PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
ભક્તિ બે પ્રકારની છે–એક ભેદભક્તિ અને બીજી અભેદભક્તિ. ‘સમવસરણમાં શ્રી જિનેન્દ્ર
આત્માથી અલગ રાખીને ધ્યાન કરવું તે ભેદભક્તિ છે. અને તે જિન–સિદ્ધોને ત્યાંથી કાઢીને (– અર્થાત્
તેઓનું લક્ષ છોડીને) પોતાના આત્મામાં જ તેમનું સંયોજન કરવું અને પોતાના આત્મામાં અર્થાત્
હૃદયમંદિરમાં જિન–સિદ્ધ બિરાજમાન છે એ પ્રમાણે ધ્યાન કરવું તે અભેદભક્તિ છે, તે ભક્તિ મુક્તિનું
કારણ છે.
અભેદભક્તિ છે; એ જિનશાસન છે.
જોઈએ. પછી અભેદભક્તિનો આશ્રય કરવો જોઈએ. અભેદભક્તિમાં આત્માને સ્થિર કરવો તે અમૃતપદ
અર્થાત્ સિદ્ધદશાનું કારણ છે.
કારણ છે.
અભેદભક્તિ છે.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
(–મોક્ષમાર્ગ) પ્રગટે અને જો પરમાં રુચિ કરે તો સંસાર તરફની વિકારી પરિણતિ થાય. પણ
પરિણતિ વગર તો કોઈ જ જીવ હોતા નથી.
મોક્ષનો ઉપાય જાણવો.
વસ્તુસ્વરૂપ તો જેમ છે તેમ જ છે. આપ્તમીમાંસા–ગાથા ૧૧૦ માં શ્રી સમંતભદ્રાચાર્ય કહે છે કે–
तौ कहो, वस्तु तो ऐसैं है नाहीं। वस्तु ही अपना स्वरूप अनेकान्तात्मक आप दिखावै है तो हम कहा करे?
वादी पूकारे हे ‘विरुद्ध हैरे विरुद्ध है रे’ तौ पुकारो, किछू निरर्थक पुकारनेमें साध्य है नाहिं।’
નાસ્તિરૂપ છે’ એમ એકાંત કહે તો ભલે કહો, પરંતુ વસ્તુ તો એવી નથી. વસ્તુ જ પોતે પોતાનું સ્વરૂપ અનેકાંતાત્મક
દેખાડે છે તો અમે શું કરીએ? વાદી (–અજ્ઞાનીઓ) પૂકારે છે કે ‘વિરુદ્ધ છે રે, વિરુદ્ધ છે’ તો ભલે પુકારો, તેમના
નિરર્થક પુકારથી કાંઈ સાધ્ય નથી.
બીજું કેમ કહે? માટે જ્ઞાનીઓ વસ્તુસ્વરૂપને જેમ છે તેમ નિઃશંકપણે જાહેર કરે છે.
પોકારો, પણ આત્માનું વસ્તુસ્વરૂપ જ સ્વયં એમ બોલે છે કે ચૈતન્યની વસ્તુની ક્રિયા ચૈતન્યમાં જ છે, જ્ઞાનની
સ્થિરતા તે જ મારી (–આત્માની) વાસ્તવિક ક્રિયા છે; હું જડથી ભિન્ન છું, જડની ક્રિયા સાથે મારે સંબંધ નથી. માટે
પુકાર વ્યર્થ છે.
સત્ય સ્વરૂપ જ એવું છે ત્યાં જ્ઞાનીઓ શું કરે? અજ્ઞાનીનો તે પુકાર વ્યર્થ છે.
કરીને પુકારે છે કે ‘રે નિમિત્ત ઉડી જાય છે.’ તેમનો એ પુકાર વ્યર્થ છે, કેમ કે ઉપાદાન અને નિમિત્તની હદ જ તેટલી
છે. જ્યાં વસ્તુ પોતે જ પોતાના સ્વરૂપનો પોકાર કરી રહી છે ત્યાં કોઈનો વિરોધ કામ આવે તેમ નથી.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
ઉત્તરઃ ચૈતન્યનું ભાન થતાં જ્ઞાનસ્વભાવ અન રાગ બંને ભિન્નપણે અનુભવાય છે, તેમાં ચૈતન્યનું–જ્ઞાનનું
કરવા નહિ, પણ બંધપણે જાણીને છોડી દેવા. આમ કરવાથી જ બંધન ટળીને મુક્તિ થાય છે અને તેનો મૂળ ઉપાય
સમ્યગ્દર્શન જ છે.
પણ ખરૂં મુનિપણું નથી, પણ સમ્યગ્દર્શનમાં જે સ્વભાવ સ્વીકાર્યો તે અકષાય સ્વભાવની સ્થિરતા તે જ મુનિદશા છે.
એવી લીનતા જો ન થઈ શકે તો ઓળખાણપૂર્વક તે લીનતાનો અભ્યાસ–પ્રયત્ન કરવો, પણ વચ્ચે જે વિકલ્પો આવે
તેને બંધન તરીકે જાણીને તેમાં ધર્મ ન માનવો. પુણ્ય પાપ બંને બંધ છે એમ જાણીને તેનો શ્રદ્ધામાં તો પહેલાં જ છેદ
કરવો અને પુણ્ય–પાપરહિત જ્ઞાન–સ્વભાવની શ્રદ્ધા કર્યા પછી જે શુભ વિકલ્પ આવે તેને છોડીને શુદ્ધ સ્વરૂપમાં
લીનતા કરવી તે જ આત્માનું પ્રયોજન છે–તે જ મુક્તિનો ઉપાય છે. (મોક્ષ અધિકાર ગા.–૨૯૭ના વ્યાખ્યાનમાંથી)
વાણી નહીં, શ્વાસ નહીં, કર્મ પણ નહીં અને કર્મના નિમિત્તે થતાં રાગ દ્વેષના ક્ષણિક વિકારી ભાવ પણ નહીં, હું તો
શુદ્ધ જ્ઞાનઘન અરૂપી આત્મા છું’ એમ એકવાર બધા પરનું ધણીપણું છોડીને સ્વભાવનું ધણીપણું કર! તો ફરી
શરીરાદિ પર વસ્તુ છે, તે ક્ષણિક છે, સંયોગી છે, અને આત્મા પોતે નિત્ય છે, અસંયોગી છે, પોતે નિત્ય છે
બાળક અનિત્યતાની ગોદમાં આવ્યો છે. જન્મ થયાં પહેલાં જ મરણ નક્કી થયેલું છે; કેમકે શરીર અને આત્મા એ
માટે તીખા બાણોની હાર સમાન છે (બાણોની હાર સમાન એમ કહ્યું છે, વચમાં ભંગની વાત જ નથી) એવા
અગ્નિ પાસે કરમાઈ જાય છે તેમ આ શરીર શૂષ્ક થઈ જાય છે એવા આ શરીરને તું મારું કરીને રાખવા માગે છે પણ
ભાઈ! આ શરીર તો પરમાણુના સંયોગે બનેલું છે તે ક્યાં સુધી રહેશે એનો કોઈ નિશ્ચય નથી; તું ભગવાન આત્મા
તો અનાદિ–અનંત છો. શરીર તે તારી ચીજ નથી, શરીર તો સંયોગે મળેલી ચીજ છે તેનો વિયોગ જરૂર થવાનો! તો
પછી તેમાં આશ્ચર્ય નથી કે તે તુરત જુદું પડી જાય. આ શરીર તો રાખ્યું રહેવાનું નથી; અરે ભાઈ! શ્વાસ ઊંચો લીધો
તે નીચે મૂકવો એ પણ આત્માના હાથની વાત નથી.
‘મરનારાને શીદ રૂઓ તમે? રોનારા નથી રે’ વાના રે...’
આ સંયોગી શરીરનો વિયોગ ન થાય તો શું અસંયોગી તત્ત્વનો વિયોગ થાય? જુઓ તો ખરા આ અનિત્ય
તરસરૂપી ઉંદરડાને રહેવાનું બીલ છે, અને રાગાદિ દુઃખોનો તો ભંડાર છે એવા શરીરરૂપી ઝુંપડાને નિત્ય અને
શરણરૂપ–સુખરૂપ માનીને અજ્ઞાની જીવો અમૃત–સ્વરૂપ ભગવાન આત્માનું શરણ ચૂકે છે એ બડા ખેદ હૈ!
