PDF/HTML Page 1 of 53
single page version
PDF/HTML Page 2 of 53
single page version
અપૂર્વ આનંદકારી ધર્મોત્સવ ઉજવાયો હશે! પ્રભુના જે દિવ્યધ્વનિનો એક
નાનકડો અંશ પણ આજે (અઢીહજાર ને એકત્રીસ વર્ષ પછી પણ) આપણને
આવો મહાન આનંદ અને શાંતિ આપે છે તે પ્રભુની સર્વજ્ઞતાની ને તેમના
ઈષ્ટઉપદેશની શી વાત!! આ અષાડ વદ એકમે ધર્મચક્રપ્રવર્તનનો એ
મંગલદિવસ આવી રહ્યો છે...સૌ આનંદથી વીરપ્રભુને યાદ કરીને શાંતરસનું
પાન કરશું.
PDF/HTML Page 3 of 53
single page version
હાર્દ સુધી પહોંચીને સ્વાનુભવ કરવાનો છે. એટલે માત્ર પરમાગમ–મંદિરનો ભવ્ય ઉત્સવ
જગતચક્ષુ પૂર્ણતાને પામે છે’ એમ કહીને ‘આત્માનો પ્રત્યક્ષ અનુભવ’ તે આ આગમનું ફળ
તેનું અધ્યયન કરવું ને તેના ભાવ સમજવા તે જ છે. આવી ભાવપૂજામાં દેવ અને શાસ્ત્રની
જે ગંભીર ચૈતન્યભાવો ભર્યા છે તે બીજા કોઈ શાસ્ત્રોમાં નથી. –આમ પરમ બહુમાનપૂર્વક
દોષવાદમેં મૌન રહું ફિર પુન્યપુરુષ–ગુણ નિશદિન ગાવું.
PDF/HTML Page 4 of 53
single page version
છ રૂપિયા : અષાઢ :
વર્ષ : ૩૨ ઈ. સ.
રાગ ને બંનેની વહેંચણી કરવામાં આવે, તો માત્ર
શાસ્ત્રોનો રસ–કસ સ્વાનુભવમાં સમાય છે.
જ્ઞાનની અનુભૂતિ તે આત્માની અનુભૂતિ છે,
સ્વાનુભૂતિ. મોક્ષમાર્ગ સ્વાનુભૂતિમાં સમાય છે. અહા, તે
સ્વાનુભૂતિને અતીન્દ્રિય–આનંદની છાપ લાગેલી છે.
PDF/HTML Page 5 of 53
single page version
તે આત્માનો અસાધારણ સ્વભાવ છે, તેની તાકાત પણ અસાધારણ છે.
જ્ઞેયપદાર્થો પોતપોતાના અનંત ગંભીર સ્વભાવસામર્થ્ય સહિત છે.
પર્યાયમાં છે. અહા, જ્ઞાનની એ તાકાતની શી વાત!
જ છે. અને તે પણ અતીન્દ્રિય સ્વસન્મુખ થયેલું જ્ઞાન જ આવા ગંભીરસ્વભાવી
જ્ઞેયોને જાણી શકે છે. વિકલ્પમાં કે ઈન્દ્રિયમાં અટકેલું જ્ઞાન તે જ્ઞેયોના સ્વભાવને
પણ જાણી નથી શકતું.
છાપવાળું છે. અનંતગુણના સ્વાદથી ભરેલ આનંદનો વિસ્તાર, તે સમ્યગ્જ્ઞાનનું
ચિહ્ન છે. જીવને જ્યાં સમ્યગ્જ્ઞાન થાય ત્યાં તેના ઉપર અતીન્દ્રિય આનંદના
સ્વસંવેદનની છાપ લાગી જાય છે. સાચું જ્ઞાન કદી આનંદ વગરનું હોતું નથી.
સિદ્ધભગવંતો અતીન્દ્રિયજ્ઞાનનો વિષય છે. તેનો નિર્ણય કરવા જાય ત્યાં જ્ઞાન
સ્વસન્મુખ થઈને નિર્વિકલ્પ થઈ જાય છે ને અનંતગુણના સ્વાદનું વેદન કરે છે.
જ્ઞાન સ્વસન્મુખ અતીન્દ્રિય થઈને પોતાના આત્માને સ્વજ્ઞેય બનાવે, તે જ જ્ઞાન
આકાશ–કાળ વગેરે પરજ્ઞેયોને જાણી શકે.
