PDF/HTML Page 1 of 41
single page version
PDF/HTML Page 2 of 41
single page version
વખતનો ઉત્સવ કેવો હશે! પોતાની અદ્ભુત આત્મ પ્રતિભાવડે
મોક્ષમાર્ગનો મહાન રથ ચલાવનારા એ સંત કેવા હશે? સીમંધરનાથને
સાક્ષાત્ દેખનાર એ સન્ત કેવા હશે? અને વિદેહક્ષેત્રમાં આવડા, દેહથી
નાનકડા પણ અધ્યાત્મમાં મોટા, મુનિરાજને દેખીને ત્યાંના જીવો કેવા
પ્રસન્ન થયા હશે? અને વિદેહથી આવ્યા પછી જ્યારે આનંદના
દેખીને કેવા પ્રસન્ન થયા હશે? આત્મવૈભવ વડે આપણને શુદ્ધાત્મા
દેખાડનારા એ ભરતક્ષેત્રના નાનકડા તીર્થંકર કેવા મજાના હશે! ! અહા!
સોનગઢ આવીને આજે આપણને દર્શન આપે તો! વાહ ભાઈ વાહ!
તેમના પ્રતાપે તો આપણે ધર્મકાળમાં વર્તી રહ્યા છીએ.
PDF/HTML Page 3 of 41
single page version
તું સ્વદ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયસ્વરૂપે એક સત્ છો. તારા દ્રવ્ય–ગુણ–
અખંડિત એક સત્પણે તું પોતાને અનુભવજે...એવા સત્ના એકત્વમાં
કોઈ અશુદ્ધતા કે પરભાવ નહિ રહે, અપૂર્ણતા નહિ રહે. એકત્વની
પૂર્ણતાથી તું સ્વયં શોભી ઊઠીશ.
છે કે ‘હું મારા આત્માને દ્રવ્યથી–ક્ષેત્રથી–કાળથી કે ભાવથી ખંડિત કરતો
નથી. સુવિશુદ્ધ એક જ્ઞાનભાવરૂપે જ અનુભવું છું. ’ આવો એકત્વનો
અનુભવ તે જ મોક્ષમાર્ગ છે, તે જ સુંદર છે.
PDF/HTML Page 4 of 41
single page version
PDF/HTML Page 5 of 41
single page version
તમને ‘મહાવીર’ નો અવાજ સંભળાશે; આજ આખોય દેશ મહાવીરપ્રભુના ગુણગાનથી
ગુંજી રહ્યો છે. ચાલો, આપણે જોઈએ–સાંભળીએ કે ક્યાં શું બની રહ્યું છે! ને કેવી
ધામધૂમથી ઉત્સવ ઉજવાઈ રહ્યો છે!
ટ્રકમાં મહાવીર ભગવાનના જીવનની કેવી મજાની રચનાઓ શોભે છે! ત્રણસો તો
રચનાઓ જૈનધર્મના મહિમાને પ્રસિદ્ધ કરી રહી છે. લાખો ભક્તજનો આનંદથી
વીરનાથનો જય–જયકાર કરી રહ્યા છે, ત્યાગી વર્ગનો મોટો સમૂહ પણ આનંદથી
હળીમળીને સરઘસમાં ચાલી રહ્યો છે ને વીરમાર્ગ પ્રત્યે ભક્તિ પ્રદર્શિત કરી રહ્યો છે.
ભજન અને નૃત્ય મંડળીઓ આનંદપૂર્વક એકએકથી ચડિયાતા કાર્યક્રમો દેખાડી રહી છે.
ચાર માઈલના રસ્તામાં લાખો નગરજનો તેમજ વિદેશી પ્રવાસીઓ આશ્ચર્યચકિત થઈને
આ અભૂતપૂર્વ ધર્મજુલૂસ જોઈ રહ્યા છે અને એકબીજાને કહે છે કે અહા! આવું ભવ્ય
ધાર્મિકસરઘસ દિલ્હીમાં આજે પહેલી જ વાર દેખ્યું. –જાણે મહાવીર ભગવાન જ પુન:
પધારીને ભારતમાં મંગલ વિહાર કરી રહ્યા હોય! આખી દિલ્હી નગરી પણ પોતાના
વહાલા નાથને પામીને આજે સોળે શણગારથી સુસજ્જ બનીને અદ્ભુત ખીલી ઊઠી છે!
