 19 of 53
single page version
સમ્યગ્દર્શન છે, તે શાંતિ છે, તે સમયસાર છે; ધર્મને માટે જે કાંઈ કહો તે બધું તેમાં
સમાય છે, કેમકે તેમાં અનંતગુણનો રસ એકરસપણે સ્વાદમાં આવે છે. અનંતગુણનું
નિર્મળપરિણમન સમ્યગ્દર્શન થતાં જ ઉલ્લસે છે. પણ ‘આ દ્રવ્ય કર્તા, નિર્મળ પરિણામ
જ્ઞાનનો સ્વાદ વિકલ્પથી છૂટો પડી ગયો છે; એટલે કર્તા–કર્મ–ક્રિયાના ભેદના વિકલ્પરૂપ
ક્રિયા જ્ઞાનમાં રહેતી નથી, તે અપેક્ષાએ ચિન્માત્રભાવને નિષ્ક્રિય કહ્યો છે,–પણ ત્યાં
પરિણતિ છે જ નહિ–એવો નિષ્ક્રિયનો અર્થ નથી.
કરવાના ટાણે અરિહંત ઉપર લક્ષ નથી રહેતું પણ ઉપયોગ અંદર પોતાના
ચૈતન્યસ્વભાવમાં ઝૂકી જાય છે, ને તે સ્વભાવના કોઈ પરમ અદ્ભુત મહિમાને જાણતાં
જ જ્ઞાન તેમાં એવું લીન થઈ જાય છે કે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયના કે કર્તા–કર્મ–ક્રિયાના ભેદના
વખતે અતીન્દ્રિય આનંદના વેદન સહિત સમ્યગ્દર્શન ને સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે.–જેણે આવું
કર્યું તે જીવે ચેતનભાવવડે ભગવાનની સાચી ભક્તિ કરી; અજ્ઞાનીએ જ્ઞાન વગર
એકલા રાગવડે ભગવાનની ભક્તિ તો કરી, પણ તેથી તેને ભવનો અંત ન આવ્યો; ને
રાગથી ભિન્ન પડીને જ્ઞાનચેતના વડે જેણે એકવાર પણ ભગવાનને ભજ્યા તેના
ભવનો અંત આવી ગયો. વાહ રે વાહ!
મોહના નાશના ને મોક્ષની પ્રાપ્તિના અફર મંત્રો જગતને આપ્યા છે.
જૈનશાસન સિવાય બીજું કોઈ બતાવી શકે નહિ, ને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જૈન સિવાય બીજાને તે
સમજાય નહિ. આ સમજે ત્યાં સમ્યગ્દર્શન થાય ને મોક્ષમાર્ગ ખુલી જાય.–આવો અપૂર્વ
આનંદમય માર્ગ જૈન–સંતોએ જગતને દેખાડયો છે.
PDF/HTML Page 20 of 53
single page version
આ પ્રવચનો વાંચતાં, જિજ્ઞાસુજીવો આનંદસહિત આત્મ–પ્રયત્નમાં
અભ્યાસવડે જ્ઞાનીસંતોના હૃદયના તળીયાને સ્પર્શીને તેમના
લક્ષમાં લઈને તેનું સ્વસંવેદન કરવું તે મુમુક્ષુનો હેતુ છે, ને એવું
વિકલ્પ ગૌણ છે ને જ્ઞાન મુખ્ય છે; તે જ્ઞાન આત્માના સ્વભાવને
તસુ મોહ પામે નાશ નિશ્ચય; શાસ્ત્ર સમધ્યયનીય છે. (૮૬)