જાણી શકાય એવો છએ દ્રવ્યનો સ્વભાવ છે.
PDF/HTML Page 6 of 53
single page version
PDF/HTML Page 7 of 53
single page version
દિગંબર સંતોએ ટકાવી રાખ્યો છે, ને જગતના જીવો ઉપર મહાન ઉપકાર કર્યો છે.
દ્વેષ–વિકલ્પો સમાય તેમ નથી; જ્ઞાન તો રાગ–દ્વેષથી જુદું પ્રશાંતસ્વરૂપી છે.
અનંતાનંત જ્ઞેયોને જાણવા છતાં ક્્યાંય રાગ–દ્વેષ કરે એવું જ્ઞાનનું સ્વરૂપ નથી.
અનંતાનંત જ્ઞેયોને જાણી લેવાની અચિંત્ય તાકાત છે. એ જ્ઞાનમાં કેટલી શાંતિ!
અનંતગુણની કેટલી ગંભીરતા એમાં ભરી છે! –એને જાણતાં સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
જેમ ઉદ્યમી ખેડુત વરસાદની મોસમ ચુકે નહિ તેમ જિનપ્રવચનની આ મધુર
વર્ષામાં તું આત્માને સાધવાનું ચુકીશ નહીં.
અહા, જુઓ તો ખરા, જીવના જ્ઞાનની તાકાત!
અનંતા જ્ઞેયોને જાણે છતાં તે જ્ઞાનમાં રાગ–દ્વેષનો જરાય થડકારો પણ થતો નથી
એકસાથે થવા છતાં તે જ્ઞાનમાં એક વિકલ્પ પણ થતો નથી. વિકલ્પ એ કાંઈ જ્ઞાનનું
કાર્ય નથી; ને વિકલ્પમાં કાંઈ જ્ઞાનનું કામ કરવાની તાકાત નથી.
આવું જ્ઞાન તે જ આત્માનું સ્વરૂપ છે; તે જ્ઞાનસ્વભાવમાં ઘણી ગંભીરતા છે,
કરવી તે જ જૈનશાસનમાં ભગવાન તીર્થંકરોનું ફરમાન છે; જ્ઞાનઅનુભૂતિ તે જ મોક્ષનો
ઉપાય ને તે જ જૈનધર્મ.
આવી અનુભૂતિ તે જ જૈનધર્મનું ધર્મચક્ર્ર છે.
મહાવીર ભગવાનનું ધર્મચક્ર જગતનું કલ્યાણ કરો.
PDF/HTML Page 8 of 53
single page version
આનંદમય જ્ઞાન ભગવાન વીરનાથના શાસનમાં જ પમાય છે, તેથી
PDF/HTML Page 9 of 53
single page version
પહેલાંં–પછી નથી એટલે નાનું–મોટું નથી.
આત્માના કેવળજ્ઞાનસ્વભાવનું સામર્થ્ય કોઈ અચિંત્ય વિશિષ્ટ છે, તેથી
ભાવઅપેક્ષાએ કેવળજ્ઞાનસ્વરૂપી આત્મા સર્વોત્કૃષ્ટ તત્ત્વ છે.
સમ્યગ્જ્ઞાનવડે નથી જાણ્યો તેને પરનું પણ સાચું જ્ઞાન હોતું નથી. સ્વ–પરનું
સાચું જ્ઞાન તેને જ હોય છે કે જેણે રાગ અને જ્ઞાનનું ભેદજ્ઞાન કર્યું હોય. જ્યાં
રાગ અને જ્ઞાનની ભેળસેળ હોય ત્યાં શુદ્ધજ્ઞાન એટલે કે સાચું જ્ઞાન હોય નહિ,
ને સાચા જ્ઞાન વગર સ્વપરને કોણ જાણે?
જયવંત વર્તે છે. આવું આનંદમય જ્ઞાન ભગવાન વીરનાથના શાસનમાં જ
પમાય છે, તેથી સત્પુરુષો ભગવાનના ઉપકારને ભૂલતા નથી.
તલવારની તાકાત કરતાં અહિંસાની તાકાત ઘણી મહાન છે.
જીવોને શાંતિ અહિંસામાંથી મળશે, તલવાર વડે નહિ.