અનેરી શોભા વચ્ચે, ને અનેરા ઉત્સવ વચ્ચે ચાલતી વીરપ્રભુની શોભાયાત્રા સવારે ૧૧
વાગે શરૂ થઈને સાંજે છ વાગે લાલકિલ્લાના મેદાનમાં
PDF/HTML Page 6 of 41
single page version
પાસે આ શેનો કોલાહલ છે!! –વાહ, જુઓ તો ખરા! આપણા દેશના મુસ્લીમ ભાઈઓ
પણ મહાવીર ભગવાનનો આ અભૂતપૂર્વ ઉત્સવ દેખીને કેવા પ્રમુદિત થઈ રહ્યા છે!
તેઓ મહાવીર–સન્દેશ લખેલા ઝંડા વડે જુલૂસનું સ્વાગત કરી રહ્યા છે, ને સાકર–
ઈલાયચી વહેંચી રહ્યા છે. કેટલા બધા ઊંટ–હાથી–ઘોડા પણ સુસજ્જિત થઈને જુલુસમાં
ચાલતા થકા પોતાને ભાગ્યશાળી સમજી રહ્યા છે! ને બેન્ડવાજાં તો મંગલ નાદથી
આખી નગરીને ગજાવી રહ્યા છે. આટલા બધા આપણા સાધર્મી ભાઈઓને એકસાથે
દેખીને તથા મહાવીરશાસનનો આવડો મોટો મહિમા દેખીને કેવો આનંદ થાય છે!!–
“વાહ ભાઈ વાહ! ધન્ય અવસર છે! ’
છે કે અમે મહાવીરના સંતાન છીએ અને મહાવીરપ્રભુનો અઢીહજારવર્ષીય
નિર્વાણમહોત્સવ ઉજવી રહ્યા છીએ. બધા ત્યાગીઓ–નેતાઓ–વિદ્વાનો તથા જનતા
હળીમળીને ચાલી રહ્યા છે ને સમસ્ત જનતાનો એક જ અવાજ છે કે ‘કલ્યાણ કરવું
હોય તો વીરમાર્ગમાં આવો; મહાવીરનો વીતરાગી સન્દેશ જ જગતનું કલ્યાણ કરશે. ’
સરઘસમાં કોઈ ગુજરાતી, કોઈ પંજાબી, કોઈ રાજસ્થાની, તો કોઈ મારવાડી,–એમ
ચિત્રવિચિત્ર વેશભૂષા હોવા છતાં બધાયના મોંમાંથી એક જ ભાષા નીકળતી હતી કે
‘ભગવાન મહાવીરકી જય! ’
વડાપ્રધાન શ્રીમતી ઇંદિરાબેન ગાંધીએ આખા રાષ્ટ્ર તરફથી ભગવાન મહાવીરને
શ્રદ્ધાંજલિ આપી અને ભારતના ગૌરવશાળી અધ્યાત્મ–વારસાની ચર્ચા કરતાં તેમણે
કહ્યું કે આ એક અજબની–આશ્ચર્યકારી વાત છે કે બીજા દેશો પાસે ખૂબ જ ધનવૈભવ ને
સુખસુવિધાઓ હોવા છતાં પણ તે દેશો આપણી સામે મીટ માંડીને બેઠા છે, કેમકે
આધ્યાત્મિક ક્ષેત્રમાં તેમને ગરીબી અનુભવાય છે. ભારતે દુનિયાને હંમેશાં અધ્યાત્મદાન
દીધું છે. ભગવાન મહાવીર મહા વિજેતા (જિન–વર) હતા–એમ કહીને ઇંદિરાબેને કહ્યું
કે મહા વિજેતા મહાવીરે આપણને એમ ઉપદેશ્યું છે કે એકબીજા અંદરોઅંદર લડો નહિ;
લડવું જ હોય તો અંદર પોતાના દોષની સામે લડો, બીજાની સાથે નહિ;
PDF/HTML Page 7 of 41
single page version