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
મૂઢ પ્રાણી વિષયાદિદ્વારા શરીરમાંથી સુખ લેવા માગે છે–જ્યારે–જ્ઞાની ધર્માત્મા તેનાથી ઉદાસ રહીને આત્માનું કલ્યાણ
જાય. તેમ જ્યાં સુધી પુણ્ય હોય ત્યાં સુધી આ સ્ત્રી, પુત્ર, ધન વગેરે ભેગાં રહે અને જ્યાં પાપનો પવન વાયો કે બધા
ઉડી જવાના છે. કોઈ ક્યાંક અને કોઈ ક્યાંક ચાલ્યા જશે. આ આત્માનું ભાન ન કર્યું તો પુણ્ય–પાપના વંટોળીએ
અકસ્માત (મુંબઈની હોનારત) માં બધું ચાલ્યું ગયું અને પોતે એકલો રહ્યો. જેવો એકલો મુંબઈ ગયો હતો તેવો જ
માન્યું છે, તે પણ ક્ષણિક છે. તેથી સ્ત્રી, પુત્ર, ધન કે શરીર વગેરેના મળવાથી ડાહ્યા પુરુષે હર્ષ ન કરવો જોઈએ અને
જવાથી શોક ન કરવો જોઈએ. એ વાત તો જગપ્રસિદ્ધ છે કે, જે ઉત્પન્ન થાય તેનો અવશ્ય નાશ થાય છે. તેથી સંયોગ
આવવાનાં નથી, છતાં મૂર્ખ મનુષ્ય શોક કરે છે, અને ભવિષ્યમાં ફરી તેવો વિયોગ થાય એવાં કર્મ ઉપાર્જે છે, માટે તે
રાખવા માગે તો તેમ ચાલે નહીં. ચૌટા વચ્ચે બંગલો બાંધવો અને પાસેથી માણસ વગેરેને જવા ન દેવા એ કેમ બની
શકે? તેમ ચોરાશીના ચાર ગતિના ચૌટે શરીર ધારણ કરવું અને તે જતાં રાડો પાડવી અને શરીરને ન જવા દેવું એ
મરનારાને શીદ તમે રૂઓ રે?
રોનારા નથી રહેવાના; તમે મરનારાને શીદ રૂઓ રે?
બીજો પ્રસંગઃ– એક ડાૉકટરનો જુવાન દીકરો મરી ગયો ત્યારે છોકરાની મા ખૂબ રડે–ખૂબ રડે! અને મડદાને
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
છોકરા તરીકે માન્યું છે તો તું રડે છે કોને? જે શરીરને છોકરા તરીકે માન્યુ હતું તે શરીર તો હજી પડયું છે, અને તું
કહે તો આપણે તેને પટારામાં રાખી મૂકીએ? ત્યારે સ્ત્રી કહે એ મડદું તો સડી જાય! ત્યારે રડે છે કોને? શરીર
ગંધાઈ જાય અને આત્માને જાણ્યો નથી. પોતાને જ ખબર નથી કે ‘હું કોને માટે રડું છું?’ વિચાર જ કરતા નથી.
રોવાથી કાંઈ મરનાર તો પાછા આવનાર નથી, ઊલટું આર્તધ્યાન થશે અને ફરીથી એવો વિયોગ થાય એવા અશુભ
કર્મ બાંધશે; માટે ડાહ્યા પુરુષોએ સંયોગ–વિયોગમાં હર્ષ–શોક કરવો યોગ્ય નથી.
કરતા નથી.
ઊંચ, નીચ કૂળમાં જન્મે છે અને ત્યાં સ્ત્રી, પુત્રાદિ સૌ સૌના કર્મ પ્રમાણે આવે છે અને ટાણાં આવ્યે ચાલ્યા જાય છે.
બીજે અવતાર પણ થઈ ગયો હોય! કેમકે દેહ છોડતાં જ બીજા ભવનું આયુષ્ય સાથે લઈને ગયો છે, તેથી તરત જ
બીજો દેહ ધારણ કરે છે.
હતા; અને જ્યાં જીવન પૂરૂં થયું ત્યાં પહેલી પળનો અન્નદાતા બીજી પળે અન્ન વગરનો થઈને ગયો સાતમી
અપ્પયઠાણા નરકમાં! ત્યાં અબજો–અબજો વર્ષ સુધી અન્નનો દાણો કે પાણીનું ટીપુંય ન મળે! ક્યાં ૯૬૦૦૦
સ્ત્રીઓ, ૧૬૦૦૦ દેવો અને ૩૨૦૦૦ મોટા રાજાઓ વાળું ચક્રવર્તીનું રાજ અને ક્યાં સાતમી નરક!
દેવીઓના નાચમાં એક એવી દેવીને ગોઠવી કે જેનું આયુષ્ય નાચ કરતાં કરતાં જ પૂરું થઈ જવાનું હતું. શ્રીઋષભદેવ
સભામાં હતા અને સામે દેવીઓનું નૃત્ય થતું હતું. ત્યાં નાચ કરતાં કરતાં જ તે દેવીનું આયુષ્ય પૂરૂં થઈ ગયું અને
(દેવ–દેવીનું શરીર એવું હોય છે કે આયુષ્ય પૂરૂં થતાં તેના પરમાણુઓ વીખરાઈ જાય છે) તેનાં શરીરનાં પરમાણુઓ
છૂટા પડી ગયા. ઇન્દ્રે તરત જ તે જગ્યાએ બીજી દેવીને ગોઠવી દીધી, પણ નાચમાં વચ્ચે જરાક ભંગ પડયો તે
શ્રીઋષભદેવના લક્ષમાં આવી ગયું અને ઋષભદેવે તેનું કારણ ઇન્દ્રને પૂછતાં ઈન્દ્રે પ્રથમની દેવીનું આયુષ્ય પૂરૂં
થવાની વાત જણાવી! આ વખતે ઋષભદેવ ભગવાનને વૈરાગ્યનું નિમિત્ત થયું કે અહો! આ ક્ષણભંગુર દેહ! ક્યારે
દેહનો વિયોગ થઈ જશે–એનો ભરોસો નથી! દેહ તો નાશવાન છે. શીઘ્ર આત્મકાર્ય કરવું એ જ શ્રેષ્ટ છે, એમ શ્રી
ઋષભદેવ ભગવાનને વૈરાગ્ય થયો અને ત્યારપછી તુરત જ તેઓએ દીક્ષા લીધી હતી.
વૃદ્ધિ જ પામે છે.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
નહીં અને નાચનારની મહેનત નકામી જાય, તેમ અજ્ઞાનરૂપી અંધકારથી ઘેરાયેલો અજ્ઞાની જીવ, જો કે પૂર્વ
કર્મમાં કાંઈ પણ ફેર પાડવાનો નથી છતાં પરદ્રવ્યમાં અહંભાવ અને કર્તૃત્વભાવ કરીને નાચ કર્યા કરે છે, અને
ફરી અશુભ કર્મો બાંધે છે.
આવવાનો હતો તેમ જ બન્યું છે’ એમ શ્રદ્ધા કરીને, હે ભવ્ય જીવો! સંયોગ વિયોગમાં હર્ષ શોક છોડી દઈને
રુચિપૂર્વક આ ધર્મનું આરાધન કરો. જેની પ્રત્યે ‘મારે આના વગર એક મિનિટ પણ નહીં ચાલે’ એમ માનતો હતો
તેના વિના અનંતકાળ ચાલ્યો ગયો છતાં તું તો તે જ છો. અને જેને દુશ્મન ગણીને મોઢું પણ જોવા નહોતો ઇચ્છતો તે
જ જીવ તારા જ ઘરે સ્ત્રી, પુત્રાદિપણે અનંતવાર આવી ગયા; છતાં તારામાં કાંઈ ફેર પડી ગયો નથી. માટે પર પ્રત્યે
રાગ–દ્વેષ કરવો વૃથા છે એમ કહેવાનો આશય છે.
છે, કેમકે તેમાં તો ઉલટું દુઃખ વધે છે નવાં અશુભ કર્મ બંધાય છે; તેથી વિદ્વાનોએ સ્ત્રી આદિના વિયોગમાં શોક
ન કરવો જોઈએ.
રહેશે એમ અજ્ઞાનીને લાગે છે પણ તે તો ક્ષણિક છે એક પળમાં ફરી જશે! હે મૂઢ મનુષ્ય! આ સ્ત્રી, પુત્રાદિ
તેમાં મરે કોણ? શું આત્મા મરે છે? આત્મા તો ત્રિકાળી પદાર્થ છે, તે આ દેહ છોડીને બીજે ઠેકાણે અવતર્યો
છે; છતાં જે આત્માને મરી ગયો એમ માનીને મરનારની પાછળ શોક કરે છે તે આત્માને ક્ષણિક માનનાર
બૌદ્ધ સમાન છે. હે ભાઈ! તું જેે માટે શોક કરે છે, તેે તો પરલોકમાં રહેલાં છે, તે હોવા છતાં તેને માટે શોક
કરવો તે વ્યર્થ છે, માટે સ્ત્રી, પુત્રાદિનો શોક છોડી દઈને આત્મસ્વરૂપની એવી ઓળખાણ કર કે જેથી તને
અવિનાશી અને ઉત્તમ સુખની પ્રાપ્તિ થાય.