* આત્માની શાંતિ તે જ સાચી ક્રાંતિ છે. જેમાં શાંતિ ન મળે એ
ક્રાંતિ નથી, એ તો ભ્રાંતિ છે.
PDF/HTML Page 10 of 53
single page version
તથા ત્યાગભાવના પણ જાગે–એવા લક્ષથી ‘મુનિવરોની સાથે’ અને ‘શ્રી
આર્યિકા માતાની સાથે’–એ વિષય ઉપર નિબંધ લખવાની યોજના આત્મધર્મ–
બાલવિભાગ દ્વારા રજુ કરવામાં આવી હતી, તેમાં કુલ ૬૭ નિબંધો
(ગુજરાતી–હિંદીમાં) આવ્યા હતા. નિબંધ લખનારા ભાઈ–બહેનોનાં નામ
ધન્યવાદ સાથે અહીં આપવામાં આવ્યા છે. નિબંધો તપાસવાનું ચાલુ છે, તે પૂરું
થતાં તેની સૂચના આત્મધર્મમાં પ્રકાશિત થશે. (– સંપાદક)
PDF/HTML Page 11 of 53
single page version
PDF/HTML Page 12 of 53
single page version
રાજગૃહીમાં વિપુલાચલ ઉપર કેવો મહાન અપૂર્વ
આનંદકારી ધર્મોત્સવ ઉજવાયો હશે! પ્રભુના જે
દિવ્યધ્વનિનો નાનકડો અંશ પણ આજે (અઢીહજાર ને
એકત્રીસ વર્ષ પછી પણ) આપણને આવો મહાન આનંદ
અને શાંતિ આપે છે–તે પ્રભુની સર્વજ્ઞતાની ને તેમના ઈષ્ટ
ઉપદેશની શી વાત!! અષાડ વદ એકમે એ મંગલ દિવસ
છે; સૌ આનંદથી વીરપ્રભુને યાદ કરીને શાંતરસને પીજો.
જે જાણતો નથી તે પરાધીનપણે સંસારમાં રખડે છે. આત્મા દૈવી ચૈતન્યશક્તિવાળો દેવ
છે, પોતે જ પોતાનો આરાધ્ય દેવ છે...તેની આરાધના તે જ નિર્વાણનો મહોત્સવ છે.
જ મોક્ષનો ઉપાય છે.
PDF/HTML Page 13 of 53
single page version
તે દેહને ને રાગને જ આત્મા માને તે તેનાથી છૂટો ક્્યારે પડે? દેહથી ને રાગથી ભિન્ન,
હું તો ચૈતન્યસ્વરૂપ છું–એવું જ્ઞાન કરીને તેમાં એકાગ્રતાવડે જ જીવ મુક્ત થાય છે.
જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મામાં એકાગ્રતા વગર બધું નિરર્થક છે, તેના વડે નિર્વાણપદ પમાતું
હોવાને કારણે હું જ મારો ઉપાસ્યદેવ છું, મારાથી ભિન્ન બીજું કોઈ મારે ઉપાસ્ય નથી–
આવી વસ્તુસ્થિતિ છે. આરાધ્ય–આરાધકભાવની વ્યવસ્થા પોતાના સ્વતત્ત્વમાં જ
સમાય છે.
કરે? રાગ કરતાં કરતાં છૂટકારો (મોક્ષમાર્ગ) થશે એમ જે માને છે તેને ખરેખર રાગથી
છૂટવાની ભાવના નથી. પુણ્ય કરતાં કરતાં મોક્ષનાં દ્વારા ખૂલી જશે–એમ માનનારને
મોક્ષની ખરી ભાવના જ નથી, મોક્ષને તે ખરેખર ઓળખતો પણ નથી.
છોડીને સ્વરૂપમાં ઠર્યા તે જ એમ બતાવે છે કે રાગ છોડવાનો જ ભગવાનનો ઉપદેશ છે;
રાગથી લાભ થાય એમ જે માને તે ભગવાનના ઉપદેશને માનતો નથી.
હોય તો રાગની ભાવના છોડીને ચિદાનંદસ્વભાવની જ ભાવના કર...તેની ભાવનામાં
એકાગ્ર થઈને ચૈતન્ય–જિનપ્રતિમા થા...આવો પરમાત્માનો માર્ગ છે; જે આવા માર્ગે
ચાલે છે તે પોતે પરમાત્મા થઈ જાય છે.