ગાંધી ઉપરાંત ભારત સરકારના અનેક પ્રધાનો પણ ઉપસ્થિત હતા. શ્રીમતી ઇંદિરાબેને
જુસ્સાદાર ભાષામાં કહ્યું કે–‘યહ સચ હૈ કિ આજ હમ આધુનિકતા ઔર વિજ્ઞાનકે યુગમેં
બહ રહે હૈં–લેકિન આધુનિકતાકા મતલબ યહ નહીં કિ હમ અપની પ્રાચીન
અધ્યાત્મસંસ્કૃતિકો છોડ દે યા ઉનસે કિનારાકસી કરને લગેં, આગળ જતાં તેમણે કહ્યું કે
આપણે શાંતિ માત્ર મનુષ્યોમાં નહિ પણ બધા પ્રાણીઓમાં લાવવી છે, અને તે શાંતિનું
સ્થાપન ભગવાન મહાવીરે આપેલા અહિંસા અને અપરિગ્રહના મૂળમંત્ર વડે જ થઈ
શકે તેમ છે. અંતમાં ફરીને શ્રદ્ધાંજલિપૂર્વક તેમણે કહ્યું કે બાળકો અને નવી પેઢી
ભગવાન મહાવીરના સિદ્ધાંતોને પોતાના જીવનમાં ઉતારો. (માનનીય રાષ્ટ્રપતિજીએ
પણ પોતા તરફથી તેમજ સમસ્ત રાષ્ટ્ર તરફથી ભગવાન મહાવીર–નિર્વાણોત્સવ માટે
શ્રદ્ધાંજલિ વ્યક્ત કરી હતી.
નેતાઓ શ્રીમાન્ શેઠ કસ્તુરભાઈ લાલભાઈ તથા શ્રીમાન્ શેઠ શાંતિપ્રસાદજી સાહુજી
વગેરેએ પણ પોતાની ઘણી ભાવભીની પ્રસન્નતા વ્યક્ત કરી હતી. આ પ્રસંગે સમસ્ત
જૈનસમાજની જે એકતા જોવામાં આવી તે ઘણી ખુશીની વાત છે. આપણે બધા
એકબીજા સાથે હળી–મળીને પ્રસન્નતાથી વીરગુણ ગાઈએ, ક્્યાંય પણ કલેશ ન હોય,
અને મહાવીરના શાસનમાં સૌ પોતપોતાનું આત્મહિત કરે–એ જ ભાવના; અને એ જ
પ્રભુ મહાવીરનો સાચો મહોત્સવ છે:–બધાય જૈનોને તે ઈષ્ટ છે.
રહ્યો છે. અજમેરમાં નિર્વાણધામ પાવાપુરીની રચના એવી સુંદર છે કે જાણે વીરનાથ
ભગવાન ફરી પધારીને પાવાપુરીમાં ધર્મોપદેશ દઈ રહ્યા હોય! સમસ્ત જનતા ઘણા
આનંદથી ભાગ લઈ રહી છે.
PDF/HTML Page 8 of 41
single page version
છે. એ પ્રશ્નનું યથાર્થ સમાધાન સમજવું ખાસ પ્રયોજનભૂત
હોવાથી, પૂ. ગુરુદેવશ્રીએ અનેકવાર તેનું સ્પષ્ટીકરણ પણ કર્યું
છે. તેના ઉપરથી અહીં તે સંબંધી નોંધ કરવામાં આવી છે.
(૧) કોઈ એમ કહે છે કે આત્માના સ્વભાવમાંથી તો શુદ્ધ જ પર્યાય પ્રગટે છે,
દ્રવ્યમાંથી તો પર્યાય શુદ્ધ જ આવી ને પછી પરલક્ષે અશુદ્ધ થઈ–એ
(૨) દ્રવ્યમાંથી અશુદ્ધતા નથી આવતી માટે નિમિત્તે તે અશુદ્ધતા કરાવી–એમ
PDF/HTML Page 9 of 41
single page version
આખી વસ્તુ માની લ્યે તો તે પર્યાયમૂઢ છે, અને વસ્તુના પર્યાયસ્વભાવને જાણે જ
નહિ, તો તે પણ મૂઢ છે.