સંયોગ અને વિયોગ થયા જ કરે છે; માટે આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન અને સ્થિરતારૂપ રત્નત્રયીનું આરાધન કરો! એ જ
શાશ્વત સુખના દેનાર છે. પરવસ્તુમાં મારાપણું માનીને તેના વિયોગ વખતે અજ્ઞાની મફતો દુઃખી થાય છે; આ
સંબંંધમાં એક ગાંડાનું દ્રષ્ટાંતઃ– કોઈ ગાંડો માણસ નદીને કિનારે બેઠો હતો ત્યાંં કોઈ રાજાના લશ્કરે પડાવ નાખ્યો,
તેમાં હાથી, ઘોડા, રથ વગેરે હતું; ગાંડો વિચાર કરવા લાગ્યો કે આ બધું મારૂં લશ્કર આવ્યું, આ રથ મારો, આ હાથી
મારો એમ તે બધાને પોતાનું માની બેઠો; આ લશ્કર તો તેનો વખત થતાં ચાલતું થયું, તેને જતું જોઈને ગાંડો કહે–
અરે! કેમ ચાલ્યા જાવ છો? લશ્કરના માણસો સમજી ગયા કે આ કોઈ ગાંડો છે; લશ્કર વગેરે તેના પોતાના કારણે
આવ્યા હતા અને પોતાના કારણે ચાલ્યા જાય છે. તેમ જ્યાં આ જીવ જન્મે છે
૨. અમદાવાદઃ– શાહ ન્યાલચંદ મલુકચંદઃ કાળુપુર પોસ્ટ ઓફિસ પાસે, અમૃત ભુવન–ત્રીજે માળે.
૩. કરાંચીઃ– શેઠ મોહનલાલ વાઘજી. સુતાર સ્ટ્રીટ, રણછોડ લાઈન.
૪. ગોંડલઃ– ખત્રી વનમાળી કરસનજી, કાપડના વેપારી.
આ ઉપરાંત વીંછીયા, લાઠી, વઢવાણ કેમ્પ અને વઢવાણ શહેરના શ્રી જૈન સ્વાધ્યાય મંદિરેથી પણ મળી
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
ત્યાં બીજા સંયોગો એના પોતાના કારણે આવી મળે છે, અને તેનો વખત પૂરો થતા ચાલ્યા જાય છે; ત્યાં ગાંડાની
જેમ અજ્ઞાની જીવ ‘મારૂં મારૂં’ કરીને દુઃખી થઈ રહ્યો છે. ‘જેણે જોડી તેણે તોડી’ આ શરીર આવ્યું અને તે છૂટયું.
શરીર ન છૂટે તો શું જ્ઞાન છૂટે? જેનો સંયોગ થયો હતો તેનો જ વિયોગ થાય છે. સંયોગ વખતે જેમાં સુખ માન્યું હશે
તેના વિયોગ વખતે દુઃખ થયા વિના રહેશે નહીં. પણ જો સંયોગ વખતે જ વિયોગનું ભાન હશે તો વિયોગ વખતે
આકૂળતા થશે નહીં. સંયોગ–વિયોગ તે સુખ–દુઃખનું કારણ નથી, પણ કલ્પનામાં સુખ–દુઃખ અજ્ઞાની માને છે.
સાર્થક છે. મનુષ્યપણું અનંતકાળે દુર્લભ, તેમાં પણ ઘણા જીવો તો ગર્ભમાં જ મરી જાય છે, કેટલાક જન્મતા જ મરી
જાય છે, કોઈ બાલ્યાવસ્થામાં મરી જાય છે, અને લાંબુ આયુષ્ય હોય તેમાં ઘણા તો માંસાહારી કુળમાં અને ઘણા
ચાંડાળ કુળમાં જન્મે છે તેમને તો ધર્મ સમજવાની વૃત્તિ જ થતી નથી હોતી. આચાર્યદેવ કહે છે કે સંસારના દુઃખોથી
મુક્ત કરવામાં આત્મભાન સિવાય જગતમાં કોઈ સમર્થ નથી. માટે આત્મભાન એ જ પ્રથમ કર્તવ્ય છે.
હોય? બીજાનું શું થયું તે જોવા બેઠો છો પણ પોતાનું શું થાય છે તે જોતો નથી! ભાઈ! પરનું તો અનાદિથી જોતો
આવ્યો છો, પણ તારૂં શું થઈ રહ્યું છે તે તો હવે જો! એક ધર્મ જ આત્માને ધારી રાખે છે. ધર્મ એ જ આત્માને
શરણભૂત છે. (ધર્મ=સ્વભાવ).
કરડયો, ડોસીને ખબર પડી ત્યાં તો એકદમ રોવા લાગી અને માથું કૂટવા લાગી. પણ ત્યાં જંગલમાં શરણ કોણ!
શરણભૂત એવું જે પોતાનું સ્વરૂપ છે તેનાં તો ભાન ન મળે અને બહારમાં શરણ માની રાખ્યાં છે, પણ બહારમાંથી
શરણ મળે તેમ નથી.
મળેલી સામગ્રીના ભોગવટામાં જ જીવન પુરૂં કર્યું છે તેથી તેના વિયોગ ટાણે ઝુરે છે. અને જ્ઞાની સમ્યગ્દ્રષ્ટિ દેવ હોય
તે તો દેહ છૂટવા ટાણે શાશ્વત જિનદેવની પ્રતિમા પાસે જાય, ત્યાં ખૂબ ભક્તિ કરે કે ‘અહો! જિનદેવ! આપ પૂર્ણ
થઈ ગયા, અમારા સ્વરૂપની ભાવના અધૂરી રહી ગઈ, હવે મનુષ્ય થઈને અમારી આરાધના પૂર્ણ કરશું’ એમ ખૂબ
ભક્તિ કરીને જિન પ્રતિમાજીના ચરણકમળમાં મસ્તક નમાવી દીએ અને ત્યાં જ દેહના પરમાણુઓ છુટા પડી જાય.
આમ જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીના મરણમાં મોટો આંતરો છે.
શોક ન કરતાં આત્માનું–ધ્યાન કરવું, આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરવાં એ જ યોગ્ય છે.
પામીને જિન નીતિને એટલે કે જિનેન્દ્રદેવના માર્ગને–ન્યાયને નહિ ઉલ્લંઘતા થકા જ્ઞાનસ્વરૂપ થાય છે. (મો.
શા. ગુ. ટી. પા. ૪૦)
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
સુખરૂપ મોક્ષ પામે છે.
અધ્યાત્મરૂપ. જ્યાં સામાન્ય–વિશેષરૂપે સર્વ પદાર્થોનું
પ્રરૂપણ કરવામાં આવે તે આગમરૂપ છે, અને જ્યાં એક
આત્માના જ આશ્રયે નિરુપણ કરવામાં આવે તે
અધ્યાત્મ છે. તથા જિનઆગમની વ્યાખ્યાના અહેતુવાદ
અને હેતુવાદ એવા પણ બે પ્રકાર છે. તેમાં કેવળ
સર્વજ્ઞદેવની આજ્ઞાવડે જ જે કથનની પ્રમાણતા માનીએ
તે અહેતુવાદ છે અને પ્રમાણનય વડે વસ્તુની નિર્બાધ
સિદ્ધિ કરીને જે કથન માનીએ તે હેતુવાદ છે. આવા
પ્રકારના આગમમાં નિશ્ચય વ્યવહાર વડે કેવું વ્યાખ્યાન
છે તે અહીં કેટલુંક લખીએ છીએ–
વિશેષરૂપ અનંતધર્મ સ્વરૂપ છે તે જ્ઞાનગમ્ય છે, તેમાં
સામાન્યરૂપ તો નિશ્ચયનયનો વિષય છે અને જેટલું
વિશેષરૂપ છે તેને ભેદરૂપ કરીને જુદા જુદા કહેવા તે
વ્યવહારનયનો વિષય છે. તેને (સામાન્ય વિશેષરૂપ
વસ્તુને) દ્રવ્ય–પર્યાય સ્વરૂપ પણ કહેવાય છે.
વિશેષરૂપ વસ્તુનું સર્વસ્વ હોય તે તો નિશ્ચય–વ્યવહારવડે
ઉપર કહ્યું તે રીતે સધાય છે–જણાય છે. અને તે વિવક્ષિત
વસ્તુને કોઈ અન્ય વસ્તુના સંયોગરૂપ અવસ્થા હોય તેને
(અન્ય વસ્તુને) તે વિવક્ષિત વસ્તુરૂપ કહેવી તે પણ
વ્યવહાર છે, તેને ‘ઉપચાર’ પણ કહેવાય છે; તેનું
ઉદાહરણ આ પ્રમાણે–
જ્યારે ‘ઘડા’ નામની એક વિવક્ષિત વસ્તુ ઉપર
નિશ્ચય–વ્યવહાર લગાડીએ ત્યારે તે ઘડાના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–
કાળ–ભાવરૂપ સામાન્ય–વિશેષરૂપ જે કાંઈ ઘડાનું સર્વસ્વ
છે તે, ઉપર જણાવ્યા મુજબ, નિશ્ચય–વ્યવહારવડે કહેવું તે
તો નિશ્ચય–વ્યવહાર છે અને ઘડાને કોઈ અન્ય વસ્તુના
લેપથી તે ઘડાને તે અન્ય વસ્તુના નામથી કહેવો, તેમ જ
અન્ય વસ્ત્ર વગેરેમાં ઘડાનો આરોપ કરીને તેને પણ ઘડો
કહેવો તે પણ વ્યવહાર છે.
‘ઘડો’ કહેવી તે તો પ્રયોજનાશ્રિત વ્યવહાર છે અને કોઈ
અન્ય વસ્તુના નિમિત્તથી ઘડાની જે અવસ્થા થઈ તે
અવસ્થાને ઘડારૂપ કહેવી તે નિમિત્તાશ્રિત વ્યવહાર છે.