મારીને લીન થયા છે; ત્યાં અનેક ઉપવાસાદિ તપશ્ચરણ સહેજે થઈ જાય છે, તેમાં તેમને
ખેદ થતો નથી પણ ચૈતન્યના આનંદનો વિષયાતીત આહ્લાદ આવે છે. અરે! ચૈતન્યના
અનુભવમાં દુઃખ કેવું? ઋષભદેવ પ્રભુ છ મહિના સુધી ધ્યાનમાં એવા લીન રહ્યા કે
ચૈતન્યના આનંદમાં વચ્ચે આહારની વૃત્તિ જ ન ઉઠી. ત્યાં કાંઈ તેમને દુઃખ ન હતું.
PDF/HTML Page 14 of 53
single page version
પરિણામમાં જરાય ખેદ ન હતો; આત્માના આનંદમાં ઘણી લીનતા હતી. આનંદમાં
લીનતાવડે જ્ઞાની મુક્તિને સાધે છે. મુક્તિને સાધતાં દુખ લાગે તો તેણે મુક્તિના માર્ગને
જાણ્યો નથી. મુક્તિ તો પરમાનંદની પ્રાપ્તિ છે, ને તેનો ઉપાય પણ આનંદમય છે, તેના
સંતોને જરાય દુઃખ કે ખેદ થતો નથી દેહને અને સંયોગને પોતાથી ભિન્ન જાણીને જેઓ
આત્મામાં જ લીન થયા છે તેમને દુઃખ કેવું? ગમે તેવા બાહ્ય સંયોગો આવી પડો પણ
જ્યાં બાહ્ય વિષયો સંબંધી ચિંતા જ નથી ત્યાં દુઃખ કેવું? ચૈતન્યનો સ્વભાવ જ આનંદ
છે–‘
જ્ઞાનીના અંતરની ખબર નથી, પ્રતિકૂળ સંયોગોથી જ્ઞાનીને દુઃખ થતું હશે–એમ તે
મૂઢતાથી માને છે. સિંહ આવીને ધ્યાનસ્થ મુનિના શરીરને ફાડી ખાતો હોય ત્યાં જેને
એમ લાગે કે “અરેરે! મુનિને મહાદુઃખ થતું હશે” અરે મૂઢ! સંતો તો અંતરમાં
તેમાં શું થયું? શરીરથી આત્માને ભિન્ન જાણીને સંતો તો ચૈતન્યમાં લીન થઈને
આનંદને જ અનુભવે છે.
આવતો, પણ પોતાના રાગને લીધે–ભક્તિભાવને લીધે તેવી વૃત્તિ આવે છે. જેને સંયોગ
નથી ને સ્વભાવ તરફ જ ઝૂકાવ છે એવા સંતોને રાગ–દ્વેષ થતા નથી, અને તેથી ગમે
તેવા સંયોગથી પણ તેમને દુઃખ થતું નથી, આનંદનો જ અનુભવ છે; ને એ રીતે
ચૈતન્યના આનંદમાં લીન થઈને તે મુક્તિને સાધે છે.
થતો નથી.
જીવ જ પરમ આનંદમય આત્મતત્ત્વને દેખે છે. શાંત ઉપયોગવાળો જીવ જ પોતાના
પરમતત્ત્વને દેખે છે, બીજા જનો દેખી શકતા નથી.
PDF/HTML Page 15 of 53
single page version
વેદન કરે ત્યારે જીવને સમ્યગ્દર્શન થાય છે. સમ્યગ્દર્શન પછી મુનિદશા કે સમાધિ થાય
છે. સમ્યગ્દર્શન થતાં અમુક શાંતિ ને સમાધિ તો થઈ છે, પણ હજી મુનિદશાની વિશેષ
કલ્લોલોથી જ્ઞાનજળ ચંચળ વર્તે છે ત્યાંસુધી નિર્વિકલ્પ આનંદનું વિશેષ વેદન થતું નથી.
નથી–બહારની અનુકૂળતાના લક્ષે જે શાંતપરિણામ લાગે તે ખરી શાંતિ નથી.