દ્રવ્યસ્વભાવને જોતાં આત્મામાં અશુદ્ધતા છે જ નહિ ને તેમાંથી અશુદ્ધતા આવતી નથી.
પર્યાયસ્વભાવથી જોતાં, પર્યાયમાં જે અશુદ્ધતા છે તે આત્માની જ છે, આત્મા જ
જીવદ્રવ્ય તેથી ધર્મમાં પ્રણમેલ ધર્મ જ જાણવું.
(૧) નથી તો દ્રવ્યસ્વભાવમાંથી આવ્યો.
(૨) પહેલાંં તે પર્યાય દ્રવ્યમાંથી શુદ્ધ પ્રગટી ને પછી અશુદ્ધ થઈ એમ પણ નથી.
(૩) નિમિત્તે પણ તે અશુદ્ધતા કરાવી નથી, તેમ જ
(૪) જડમાં પણ તે અશુદ્ધતા થઈ નથી.
તે અશુદ્ધતા આત્માની પર્યાયમાં થઈ છે અને તેનું કારણ પણ તે પર્યાયસ્વભાવ જ છે.
અશુદ્ધતાને ‘પર્યાયસ્વભાવ’ કહ્યો તેથી ભડકવું નહિ, કેમકે પર્યાયસ્વભાવ એક
પૂરતો જ છે, તે વિકાર કાંઈ દ્રવ્યસ્વભાવને વિકારી કરી નાંખતો નથી.
PDF/HTML Page 10 of 41
single page version
આખા સ્વભાવને (દ્રવ્ય–પર્યાય બંનેના સ્વરૂપને) નક્કી કરનાર જીવ પોતાના શુદ્ધ
દ્રવ્યગુણને અનુસરતો થકો શુદ્ધપર્યાયરૂપે જ પરિણમ્યા કરે છે. આ રીતે શુદ્ધસ્વભાવના
સ્વીકારપૂર્વક સ્વભાવસન્મુખતાથી પર્યાયનો પ્રવાહ શુદ્ધ થવા માંડ્યો–એ અનેકાંત છે,
એ જૈન સિદ્ધાંતનો સાર છે.
એટલે મિથ્યાત્વી–તેને શુદ્ધતા ક્્યાંથી હોય?
છે”–એમ તું શા આધારે કહે છે? જો તેં ખરેખર દ્રવ્ય–ગુણની શુદ્ધતા જાણી હોય તો તે
દ્રવ્ય–ગુણના આશ્રયે તારી પર્યાયમાં અંશે શુદ્ધતા પ્રગટી હોવી જોઈએ; અને જેમ અંશે
શુદ્ધતા દ્રવ્યના આશ્રયે પ્રગટી તેમ પૂર્ણ શુદ્ધતા પણ દ્રવ્યના જ આશ્રયે પ્રગટશે–એવો
પણ નિર્ણય ભેગો આવી જ ગયો. ત્યાં હવે વિકાર ક્્યાંથી આવ્યો–તે વાત મુખ્ય ન રહી,
પણ શુદ્ધતા મારા સ્વભાવમાંથી આવી–એમ શુદ્ધતાના કારણની જ મુખ્યતા રહી.