આ પ્રમાણે જીવ–અજીવ સર્વ વિવક્ષિત વસ્તુઓ પર
નિશ્ચય–વ્યવહાર લગાડવા.
વ્યવહારનું સ્વરૂપ કહે છે.
જીવને) પણ આત્મા કહેવાય છે અને જે જીવ અન્ય સર્વ
જીવોથી પોતાનો ભિન્ન અનુભવ કરે તેને પણ આત્મા
કહેવાય છે. જ્યારે પોતાનો સર્વથી ભિન્ન અનુભવ
કરીને પોતાના આત્મા ઉપર નિશ્ચય વ્યવહાર
લગાડવામાં આવે ત્યારે આ પ્રમાણે–
પર્યાયાત્મક જીવ નામની શુદ્ધ વસ્તુ છે, તે કેવી છે? શુદ્ધ
દર્શન–જ્ઞાનમયી ચેતનાસ્વરૂપ અસાધારણ ધર્મ સહિત
અનંત શક્તિની ધારક છે, તેમાં સામાન્ય ભેદ ચેતના–
અનંત શક્તિનો સમૂહ તે દ્રવ્ય છે; અનંતજ્ઞાન, દર્શન,
સુખ, વીર્ય–કે જે ચેતનાના વિશેષ છે તે ગુણ છે; અને
અગુરુલઘુ ગુણદ્વારા ષટ્સ્થાનપતિત હાનિ–વૃદ્ધિરૂપ
પરિણમતા જીવના ત્રિકાલાત્મક અનંત પર્યાયો છે. એવી
જીવ નામની વસ્તુ સર્વજ્ઞદેવે દેખી છે તે આગમમાં પ્રસિદ્ધ
છે; તે તો એક અભેદરૂપ શુદ્ધનિશ્ચયનયના વિષયભૂત
જીવ છે. જ્યારે આ દ્રષ્ટિ વડે (નિશ્ચયનય વડે) અનુભવ
કરવામાં આવે ત્યારે તો જીવ આવો છે.
–અને વસ્તુના અનંત ધર્મોમાંથી ભેદરૂપ કોઈ એક
ધર્મને લક્ષમાં લઈને કહેવું તે વ્યવહાર છે.
આત્મવસ્તુને અનાદિથી પુદ્ગલ કર્મનો સંયોગ છે,
તેના નિમિત્તથી વિકારભાવની ઉત્પત્તિ છે, તેના
નિમિત્તથી રાગ–દ્વેષરૂપ વિકાર થાય છે તેને વિભાવ
પરિણતિ કહેવાય છે, તેને લીધે ફરીથી નવાં કર્મોનો
બંધ થાય છે; આ રીતે અનાદિ નિમિત્ત–નૈમિત્તિકભાવ
વડે ચતુર્ગતિરૂપ સંસારના ભ્રમણરૂપ પ્રવૃત્તિ થાય છે,
તેમાં જે ગતિને પ્રાપ્ત થાય તેવું નામ જીવને કહેવામાં
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
પામીને શુદ્ધ નિશ્ચયનયના વિષયસ્વરૂપ પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણીને શ્રદ્ધા કરે અને કર્મસંયોગનું અને તેના
નિમિત્તથી થતા પોતાના ભાવોનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણે ત્યારે ભેદજ્ઞાન પ્રગટે, પરભાવોથી વિરક્ત થાય તથા તે
પરભાવને મટાડવાનો ઉપાય સર્વજ્ઞના આગમથી યથાર્થ સમજીને તે ઉપાય અંગીકાર કરે, ત્યારે પોતાના સ્વભાવમાં
સ્થિર થઈને અનંતચતુષ્ટય પ્રગટ કરે અને સર્વ કર્મનો ક્ષય કરીને લોક–શિખરે બિરાજે ત્યારે જીવ મુક્ત થયો
કહેવાય, તેને સિદ્ધ પણ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે જેટલી સંસારની અવસ્થા અને આ મુક્ત અવસ્થા એવા ભેદરૂપે
આત્માને નિરૂપે છે તે પણ વ્યવહારનયનો વિષય છે, અધ્યાત્મશાસ્ત્રોમાં તેને ‘અભૂતાર્થ, અસત્યાર્થ એમ કહીને
વર્ણન કર્યું છે; કેમકે શુદ્ધ આત્મામાં સંયોગજનિત જે અવસ્થા થાય તે તો અસત્યાર્થ જ છે, કંઈ શુદ્ધ વસ્તુનો તો તે
સ્વભાવ નથી માટે અસત્ય જ છે. વળી નિમિત્તની અપેક્ષાથી જે અવસ્થા થઈ તે પણ આત્માના જ પરિણામ છે, અને
જે આત્માના પરિણામ છે તે આત્મામાં જ છે તેથી તેને કથંચિત્ સત્ય પણ કહેવાય છે; પરંતુ જ્યાં સુધી ભેદજ્ઞાન ન
હોય ત્યાં સુધી આ દ્રષ્ટિ (પર્યાયદ્રષ્ટિ) છે, ભેદજ્ઞાન થયા પછી જેમ છે તેમ જાણે છે.
કે ઉપચાર કહેવાય છે. કર્મના સંયોગજનિત જે ભાવ છે તે સર્વે નિમિત્તાશ્રિતવ્યવહારનો વિષય છે, અને ઉપદેશ
અપેક્ષાએ તેને પ્રયોજનાશ્રિત પણ કહેવાય છે.
સુધી અનુભવની સાક્ષાત્ પૂર્ણતા ન થાય ત્યાં સુધી એકદેશરૂપ મોક્ષમાર્ગ હોય તેને કથંચિત્ સર્વદેશરૂપ મોક્ષમાર્ગ
કહેવો તે વ્યવહાર છે, અને તે એકદેશને એકદેશરૂપે કહેવો તે નિશ્ચય છે. વળી દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને ભેદરૂપ કહીને
તેને મોક્ષમાર્ગ કહેવો તે વ્યવહાર છે, તેમ જ બાહ્ય પરદ્રવ્યરૂપ જે દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ તેના નિમિત્ત છે તેને દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્ર નામથી કહેવાં તે વ્યવહાર છે; દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની શ્રદ્ધાને સમ્યગ્દર્શન કહેવું, જીવાદિક તત્ત્વોની શ્રદ્ધાને
સમ્યગ્દર્શન કહેવું, શાસ્ત્રના જ્ઞાનને એટલે કે જીવાદિક પદાર્થોના જ્ઞાનને સમ્યગ્જ્ઞાન કહેવું ઇત્યાદિ, તથા પાંચ
મહાવ્રત–પાંચ સમિતિ–ત્રણ ગુપ્તિરૂપ પ્રવૃત્તિને ચારિત્ર કહેવું અને બાર પ્રકારના તપને તપ કહેવું–આવી રીતે ભેદરૂપ
તથા પરદ્રવ્યના આલંબનરૂપ જે પ્રવૃત્તિ છે તે સર્વેને અધ્યાત્મ શાસ્ત્રની અપેક્ષાએ વ્યવહાર નામથી કહેવામાં આવે
છે; કેમ કે વસ્તુના એકદેશને વસ્તુ કહેવી તે પણ વ્યવહાર છે અને પરદ્રવ્યના આલંબનરૂપ પ્રવૃત્તિને તે વસ્તુના (સ્વ
વસ્તુના) નામથી કહેવી તે પણ વ્યવહાર છે.
દ્રવ્યનો તેમજ પર્યાયનો પણ નિષેધ કરીને વસ્તુને વચનઅગોચર કહેવી તે નિશ્ચયનયનો વિષય છે; તથા જે વસ્તુ
દ્રવ્યરૂપ છે તે જ પર્યાયરૂપ છે–એમ બંનેને પ્રધાન કરીને કહેવું તે પ્રમાણનો વિષય છે. તેનું ઉદાહરણ આ પ્રમાણે–
દ્રવ્યાર્થિક તેમજ પર્યાયાર્થિક તે બંનેનો સમાવેશ વ્યવહારનયમાં સમજવો) અને તે બંને પ્રકારની પ્રધાનતાના
નિષેધમાત્ર વચન અગોચર કહેવો તે નિશ્ચયનયનો વિષય છે; અને તે બંને પ્રકારને પ્રધાન કરીને કહેવું તે પ્રમાણનો
વિષય છે,–ઇત્યાદિ.