અંર્તસ્વભાવના લક્ષે રાગ–દ્વેષનો અભાવ થતાં જ ખરી શાંતિ હોય છે. અંતર્મુખ
ઉપયોગ વખતે નિર્વિકલ્પ દશામાં પરમાત્મતત્ત્વ આનંદ સહિત સ્ફૂરાયમાન થાય છે,
–પ્રગટ અનુભવમાં આવે છે. જેમ જેમ આવો અનુભવ વધતો જાય છે તેમ તેમ રાગ–
દ્વેષ છૂટતા જાય છે ને વીતરાગી સમાધિ થતી જાય છે. પછી બહારની ગમે તેવી
અચિંત્ય આનંદ છે તેને ધર્મી પોતે જ જાણે છે, બીજા બાહ્યદ્રષ્ટિજીવો તેને જાણતા નથી.
માટે હે જીવ! તું તારા જ્ઞાનને અંતર્મુખ સ્થિર કરીને તારા ચૈતન્યસ્વરૂપને આનંદથી
દેખ.
સંસારનું કારણ છે; અને ચૈતન્યવિષયનું મનન કરનારું મન તે મોક્ષનું કારણ છે માટે
ચૈતન્યસ્વરૂપમાં મનને સ્થિર કરવાનો દ્રઢ પ્રયત્ન કરો, એમ પૂજ્યપાદસ્વામીનો ઉપદેશ
છે. (મન એટલે જ્ઞાન)
સ્વભાવમાં ઠરે નહિ. આનંદ તો આત્માનો સ્વભાવ જ છે એટલે આત્મા પોતે જ
આનંદસ્વરૂપે પરિણમે છે–આવો નિર્ણય કરીને જે જીવ અંતર્મુખ થાય છે તેનું ચિત્ત
અવિક્ષિપ્ત થાય છે, રાગાદિથી તે વિક્ષિપ્ત થતું નથી.
PDF/HTML Page 16 of 53
single page version
થઈને ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય આનંદના વેદનમાં જોડાયેલું છે તેનું ચિત્ત અવિક્ષિપ્ત રહે છે,
કોઈપણ વિષયોથી વિક્ષિપ્ત થતું નથી, કેમકે બાહ્યવિષયો તરફ તેનું વલણ જ નથી.
જગતનો કોઈ અનુકૂળ વિષય તેને લલચાવવા સમર્થ નથી, તેમ જ ગમે તેવો પ્રતિકૂળ
વિષય પણ તેને ડગાવવા સમર્થ નથી; તેના ચિત્તમાં કોઈ પ્રત્યેના રાગદ્વેષનો વિક્ષેપ જ
રહ્યો નથી, સમભાવમાં તેનું ચિત્ત સ્થિર થયું છે. આવું અવિક્ષિપ્ત ચિત્ત તે મોક્ષનું કારણ
છે; માટે હે ભવ્ય જીવો! આનંદસ્વરૂપ આત્માને ઓળખીને ચિત્તને તેમાં સ્થિર કરો
એવો સંતોનો ઉપદેશ છે.
ચૈતન્યભાવનામાં એકાગ્ર નથી થયું તેને જ માન–અપમાનથી ચિત્તમાં વિક્ષેપ–ક્ષુબ્ધતા
થાય છે.
સતાવે છે કે જ્યાં સુધી તેનું ચિત્ત પોતાના જ્ઞાનમાં ઠરતું નથી. ચૈતન્યના આનંદમાં લીન
સર્વત્ર સમભાવ જ વર્તે છે–
થાય છે.
લાગતું નથી. મારી મહત્તા તો મારા જ્ઞાનસ્વભાવથી જ છે, મારા સ્વભાવની મહત્તાને
તોડવા જગતમાં કોઈ સમર્થ નથી.
PDF/HTML Page 17 of 53
single page version
અપમાન કરે–નિંદા કરે–દ્વેષ કરે ત્યાં જાણે કે મારો સ્વભાવ જ હણાઈ ગયો–એમ
અજ્ઞાનીને અપમાન લાગે છે, અને બહારમાં જ્યાં અનુકૂળતા ને માન મળે ત્યાં જાણે કે
મારો સ્વભાવ વધી ગયો–એમ મૂઢ જીવ માને છે. આવી માન–અપમાનની વૃત્તિ
અજ્ઞાનીને થાય છે. જ્ઞાનીને આવા પ્રકારની માન–અપમાનની વૃત્તિ થતી નથી, કેમકે
પરસંયોગવડે પોતાના આત્માની મહત્તા કે હીનતા તે માનતા નથી.