અને પર્યાયસ્વભાવ ત્રિકાળ શુદ્ધ નથી પણ શુદ્ધ તેમ જ અશુદ્ધ છે–અર્થાત્ પર્યાયમાં
શુદ્ધતા તેમ જ અશુદ્ધતા બંને પ્રકાર હોય છે. આમ જાણનાર જીવ વિકારને પણ (તે દ્રવ્ય
–ગુણ સ્વભાવમાં ન હોવા છતાં) પર્યાયના સ્વભાવ તરીકે જાણે છે. દ્રવ્ય–ગુણના
સ્વભાવને ‘શક્તિ’ કહેવાય છે ને પર્યાયના સ્વભાવને યોગ્યતા કહેવાય છે. દ્રવ્ય–
ગુણનો સ્વભાવ એટલે કે શક્તિ તો ત્રિકાળરૂપ હોય છે અને પર્યાયનો સ્વભાવ એટલે
કે યોગ્યતા તો વર્તમાનરૂપ–એક સમયપૂરતી હોય છે. શક્તિમાં અશુદ્ધતા ન હોય પણ
યોગ્યતામાં શુદ્ધતા તેમ જ અશુદ્ધતા પણ હોઈ શકે. શક્તિ કારણરૂપ છે, યોગ્યતા કાર્યરૂપ
છે. શુદ્ધ કારણને અવલંબીને શુદ્ધ કાર્ય થાય છે.
એમ કહેતો
PDF/HTML Page 11 of 41
single page version
અપેક્ષાએ તેની વાત સાચી છે–પણ એવા જીવને તો પોતાની શુદ્ધસ્વભાવશક્તિનો
આશ્રય વર્તતો હોવાથી શુદ્ધતા હોય છે ને અત્યંત અલ્પ જ વિકારો હોય છે અને તે પણ
ક્ષણે ક્ષણે તૂટતો જાય છે. તેને મિથ્યાત્વાદિ તો હોતું જ નથી.
જ છે, છતાં પર્યાયમાં જે વિકાર છે તે તેમની પર્યાયનો તે પ્રકારનો સ્વભાવ છે. વિકાર
છે તે તેમનો પર્યાયધર્મ છે. દ્રવ્ય કે ગુણ વિકારી નથી, એટલે આજનો વિકારી કાલે
સ્વભાવશક્તિનો આશ્રય કરીને શુદ્ધ થઈ શકે છે.” –એ રીતે, સાધક ધર્માત્માઓને જેમ
તેની વર્તમાન વિકારી પર્યાય જેટલો જ માની લેતા નથી પણ દ્રવ્યશક્તિને જોનારી
તેમની દ્રષ્ટિ તો બધા જીવોને સિદ્ધ–સદ્રશ દેખે છે તેથી તે પવિત્ર દ્રષ્ટિમાં કોઈ ઉપર રાગ
કે દ્વેષ નથી. અહો, એ વીતરાગી દ્રષ્ટિ!! તે દ્રષ્ટિને સિદ્ધ ઉપર રાગ નથી ને નિગોદ ઉપર
દ્વેષ નથી; સિદ્ધ અને નિગોદ એવા ભેદને પણ તે નથી દેખતી, તે તો શુદ્ધસ્વભાવ–
શક્તિપણે બધાય જીવોને સમાન જ દેખે છે. ખરેખર તો એ દ્રષ્ટિ પોતાના દ્રવ્યસ્વભાવ
સિવાય બીજા કોઈને દેખતી જ નથી.
કેમ સોંપે? પોતે જ પોતાની પર્યાયનું ધણીપણું સ્વીકારીને, અખંડ શુદ્ધ શક્તિ
સ્વભાવના સ્વીકારના બળવડે, તે પર્યાયમાં રહેલા વિકારને દૂર કરીને પૂર્ણ શુદ્ધતાપણે
પરિણમી જશે. અને બીજા જીવોની પર્યાયમાં જે અશુદ્ધતા–વિકાર હશે તેને તે પરજ્ઞેયપણે
એમ જાણશે કે તેની તે પર્યાયનો તેવો સ્વભાવ છે, કર્મ તેને વિકાર કરાવે છે એમ નથી.