નયોનો પરસ્પર વિરોધ છે તેને સ્યાદ્વાદ મટાડે છે; નયોના વિરોધનું તથા અવિરોધનું સ્વરૂપ જાણવું. *
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
પ્રભુદર્શનના ભાવ કરે નહિ, જ્ઞાની પ્રત્યે બહુમાન આવે નહિ તેને જ્ઞાન પરિણમે નહિ. સમ્યગ્જ્ઞાનના ધારક જ્ઞાની ગુરુ,
તેમના ગુરુ આચાર્યભગવંત અને તેમના પણ પરમ ગુરુ શ્રીસીમંધરાદિ જિનેન્દ્ર ભગવંતો–તેમના પ્રત્યે ભક્તિનો વિવેક
ન ઊગે તો જ્ઞાન ક્યાંથી પરિણમે? સંસારમાં સ્ત્રી, પૈસા વગેરે ખાતર જેટલી અર્પણતા અને હોંશ છે તથા તેના વિરહનું
જેટલું વેદન થાય છે તેટલી અર્પણતા, હોંશ અને વિરહનું વેદન જ્ઞાનીઓ પ્રત્યે જેને નથી તેને જ્ઞાનની સાચી ઝંખના જ
નથી. પૂર્ણ જ્ઞાનસ્વરૂપ જે સાક્ષાત્ જિનપ્રતિમા બિરાજે છે તેમના પ્રત્યે પણ ભક્તિ, દર્શનાદિનો ઉલ્લાસ ભાવ આવતો
નથી અને માત્ર જ્ઞાનની વાતો કરે છે તેને જ્ઞાન પ્રગટશે નહિ. જિનભક્તિ વગર જ્ઞાનને ક્યાં સંઘરશો? જિનભક્તિ અને
જ્ઞાનીની ભક્તિ વગર જ્ઞાન ઠરશે નહિ. જ્યાં પહેલું પગથિયું પણ નથી ત્યાં સમ્યગ્જ્ઞાન વગેરે હોય નહિ. જ્ઞાનને માટે જે
અપર્ણતા, ભક્તિ અને આત્મઝંખના જોઈએ તે નથી માટે જ જ્ઞાન અટકયું છે.
ઉછળ્યા વગર રહે નહિ. છતાં જે રાગ છે તે મોક્ષમાર્ગ નથી પણ સ્વભાવની એકતા તે જ મોક્ષમાર્ગ છે. સ્વભાવમાં
એકતાનું ફળ મોક્ષ અને વિકારમાં એકતાનું ફળ સંસાર છે. અનાદિકાળથી જે અવતાર છે તે સ્વભાવને ભૂલીને
વિકારમાં એકતાને લીધે જ થાય છે, પણ વિકાર રહિત આખો શુદ્ધસ્વભાવ છે તેની એકતા તે જ મોક્ષ છે; પ્રથમ અંશે
એકતા તે સમ્યગ્દર્શન છે અને પછી વિશેષ એકતા થતાં સમ્યક્્ચારિત્ર પ્રગટે છે અને પૂર્ણ એકતા થતાં કેવળજ્ઞાન થઈ
મોક્ષ થાય છે.
ઝરે, તેમ સમ્યગ્દર્શન વડે સ્વભાવની એકતા થતાં પર્યાય પરિણમે ને પવિત્રતા પ્રગટે.
સમ્યગ્જ્ઞાન વડે પુષ્ટ થવા માટે આ સ્વભાવની વાત માતાના સ્તનનાં દૂધ સમાન પથ્ય છે. માતાના સ્તનનું દૂધ પીને જેમ
બાળક પુષ્ટ થાય છે તેમ સ્વભાવની રુચિ વડે તત્ત્વ–શ્રવણ કરીને આત્મા પુષ્ટ થાય છે.
પોષણ કરી કરીને જન્મ–મરણનાં દુઃખથી ઉદ્ધાર કરે છે. પ્રવચનમાતા જ આત્માના સમ્યગ્જ્ઞાનને પોષનારી છે.
પ્રવચનમાતા આત્મસ્વભાવને જાગૃત કરવા માટે કઈ રીતે હૂલરાવે છે? પ્રવચનમાતા કહે છે કે–હે આત્મન! તું સિદ્ધ છો,
તું જ્ઞાનરૂપ છો, તારા ચૈતન્ય પદ પાસે ત્રણ જગતનનું રાજ તુચ્છ છે, તું સ્વાધીન છો; પરિપૂર્ણ છો; તું તારા સ્વરૂપના
મહિમા વડે સ્વભાવમાં એકતા કર, રાગમાં અટકવાથી તારા ચૈતન્ય સ્વભાવની
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
એકતા થતી નથી. તારો સ્વભાવ નિરાલંબી છે, તે સ્વભાવના અવલંબન વડે જ તારી શોભા છે, સ્વભાવના
અવલંબનથી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટીને પૂર્ણ પરમાત્મ દશા પ્રગટે છે. તારો સ્વભાવ પરથી નભતો નથી
અને પરથી દુભાતો નથી; ચૈતન્ય તત્ત્વ પરની અપેક્ષા રાખતું નથી.
આત્મા પોતે સ્વભાવથી ભગવાન છે. દરેક આત્મા પોતાની શક્તિનું ભાન કરીને તે શક્તિના વિકાસદ્વારા
ઓળખાણ ન કરી તો જીવનમાં શું કર્યું? આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ પરિપૂર્ણ જાણવાનો છે પરંતુ અનાદિથી પોતે
પોતાને ભૂલીને જ્ઞાનનો ઉપયોગ પર તરફ કરી રહ્યો છે; પર વસ્તુમાં જ્ઞાનનું ડહાપણ બતાવે છે પરંતુ પોતાના
સ્વસામર્થ્યના ભાન વગર અનંતકાળથી સંસારમાં રખડી રહ્યો છે. કહ્યું છે કે–
એક ન પરખ્યો આત્મા ત્યાં રહ્યો દિગ્મૂઢ.
જાણપણું ધૂળમાં ગયું છે, તેનાથી આત્માને લાભ થયો નથી. જો એકવાર પણ ચૈતન્યને જાણે તો તેના સંસારનો
અંત આવી જાય. જેણે એક આત્મા જાણ્યો તેણે જાણવાયોગ્ય બધું જ જાણ્યું છે, જેણે એક આત્મા મેળવ્યો તેણે
મેળવવાયોગ્ય બધું જ મેળવી લીધું. એટલે આ જગતમાં જાણવાયોગ્ય હોય તો એક આત્મા જ છે અને મેળવવા
યોગ્ય એક આત્મા જ છે.
આત્માને જાણ્યા વગર રાગ મંદ પાડીને ત્યાગી થાય તોપણ તેણે આત્માને ખાતર કાંઈ જ કર્યું નથી. એ તો
ઘટાડયો તેમાં ધર્મ અથવા મુનિદશા માની બેઠો તે મહા મિથ્યાત્વ પોષીને સંસારમાં ડૂબી ગયા છે. માટે પ્રથમ સત્ય
સમજવું જોઈએ. સત્સ્વભાવના ભાન વિના કોઈ રીતે કલ્યાણ નથી.
આત્માના સમ્યગ્દર્શન વગર જે રાગ ટાળવા માગે તે યથાર્થપણે ટાળી શકે નહિ. વર્તમાન રાગ મંદ પડયો
દ્રષ્ટાંતઃ– કોઈના ઘરમાં મોટો ફણીધર નાગ નીકળ્યો હોય અને પકડવા જતાં ક્યાંક ખૂણે–ખાંચરે ભરાઈ બેઠો હોય.
લાંબો સાણસો વગેરે સાધન લાવતાં વાર લાગે તેમ હોય ત્યારે નાગ ઉપર ટાઢું પાણી છાંટીને તેને ઠારે છે. પરંતુ
પાણી છાંટીને ઠારવાથી નાગ સંબંધી ભય ટળ્યો કહેવાય નહિ. અલ્પકાળે પાણીની અસરમાંથી છૂટીને ફુંફાડા કરતો
બહાર નીકળશે...જ્યાં સુધી સર્પને જ પકડીને બહાર કાઢવામાં ન આવે ત્યાં સુધી ભય ટળે નહિ, તેમ આત્મામાં
મિથ્યાત્વરૂપી નાગ છે, કષાય મંદ કરે તો તેણે કષાયને ઠાર્યો છે, પણ જ્યાં સુધી મિથ્યાત્વરૂપી નાગ વિદ્યમાન છે ત્યાં
સુધી કષાય ટળે તો નહિ અને વાસ્તવિકપણે મંદ પણ ન થાય. મિથ્યાત્વને લીધે કષાયભાવની રુચિ તો ટળી નથી
તેથી વર્તમાન મંદ કષાયને અલ્પકાળમાં ટાળીને અતિ તીવ્ર કષાય વ્યક્ત કરશે. અનંત કષાયનું મૂળ મિથ્યાત્વ જ છે,
તે ટાળ્યા સિવાય વર્તમાન કષાય મંદ કર્યો દેખાય કે ત્યાગી દેખાય પરંતુ તેથી આત્મકલ્યાણ નથી.
વળી જેમ ઝાડનું મૂળ કાપી નાખવામાં આવે તો તેનાં ડાળ–પાન અલ્પકાળે નષ્ટ થઈ જાય છે; અને ડાળ–
તેને છેદી નાખ્યું છે તેને અન્ય કષાય પણ અલ્પકાળમાં નષ્ટ થઈ જશે; અને જેણે કષાયની મંદતા તો કરી છે પણ
સમ્યગ્દર્શન વડે મિથ્યાત્વરૂપી મૂળને છેદ્યું નથી તેને તો અલ્પકાળે કષાય એવો ને એવો થશે. આજે ભલે જીવ દયા
પાળતો હોય તેમ દેખાય, પરંતુ મિથ્યાત્વના ફળમાં તે ભવિષ્યમાં કસાઈખાનાં માંડશે. કહેવાનો આશય એ છે કે
મિથ્યાત્વ એ જ સર્વ પાપનું મૂળ છે, તેને સૌથી પહેલાં ટાળવું જોઈએ.