દ્વેષભાવને કરે છે, પ્રશંસા કરનાર તેના પોતાના રાગભાવને કરે છે, પણ મારા
જ્ઞાનસ્વભાવમાં તે કાંઈ કરતા નથી–આવા ભાનમાં ધર્મીને માન–અપમાનની બુદ્ધિ છૂટી
ગઈ છે.
નમવાનું કહ્યું, ત્યાં બાહુબલીને એમ થયું કે અમારા પિતાજીએ (ઋષભદેવ ભગવાને)
અમને બંનેને રાજ આપ્યું છે, ભરત રાજા છે તેમ હું પણ રાજા છું–તો હું ભરતને કેમ
નમું? એમ જરાક માનની વૃત્તિ આવી; બંને વચ્ચે લડાઈ થતાં ભરત હારી ગયા; ત્યાં
તેને જરાક અપમાનની વૃત્તિ થઈ; છતાં તે બંને ધર્માત્માને તે વખતેય જ્ઞાનસ્વભાવની
જ ભાવના છે, જ્ઞાનસ્વભાવની ભાવના છૂટીને રાગદ્વેષની વૃત્તિ થઈ નથી,
જ્ઞાનભાવનાની જ અધિકતા છે; માન–અપમાનની વૃત્તિ થઈ માટે તે વખતે તે અજ્ઞાની
હતા–એમ નથી; અંદર જ્ઞાનભાવનાનું જોર પડ્યું છે, તેથી માન–અપમાનરૂપે તેમનું
જ્ઞાન પરિણમતું જ નથી, એ વાતની અજ્ઞાનીને ઓળખાણ નથી.
ને જ્ઞાનસ્વભાવની જ ભાવનાવડે જ્ઞાનની અધિકતારૂપે જ પરિણમે છે. જ્ઞાનીની આવી
આત્મભાવનાને અજ્ઞાની ઓળખતો નથી, એટલે જ્ઞાનીને જરાક રાગ–દ્વેષની વૃત્તિ દેખે ત્યાં
તેને એવો ભ્રમ થાય છે કે જ્ઞાની આ રાગ–દ્વેષને જ કરે છે. પણ જ્ઞાની તો તે વખતે રાગ–
દ્વેષથી અધિક જ્ઞાનભાવરૂપે જ પરિણમે છે તેને ખરેખર જ્ઞાની જ ઓળખે છે.
PDF/HTML Page 18 of 53
single page version
છે, એમ પૂજ્યપાદ–પ્રભુનો ઉપદેશ છે.
વર્તે છે, ને તે જ્ઞાનભાવનાના જોરે તેને રાગ–દ્વેષનો નાશ જ થતો જાય છે, એટલે તેને
સમાધિ–શાંતિ થાય છે. માટે–
શરૂ કરીને શ્રાવણ વદ આઠમને શનિવાર તા. ૩૦–૮–૭૫
સુધી ચાલશે. શિક્ષણવર્ગમાં મોક્ષમાર્ગપ્રકાશક, દ્રવ્યસંગ્રહ
પુસ્તકો હોય તેમણે સાથે લાવવા. શિક્ષણવર્ગમાં લાભ લેવા
સૂચના છે.–
PDF/HTML Page 19 of 53
single page version
એક હતો પોપટ. તેના માલિકે તેને બોલતાં શીખડાવ્યું કે ‘બિલ્લી આવે તો ઊડી
PDF/HTML Page 20 of 53
single page version
પોતાના ચૈતન્યમય અસ્તિત્વમાં રહેલા એવા ઉત્પાદ–
વ્યય–ધ્રુવતા કે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય એવા ત્રિવિધ સ્વભાવને
જે જાણે છે તે જીવ અન્ય દ્રવ્યમાં મોહને પામતો નથી;
કેમકે તે પોતાના સમસ્ત દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને પોતામાં દેખે
છે, ને પરના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને પરમાં દેખે છે, તેનો
સંબંધ પોતાની સાથે નથી–એમ તે જાણે છે, એટલે તેને
પરમાં ક્્યાંય એકત્વબુદ્ધિરૂપ મોહ થતો નથી.
પોતાના ચૈતન્યરૂપ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેમાં રહેલું છે, અથવા પોતાના
આત્માનું અસ્તિત્વ છે. એનાથી બહાર બીજે ક્્યાંય આત્માનું અસ્તિત્વ નથી.
આત્માને ઓળખવો જોઈએ.