PDF/HTML Page 12 of 41
single page version
PDF/HTML Page 13 of 41
single page version
આત્માની અનુભૂતિવડે હું સાધી જ રહ્યો છું, દેવ આવીને તેમાં શું કરશે? મારા સ્વાધીન
મોક્ષમાર્ગમાં નથી મારે કોઈની સહાયની જરૂર, કે નથી મને કોઈ વિઘ્ન કરનાર.–આવી
સ્વાધીનતાને નહિ જાણનારા, રાગના ને વિષયોના ભીખારી જીવો મોક્ષને સાધી શકતા
નથી. શૂરવીરને વળી સહાય શી? તેમ સ્વાધીન એવો મોક્ષમાર્ગ, તેમાં ચાલનારા વીર
જીવોને અન્ય કોઈના આશ્રયની બુદ્ધિ હોતી નથી. અહો, આ તો એકત્વનો માર્ગ છે,
સ્વાધીનતાથી શોભતો વીરોનો માર્ગ છે.
સ્વભાવમાં અભેદ થઈને પરિણમી, તેથી તે પર્યાય આત્માની જ છે અથવા
અભેદપણે તે આત્મા જ છે–એમ કહ્યું;–પછી ભલે તે પર્યાયમાં સ્વ–પરને
જાણવાનું સામર્થ્ય હોવાથી પરને પણ તે જાણે. આત્મામાં અભેદ થયેલી તે
પર્યાય સ્વ–પરપ્રકાશકસ્વભાવપણે પરિણમે છે, તે તો તેનો સ્વભાવ જ છે.
આવા આત્માને જે સ્વજ્ઞેય બનાવે છે તે સ્વસમય છે.
અસ્તિત્વને ભૂલીને એકલા પરજ્ઞેયને જાણવા જાય છે, તે પર સાથે એકત્વપણું
માનીને અજ્ઞાનરૂપ પરિણમે છે, એટલે તેને ખરેખર જ્ઞાનસ્વભાવની પર્યાય
કહેતા નથી. પર સાથે એકત્વ માન્યું માટે તેને પર પર્યાય જ કહી દીધી; ને એવી
પર્યાયમાં જે સ્થિત છે તે જીવને પરસમયમાં સ્થિત કહ્યો.
પોતાના આત્મા હોવો જોઈએ. સ્વને ભૂલીને એકલા પરને જે લક્ષ્ય બનાવે છે તે
જ્ઞાન સાચું નથી. સ્વને જાણે તે જ્ઞાન સ્વમાં તન્મય થઈને અનંતગુણના સ્વાદને
એકસાથે અનુભવે છે, તે જ્ઞાન મોક્ષનું સાધક છે.
PDF/HTML Page 14 of 41
single page version
PDF/HTML Page 15 of 41
single page version
છે–તે એકાન્તવાદી–મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. આત્મામાં અનિત્યતા અમારે નથી જોઈતી,
એકલું ધ્રુવ જ જોઈએ છે–એમ માનીને જે પર્યાયનો નિષેધ કરે છે તેને
જ્ઞાનવસ્તુનો જ નિષેધ થઈ જાય છે, એટલે કે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા તેના
અનુભવમાં આવતો નથી.
તારો સ્વભાવ જ છે, તે કાંઈ બહારની ઉપાધિ નથી. જેમ નિત્યતા વસ્તુનો
સ્વભાવ છે તેમ અનિત્યતા પણ વસ્તુનો સ્વભાવ છે.–બંને સ્વભાવવાળી
વસ્તુને જાણ, તો જ તને સાચો અનુભવ થશે.
એકાંત દ્રવ્ય કે એકાંતપર્યાય વગેરે મિથ્યાવાદરૂપી હરણીયાં ઊભા રહી શકતા નથી.
અનેકાન્તસૂર્યનો પ્રકાશ દ્રવ્ય–પર્યાયરૂપ વસ્તુને એકસાથે પ્રકાશે છે.
પરિણમેલો જીવ સિદ્ધપદને પામે છે. મહાવીર ભગવાન આવો માર્ગ બતાવીને, આ જ
માર્ગે સિદ્ધપદને પામ્યા, તેને આ દીવાળીએ અઢીહજાર વર્ષ પૂરા થયા; તેનો ઉત્સવ
અત્યારે આખા ભારતમાં ચાલી રહ્યો છે.
PDF/HTML Page 16 of 41
single page version
ગંભીર એવું ચૈતન્યતત્ત્વ, તેને જાણનારું જ્ઞાન પણ અનેકાન્તવડે પરમ ગંભીર છે.