આત્મા ત્રિકાળી તત્ત્વ છે; ત્રિકાળી તત્ત્વને પરની અપેક્ષાથી લક્ષમાં લ્યો નવ તત્ત્વોના ભેદ પડે છે. નવ
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
તત્ત્વના રાગમિશ્રિત વિચાર સાથે ત્રિકાળી તત્ત્વને ક્ષણિક સંબંધ છે, પણ નિત્ય સંબંધ નથી; અને ત્રિકાળી તત્ત્વને
પર સાથે તો કદી સંબંધ નથી. પરની અપેક્ષા વગર અને ક્ષણિકરાગના સંબંધથી પણ ભિન્ન એવા ત્રિકાળી તત્ત્વને
નિરપેક્ષપણે લક્ષમાં લેતાં નવ તત્ત્વોના ભેદ પડતા નથી, એ રીતે ત્રિકાળી તત્ત્વની પ્રતીતિ તે જ સમ્યગ્દર્શન છે.
સમ્યગ્દર્શનનો ઉપાય સાંભળતાં જ જિજ્ઞાસુને ઉલ્લાસ આવે છે. જેમ ગરીબ મનુષ્યને કોઈ અખૂટ નિધાન મળે તેવી
વાત સંભળાવે તો તે કેટલી હોંશથી સાંભળે? તેમ જ્ઞાનીઓ આત્માના અપૂર્વ નિધાન બતાવે છે કે ભાઈ રે! તારા
ચૈતન્ય નિધાન તારામાં જ છે, તારે કાંઈ બહારથી મેળવવું પડે તેમ નથી, તારી પરિપૂર્ણતામાં જરા પણ ઓછપ થઈ
નથી; આમ ચૈતન્ય નિધાન બતાવે છે અને તે મેળવવાનો ઉપાય પણ બતાવે છે. તે સાંભળીને સાચા જિજ્ઞાસુને
અપાર હોંશ ઉછળે! અને ઘણી રુચિથી સાંભળે! પોતાના આત્મસ્વભાવની વાત સાંભળતાં અને સમ્યગ્દર્શનાદિ
પ્રગટવાનો ઉપાય જાણતાં જિજ્ઞાસુને પોતાના આત્મામાં અસંખ્ય પ્રદેશે ઉલ્લાસ આવે છે, ચૈતન્યનિધાન–પ્રાપ્તિનો
આનંદ ઉલ્લસે છે. જેને આત્મસ્વભાવની પ્રાપ્તિ માટેનો આવો ઉલ્લાસ આવે તેને, તે આત્મસ્વભાવ દર્શાવનારા
દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પ્રત્યે અપાર ભક્તિ અને બહુમાન આવ્યા વગર કેમ રહી શકે? (ચાલુ...)
અહીં ત્યારપછી આગળના દોહાઓનું વ્યાખ્યાન આપવામાં આવે છે.)
કર્યું છે.
સ્વભાવ છે, માટે આત્માના ગુણ–દોષ પરચીજ ઉપજાવી શકતી નથી. જ્યારે જીવ પોતે પોતાનું કાર્ય કરે ત્યારે તે
નિશ્ચય (–ઉપાદાન) છે અને બીજી ચીજની હાજરી તે વ્યવહાર (–નિમિત્ત) છે; આ બંને છે ખરા, પરંતુ બીજી ચીજ
તેને ગુણ–દોષ ઉપજાવવા સમર્થ નથી.
ધર્મ પામે ત્યારે ‘શ્રીસદ્ગુરુએ ધર્મ સમજાવ્યો’ એમ વિનયથી બોલાય, તે વ્યવહાર છે, પરંતુ ખરેખર કોઈ કોઈને
ધર્મ સમજાવવા સમર્થ નથી એવા નિશ્ચયનું જો ભાન હોય તો વ્યવહાર સાચો કહેવાય, નહિતર તો વ્યવહાર પણ
ખોટો છે.
નિમિત્તના જોરથી જ દોષ થાય છે. ત્યારે ઉપાદાને જવાબમાં કહ્યું કે–અરે નિમિત્ત! ઉપાદાન જ્યારે પોતાનું કાર્ય કરે
ત્યારે નિમિત્તની હાજરી હોય છે એમ શ્રી સર્વજ્ઞભગવાને જોયું છે–તો તેની મારાથી કેમ ના કહેવાય? પરંતુ હાજર
રહેલી બીજી ચીજ આત્માને બિલકુલ વિકાર કરાવતી નથી.
છે. ઉપાદાનની સ્વાધીનતા જાહેર કરતાં જ્ઞાનીઓ કહે છે કે–જીવ પોતે સમજે તો તે મુક્તિ પામે
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
છે, તેને કર્મ રોકી શકતાં નથી; અને જીવ પોતે દોષ કરે તો કર્મ વગેરે બીજી ચીજને નિમિત્ત કહેવાય છે, પરંતુ કર્મ
બળજોરીથી આત્માને વિકાર કરાવતું નથી. આ રીતે પરવસ્તુની નિમિત્તરૂપ હાજરી છે એટલું જ્ઞાનમાં સ્વીકાર્યું પરંતુ
તે ઉપાદાનને કાંઈ પણ કરે એ વાતને તો મૂળથી ઉડાડી દીધી.
હમ તુમ સંગ અનાદિકે, બલી કહોગે કાહિ. ૨૨.
નિમિત્તદ્રષ્ટિ એ જ મિથ્યાત્વ છે અને તેનું જ ફળ સંસાર છે.
થઈને કાર્ય થાય, ચોકખો હિસાબ છે.
થવો જ જોઈએ, પરંતુ કોઈપણ નિમિત્ત એક ટકો પણ વિકાર કરાવવા સમર્થ નથી. જીવ પોતે સો એ સો ટકા
પોતાથી વિકાર કરે ત્યારે પર ચીજની હાજરીને નિમિત્ત કહેવામાં આવે છે. આ સમજણમાં જ ચોકખો હિસાબ છે કે
દરેક દ્રવ્ય જુદે જુદાં છે, અને સ્વતંત્રપણે પોતપોતાની અવસ્થાના કર્તા છે, કોઈ દ્રવ્ય બીજાનું કાંઈ જ કરી શકતું
નથી.
સમકક્ષી તો રાખો! –૨૨–
જો ઉપજત બિનશત રહૈ, બલી કહીં તે સોય? ૨૩.
તે પણ ખરી જાય છે; જીવ જો નવા રાગદ્વેષ કરે તો તે કર્મોને નિમિત્ત કહેવાય છે. આ રીતે ઉપાદાન સ્વરૂપ આત્મા
તો અનાદિથી એવોને એવો જ રહે છે, અને કર્મ તો બદલ્યા જ કરે છે માટે હું–ઉપાદાન જ બળવાન છું. મારા ગુણને
પ્રગટ કરવાની તાકાત પણ મારામાં જ છે. સત્દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર એ પણ જુદા જુદા પલટતા જાય છે, અને તેમની
સાચી વાણી પણ પલટતી જાય છે (–ભાષાના શબ્દો સદા એક સરખા રહેતા નથી) પરંતુ સત્દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર અને
તેમની વાણી જ્ઞાન કરતી વખતે મારા પોતાનું જ્ઞાન જ્ઞાનથી કામ કરે છે હું આત્મા ત્રિકાળ છું અને ગુણના નિમિત્તો
કે દોષના નિમિત્તો એ તો બધા બદલતા જ જાય છે. કર્મોના
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
પરમાણુઓ પણ ફરતા જ જાય છે તો કર્મ મોટા કે હું મોટો? અજ્ઞાનીઓની મહામિથ્યાત્વરૂપ ભયંકર ભૂલ છે કે કર્મ
આત્માનો પુરુષાર્થ અટકાવે, આત્માના પુરુષાર્થને પરાધીન માનનારાઓ મહા મિથ્યાત્વરૂપ સૌથી મોટો દોષ
વહોરે છે. વીતરાગ શાસનમાં પરમ સત્ય વસ્તુસ્વરૂપ જાહેર થાય છે કે આત્માના ભાવમાં કર્મનું જોર બિલકુલ
નથી, આત્માનું જ બળ છે. આત્મા સંપૂર્ણ સ્વાધીન છે, પોતે સ્વાધીનપણે પોતાના ગમે તે ભાવને કરી શકે છે,
આત્મા પોતે જે સમયે જેવો પુરુષાર્થ કરે ત્યારે તેવો પુરુષાર્થ થઈ શકે છે. આવી આત્મસ્વાધીનતાની સમજણ એ
જ મિથ્યાત્વના સૌથી મોટા દોષને નાશ કરવાનો એકમાત્ર ઉપાય છે.
અને પર નિમિત્તથી પોતાને લાભ–નુકશાન થાય એમ માન્યા જ કરે તો તેનું પર લક્ષ કદી છૂટે નહિ અને સ્વની
ઓળખાણ કદી થાય નહિ, તેથી તે સંસારમાં રખડયા જ કરે. માટે ઉપાદાન અને નિમિત્ત એ બંનેના સ્વરૂપને ઓળખીને
એમ નક્કી કરવું જોઈએ કે ઉપાદાન અને નિમિત્ત તે બંને જુદા જુદા પદાર્થો છે, કદી કોઈ એક બીજાનું કાર્ય કરતા નથી.
આમ નક્કી કરીને નિમિત્તનું લક્ષ છોડીને પોતાના ઉપાદાન સ્વરૂપને લક્ષમાં લઈને ઠરવું તે જ સુખી થવાનો–મોક્ષનો
ઉપાય છે. –૨૩–
પર નિમિત્તકે યોગ સોં, જીવત સબ સંસાર. ૨૪.
અરે! છઠ્ઠા ગુણસ્થાન સુધી મુનિરાજ પણ આહાર લે છે, તો આહારના નિમિત્તની તારે જરૂર પડી કે નહિ? આખું જગત
આહારના નિમિત્તથી જ જીવે છે. શું આહારના નિમિત્ત વગર એકલા ઉપાદાનથી જીવાય? માટે નિમિત્ત જ જોરવાળું છે.–
આમ નિમિત્ત તરફના વકીલ દલીલ કરે છે. વકીલ હોય તે તો પોતાના જ અસીલ તરફની દલીલ મૂકે ને! સામા પક્ષની
સાચી દલીલ જાણતા હોય તોપણ કાંઈ તે દલીલ રજુ કરે! સામા પક્ષવાળા તરફની દલીલ કરે તો તે વકીલ કેમ કહેવાય!
અહીં નિમિત્તના વકીલ કહે છે કે નિમિત્તના પણ થોડાક દોકડા છે, એકલું ઉપાદાન જ કામ કરતું નથી, માટે નિમિત્તની
શક્તિ પણ કબુલ રાખો...–૨૪–
તો વાસી સંસારકે, મરતે કોઉ નાહિં. ૨પ.
હે નિમિત્ત! આહારના કારણે જીવન ટકતાં નથી. જો જગતના જીવોના જીવન આહારથી ટકતાં હોય તો આ
તે જીવતરનું કારણ નથી. સૌ પોતપોતાના આયુષ્યથી જીવે છે. આયુષ્ય હોય ત્યાં સુધી જીવે અને આયુષ્ય ન હોય તો
ચક્રવર્તી–વાસુદેવ–બળદેવ પોતાના માટે બનાવેલા ‘સિંહ–કેસરીઆ લાડુ’ ખાય છતાં પણ મરી જાય. જ્યાં જીવન ખૂટયાં
ત્યાં આહાર શું કરે? આઠે પહોર ખાન–પાન અને આરામથી શરીરની માવજત કરવા છતાં જીવો કેમ મરી જાય છે?
આહારના નિમિત્તના કારણે ઉપાદાન ટકતું નથી. એક ચીજમાં પર ચીજને લીધે કાંઈ જ થતું નથી; માટે હે નિમિત્ત! તારી
વાત ખોટી છે. ભાણાં ઉપર બેઠો હોય, ભોજન કરીને પેટ ભર્યું હોય, હાથમાં કોળીયો રહી ગયો હોય અને શરીર છૂટી
જાય–એમ બને છે. જો આહારથી શરીર ટકતું હોય તો ખાનાર કોઈ મરવા ન જોઈએ અને ઉપવાસી બધા મરી જવા
જોઈએ. પરંતુ આહાર ખાનાર પણ મરે છે અને આહાર વગર પણ પવન ભક્ષીઓ વર્ષો સુધી જીવે છે માટે આહાર સાથે
જીવન–મરણને સંબંધ નથી. આહારનો સંયોગ તે પરમાણુઓના કારણે આવે છે અને શરીરના પરમાણુઓ શરીરના
કારણે ટકે છે, આહાર
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
અને શરીર બંનેના પરમાણુ જુદા છે. આહારની માફક દવાના કારણે પણ શરીર ટકતું નથી અને દવાના કારણે રોગ
ટળતો નથી. હજારો દવા લાવે છતાં રોગ ન મટે અને દવા વગર પણ રોગ મટી જાય–એ તો સ્વતંત્ર દ્રવ્યની સ્વતંત્ર
અવસ્થાઓ છે. એક વસ્તુના કારણે બીજી વસ્તુમાં કાર્ય થાય એ વાત પવિત્ર જૈનદર્શનને માન્ય નથી કેમકે
વસ્તુની સ્થિતિ જ તેમ નથી. એક દ્રવ્યના કારણથી બીજા દ્રવ્યનું કાર્ય થાય એવી જેને ઊંધી માન્યતા છે તે મહા
અજ્ઞાની છે, વસ્તુની સ્થિતિની તેને ખબર નથી, જૈનધર્મને તે જાણતો નથી. –૨પ–
અંધકારમેં કિત ગયો, ઉપાદાન દગ દૈન. ૨૬.
અંધારા વખતે તારૂં જ્ઞાન ક્યાં જાય છે? દીપક વગેરેના નિમિત્ત વગર અંધારામાં તું કેમ નથી જોઈ શકતો? વળી
પુસ્તક વગર તને કેમ જ્ઞાન નથી થતું? શું શાસ્ત્ર વગર એકલા જ્ઞાનમાંથી જ્ઞાન થાય છે? જુઓ, આ સામે
સમયસાર શાસ્ત્ર રાખ્યું હોય તો તેનું જ્ઞાન થાય છે, જો જ્ઞાનથી જ જ્ઞાન થતું હોય તો સામે શાસ્ત્ર કેમ રાખો છો?
માટે મારું જ જોર છે. તારો ‘હુંકાર’ છોડ અને મારૂં પણ જોર છે એ કબુલ કર! આમ નિમિત્તે દલીલ કરી.–૨૬–
જાણતો નથી. હે નિમિત્ત! જો સૂર્ય, ચંદ્ર કે દીપકથી દેખાતું હોય તો અંધ પાસે તે બધું મૂકીને તેનામાં દેખવાની શક્તિ
લાવી દે. તે સૂર્ય વગેરે બધું હોવા છતાં આંધળાને કેમ નથી દેખાતું? ઉપાદાનમાં જ જાણવાની શક્તિ નથી તેથી જ તે
જાણી શકતો નથી જો ઉપાદાનમાં જાણવાની શક્તિ હોય તો તે (–બિલાડી વગેરે) અંધારામાં પણ જાણી શકે છે. જ્યાં
પ્રાણીની આંખ જ જાણવાની તાકાતવાળી છે ત્યાં તેને કોઈ અંધારૂં રોકી શકે નહિ, તેમ સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન વગેરે
આત્માના ગુણોનો ચૈતન્યપ્રકાશ કોઈ સંયોગથી પ્રગટતો નથી પણ આત્મસ્વભાવથી જ તે પ્રગટે છે. જ્યાં આત્મા
સ્વયં પુરુષાર્થવડે સમ્યગ્દર્શનાદિરૂપ પરિણમે છે ત્યાં તેને કોઈ નિમિત્ત રોકનાર કે મદદગાર નથી, માટે નિમિત્તનું કાંઈ
જ જોર નથી. આ જ પ્રમાણે શાસ્ત્રની મદદથી પણ જ્ઞાન થતું નથી. સમયસાર શાસ્ત્ર તો હજારો માણસો પાસે એક જ
પ્રકારનું હોય, જો શાસ્ત્રથી જ્ઞાન થતું હોય તો તે બધાયને એક જ પ્રકારનું જ્ઞાન હોવું જોઈએ, પરંતુ તેમ તો બનતું
નથી. એકને એક જ શાસ્ત્ર હોય છતાં કોઈ સવળો અર્થ સમજી સમ્યક્ત્વ પ્રગટ કરે અને કોઈ ઊંધો અર્થ લઈ ઊલટો
મિથ્યાત્વને પૂષ્ટ કરે, ત્યાં શાસ્ત્ર શું કરે? સમજણ તો પોતાના જ્ઞાનમાંથી કાઢવી છે ને! કાંઈ શાસ્ત્રમાંથી સમજણ
કાઢવી નથી. હું મારા જ્ઞાનવડે મારા સ્વતંત્ર આત્મસ્વભાવની ઓળખાણ કરૂં તો મને ધર્મનો લાભ થાય છે, કોઈ
સંયોગથી મને લાભ થતો નથી– આમ જે નથી માનતા તે અજ્ઞાની છે.
મૂળ શક્તિની ઓળખાણ જ કરી નથી એટલે પરની જરૂર માની બેઠા છે, તેથી જ પરાધીન–દુઃખી થઈ રહ્યા છે. આ
જે રીતે કહેવાય છે તે રીતે પોતાને સ્વાધીનપણે પ્રથમ ઓળખવો જોઈએ તે જ મુક્તિનો માર્ગ છે. –૨૭–
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
સબૈ હમારે વશ પરે, હમ બિન મુક્તિ ન જાહિં. ૨૮.
નથી. શું વચ્ચે વ્રતાદિના પુણ્ય આવ્યા વગર કોઈ જીવની મુક્તિ થાય? ન જ થાય, માટે પુણ્ય નિમિત્ત છે અને તેના
જ બળથી જીવ મુક્તિ પામેછે–આ નિમિત્તની દલીલ!–૨૮–
તાકો તજ નિજ ભજત હૈં, તેહીં કરૈ કિલોલ. ૨૯.