જૈનશાસનમાં જ તેનો પાર પામી શકાય છે. ચૈતન્યના અનુભવરસમાં સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્ર–સુખ બધું સમાઈ જાય છે.
દ્રવ્યો વચ્ચે તો પ્રદેશભેદ છે, દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય વચ્ચે પ્રદેશભેદ નથી, અભિન્નપ્રદેશત્વ છે.
ધર્માત્મા સર્વગુણોથી અભેદવસ્તુને અનુભવે છે.
પાડીને ‘આત્મા ધ્રુવ છે, આત્મા જ્ઞાન છે, આત્મા અધ્રુવ છે’–એમ દેખતાં અનંત ભેદ
પડી જાય છે–વિકલ્પની ઉત્પત્તિ થાય છે, ને અભેદરૂપ સાચા જીવનો અનુભવ ખોવાઈ
જાય છે. જુઓ, ‘હું ધ્રુવ છું’–એ પણ એક નયનો વિકલ્પ છે; તેમાં આત્માનો અનુભવ
નથી. આત્માના અનુભવમાં તો સર્વે ગુણોથી અભેદરૂપ વસ્તુ છે. અનંતધર્મો આત્મામાં
છે ખરા,–પણ અનુભવમાં તેમનો ભેદ નથી. જો એક ધર્મને જુદો પાડવા જાય તો
જીવનો અનુભવ ખોવાઈ જાય છે ને વિકલ્પનો કલેશ ઊભો થાય છે. ધર્મી તો ધર્મોમાં
ભેદ પાડ્યા વગર નિર્વિકલ્પ જ્ઞાનમાત્ર આત્મવસ્તુને અનુભવમાં લ્યે છે.
PDF/HTML Page 17 of 41
single page version
કાળથી ભેદ પાડીને ખંડિત કરતો નથી, કે ભાવથી ભેદ પાડીને ખંડિત કરતો નથી;
અભેદ અનુભવું છું’ એટલોય ભેદ ન લીધો, પણ ‘હું સુવિશુદ્ધ જ્ઞાનમાત્રભાવ જ છું. ’
–તેમાં સ્વદ્રવ્ય–સ્વક્ષેત્ર–સ્વકાળ ને સ્વભાવ સમાઈ જાય છે. સ્વદ્રવ્ય–સ્વક્ષેત્ર–સ્વકાળ–
સ્વભાવ એમ જુદી જુદી ચાર સત્તા નથી, ચારે સ્વરૂપ એક જ સત્તા છે.
ચારેય આવી જાય છે; જુદું જુદું એકેકનું ગ્રહણ અનુભૂતિમાં થતું નથી; અનુભૂતિમાં બધું
ભેગું જ છે. ભેદ પાડીને ગ્રહણ કરવા જતાં વિકલ્પનો ઉદય થાય છે ને અનુભૂતિ અસ્ત
થઈ જાય છે....તથા અનુભૂતિનો ઉદય થતાં ભેદો અસ્ત થઈ જાય છે.
ચૈતન્યવસ્તુનું ગ્રહણ કરતાં તેના સ્વદ્રવ્ય ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવો, ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ, દ્રવ્ય–
ગુણ–પર્યાય, એમ બધા સ્વભાવોનું એકસાથે ગ્રહણ થઈ જાય છે, તેમાં ખંડ–ખંડરૂપ ભેદ
રહેતો નથી.–અહો, આવી અનુભૂતિના મહાન અતીન્દ્રિય આનંદને ધર્મી જ જાણે છે.
અંદરના એકેક ગુણનો વિચાર પણ અનુભૂતિને અટકાવે છે ત્યાં બીજા બહારના
તારા સ્વતત્ત્વનાં દર્શન તને થશે, ને એનું દર્શન થતાં તને તારો અપૂર્વ આનંદ સ્વાદમાં
આવશે, તારું ભવભ્રમણ મટી જશે.–અહા, આવા અનુભવની શી વાત?
PDF/HTML Page 18 of 41
single page version
મહિમા છે. પર્યાયમાં એક તરફથી જોતાં વીતરાગી શાંતિ વેદાય છે; ને વળી બીજી તરફ
કષાયનો કોલાહલ પણ દેખાવ દે છે.–જુઓ, આ સાધકભાવ! એકલો કષાય નથી તેમ
કષાયનો સર્વથા અભાવ પણ થયો નથી; કંઈક શાંતિ, ને કંઈક દુઃખ, બંને ભાવો
પોતાની એકપર્યાયમાં એકસાથે વર્તે છે; છતાં ભેદજ્ઞાન તે બંને ભાવોને સર્વથા ભિન્ન
જાણે છે.–આવી સાધકદશા આશ્ચર્યકારી છે; તેમાં ચૈતન્યનો મહિમા અદ્ભુત છે,–તે તો
સદાય સાધકના જ્ઞાનમાં વર્તે જ છે.–રાગ વખતેય કાંઈ ચૈતન્યની અદ્ભુતતાનો મહિમા
ચેતના જે ખીલી છે તે તો કષાય વગરની શાંતરસમાં જ લીન છે; તેને ચેતનાનું કાર્ય
અને કષાયનું કાર્ય–બંને તદ્ન જુદા જ ભાસે છે; ચેતનાને અને કષાયને–એકબીજાને
કાંઈ લાગતું–વળગતું નથી. જુઓ, આ ધર્માત્માની અદ્ભુતતા! એક જ પર્યાયમાં બે
ભાવો, છતાં બંને ભાવોને જરાય કર્તા–કર્મપણું નથી, જ્ઞાનચેતના કષાયને કરતી નથી કે
ભોગવતી નથી. એટલે જ્ઞાનચેતનામાં તો શાંતિ અને મુક્તિ જ સ્પર્શે છે.
PDF/HTML Page 19 of 41
single page version
•
સ્વસમયમાં સ્થિતિ શુદ્ધોપયોગવડે થાય છે. રાગપરિણામવડે સ્વસમયમાં સ્થિતિ
PDF/HTML Page 20 of 41
single page version
માર્ગ તો આ છે કે પરથી ભિન્ન એવા પોતાના સ્વસમયને જાણીને તેમાં સ્થિત થા.
અનેકાન્તદ્રષ્ટિવડે સ્વદ્રવ્યગુણપર્યાયને પરથી જુદા જાણીને તેનો જ આશ્રય કર; સ્વ–
સન્મુખ પરિણમીને શુદ્ધચેતનારૂપ આત્મવ્યવહારનો આશ્રય કર,–એટલે કે શુદ્ધ–ચેતના–
પરિણતિને અંગીકાર કર,–તો તને સ્વસમયપણું થશે.–એ જ મહાવીરશાસનનો સાર છે.
• જેઓ અનેકાંતદ્રષ્ટિવાળા સ્વસમય–ધર્મી છે તેઓ મનુષ્યવ્યવહારના
ચેતનરૂપ સ્વદ્રવ્યને જ ભેટે છે.
એવા મિથ્યા (અસદ્ભુત) વ્યવહારમાં આત્માપણે વર્તતા નથી.
તેમાં વર્તે છે.
સંસારમાં રખડે છે. સ્વજ્ઞેયને તેઓ જાણતા નથી, ને પરજ્ઞેયમાં તન્મયપણું માનીને
જડકર્મ સાથે સંબંધ કરીને, પરસમય થઈને સંસારમાં રખડે છે.
પરદ્રવ્યો પ્રત્યે ઉદાસીન વર્તતા થકા, રાગ–દ્વેષરૂપે નહિ થતા થકા, કેવળ ચિન્માત્ર
સ્વદ્રવ્યમાં જ એકત્વપણે પરિણમતા થકા, શુદ્ધચેતનારૂપ આત્મવ્યવહારનો આશ્રય કરે
છે, તેઓ સ્વસમય છે, ને આનંદમય પરમાત્મપદને પામીને સદાકાળ સ્વઘરમાં વસે છે,