એ બધા નિમિત્તોનું લક્ષ છોડીને અને પંચમહાવ્રતના વિકલ્પને પણ છોડીને પોતાના અખંડાનંદી સ્વરૂપ આત્માની
ભાવના કરીને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન પૂર્વક જે અંતરમાં સ્થિરતા કરે છે તે જ જીવો મુક્તિ પામે છે અને તેઓ જ પરમ
કિલ્લોલ ભોગવે છે; નિમિત્તના લક્ષે આનંદનો અનુભવ થઈ શકતો નથી. જેઓ નિમિત્તની દ્રષ્ટિમાં રોકાય છે તેઓ
મુક્તિ પામતા નથી. આ રીતે, નિમિત્તનું બળ છે એ દલીલ તૂટી ગઈ. –૨૯–
હવે, પંચમહાવ્રતાદિ ક્રિયાથી જીવની મુક્તિ થાય છે એવી દલીલ નિમિત્ત કરે છેઃ–
પંચમહાવ્રત પ્રગટ હૈ, ઔર હુ ક્રિયા વિખ્યાત. ૩૦.
મને છોડવાથી જીવ મોક્ષ જઈ શકે નહિ. અહિંસા વગેરે પંચમહાવ્રતમાં પરનું લક્ષ કરવું પડે છે કે નહિ?
પંચમહાવ્રતમાં પર લક્ષે જે રાગનો વિકલ્પ ઊઠે છે તેને આગળ લાવીને અહીં નિમિત્ત કહે છે કે શું પંચમહાવ્રતના
રાગ વગર મુક્તિ થાય? પંચમહાવ્રતના શુભરાગથી મુક્તિ માનનારા અજ્ઞાનીઓ ઘણા છે તેથી નિમિત્તે તે દલીલને
રજુ કરી છે. દલીલ તો બધી જ મૂકે ને? જો આવી ઊંધી દલીલો ન હોય તો જીવનો સંસાર કેમ ટકે? આ બધી
નિમિત્તાધીનની દલીલો સંસાર ટકાવવા માટે સાચી છે અર્થાત્ નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિથી જ સંસાર ટકયો છે. જો
નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિ છોડીને સ્વભાવદ્રષ્ટિ કરે તો સંસાર ટકી શકે નહિ. –૩૦–
પરકો નિમિત્ત ખપાયકે, તબ પહુચેં ભવપાર. ૩૧.
જ તે મોક્ષ પામે છે. પુણ્ય–પાપ રહિત આત્મસ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન અને સ્થિરતા વડે જ મુક્તિ થાય છે. તેમાં ક્યાંય
પણ રાગ હોતો નથી. પંચમહાવ્રત તે આસ્રવ છે, વિકાર છે, આત્માનું ખરૂં ચારિત્ર તે નથી, તેને ચારિત્રનું ખરૂં સ્વરૂપ
માને તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. આત્માનો ચારિત્ર–ધર્મ તેનાથી પાર છે. જગતના અજ્ઞાની જીવોને આ મહા આકરૂં લાગે તેવું
છે પરંતુ પરમ સત્ય મહા હિતકારી છે.
ઉત્તરઃ– પંચમહાવ્રત તે ચારિત્ર પણ નથી અને ધર્મ પણ નથી. સર્વ પ્રકારના રાગરહિત એકલા જ્ઞાયક
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
શુભવિકારી લાગણી મુનિદશામાં આવી જાય છે પરંતુ
તે વિકલ્પ છે, રાગ છે, વિકાર છે–અધર્મ છે કેમકે તે
લાગણીઓ આત્માના શુદ્ધ ચારિત્રને અને
કેવળજ્ઞાનને રોકે છે. આત્માના ગુણને રોકનાર તે
લાગણીઓમાં જો ધર્મ માને તો આત્માના પવિત્ર
ગુણોનો મહાન અનાદર કરી રહ્યો છે, તેને આત્માનું
ભાન નથી.
છઠ્ઠા ગુણસ્થાનમાં હોય છે તે રાગ છે–આસ્રવ છે,
આત્માના કેવળજ્ઞાનને તે વિઘ્ન કરે છે. નિમિત્તે
દલીલમાં કહ્યું હતું કે આ મોક્ષમાં મદદ કરે છે; ઉપાદાન
કહે છે–તે મોક્ષમાં ડખલ કરે છે, તે વિકલ્પોને તોડીને
જ્યારે સ્વરૂપ સ્થિરતાની શ્રેણી માંડે ત્યારે મોક્ષ થાય
છે, પણ પંચમહાવ્રતાદિ રાખીને કદી મોક્ષ થતો નથી,
માટે હે નિમિત્ત! તારાથી ઉપાદાનનું એક પણ કાર્ય થતું
નથી. –૩૧– (ચાલું...)
પ્રતિજ્ઞા કરી છે. ગાથા નીચે પ્રમાણે છે–
‘ધ્રુવ, અચલ ને અનુપમ ગતિ પામેલ સર્વે સિદ્ધને
વંદી કહું શ્રુતકેવળી–કથિત આ સમયપ્રાભૃત અહો!’ ૧.
વિનાશ રહિત છે, પરિભ્રમણરહિત છે અને અનુપમ છે.
ઉ.–પોતાનો આત્મા સિદ્ધસમાન છે એવી
ઓળખાણ પૂર્વક ભગવાનને પોતાના આત્મામાં સ્થાપ્યા
છે તે જ નમસ્કાર છે.
સંસારી ભવ્ય જીવો સિદ્ધના સ્વરૂપનું ચિંતવન કરીને,
પોતાના આત્માને પણ તેવા જ સ્વરૂપે ઓળખીને ધ્યાવે
છે અને એ રીતે તેઓ પણ સિદ્ધ જેવા થઈ જાય છે. માટે
સિદ્ધ ભગવંતોને નમસ્કાર કર્યા છે.
સિવાયના આત્માઓ સર્વ પ્રકારે શુદ્ધ નથી.
કોઈએ?
આત્માને સિદ્ધપણે સ્થાપીને તેનું ધ્યાન કરવાથી શુદ્ધદશા
પ્રગટે છે અને આત્મા પણ સિદ્ધસમાન થાય છે. પરંતુ
જુદા સિદ્ધ ભગવાનના લક્ષે તો રાગ થાય છે, તેનાથી
સિદ્ધપણું થતું નથી.
(સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર) પ્રગટ કરવો તે સિદ્ધની
ભાવસ્તુતિ છે, અને સિદ્ધ ભગવાન પ્રત્યેનું લક્ષ–વિકલ્પ
તથા વાણી તે સિદ્ધની દ્રવ્યસ્તુતિ છે.
અને બાહ્યમાં નિર્ગ્રંથ શરીરનો સંયોગ અને
સમવસરણાદિકની રચના તથા દિવ્યધ્વનિ વગેરે હોય છે.
ઉ.– જેવા સિદ્ધ ભગવાન છે તેવો જ હું પણ
સિદ્ધ સમાન જ છું. સિદ્ધને જે ભાવ ન હોય તે ભાવ
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
ઉ.– કેમકે તે સિદ્ધદશા પોતાના સ્વસ્વભાવને
સ્વભાવભૂત છે, એટલે પ્રગટયા પછી તેનો કદી નાશ
થતો નથી. જે ભાવ સ્વભાવભૂત હોય તેનો કદી નાશ
થાય નહિ.
આવે તે કોની છે?
તેથી પૂરી અવસ્થા તે જ આત્માનું સ્વરૂપ છે પણ
શ્રાવકમુનિ વગેરે અધુરી અવસ્થા તે આત્માનું સ્વરૂપ
નથી. જે શ્રાવક કે મુનિદશા જેટલો આત્માને માને તે
સંપૂર્ણ શુદ્ધ આત્માને ઓળખી શકે નહિ.
સર્વાર્થસિદ્ધિનો ભવ મળે કે તીર્થંકરગોત્ર બંધાય તે રાગ
પણ ખરી રીતે આત્માના આશ્રયે નથી. કેમ કે જે ભાવ
આત્માના આશ્રયે હોય તે ભાવ આત્માના આશ્રયે
સદાય ટકી રહેવો જોઈએ. પણ રાગાદિ ભાવ તો નાશ
પામી જાય છે, માટે તેનો આધાર આત્મા નથી.
સમ્યગ્દર્શનાદિ જે ગુણો પ્રગટે તેનો આધાર આત્મા છે.
ઉ.– સિદ્ધ ભગવાનને એકે ગુણસ્થાન હોય નહિ; કેમ
છે, ગુણસ્થાનનું કારણ મોહ અને યોગ છે,
સિદ્ધભગવાનને મોહ કે યોગ હોતા નથી તેઓ
ગુણસ્થાનથી પાર (મુક્ત) છે.
શું કારણ?
મિથ્યાત્વ છોડયું નહિ તેથી તેઓને સંસારપરિભ્રમણ ટળ્યું
નહિ.
એટલે અજ્ઞાની જીવ શુભરાગ પલટીને અલ્પકાળમાં
અશુભરાગ કરીને નરકાદિમાં જાય છે અને તત્ત્વનો
વિરોધી હોવાથી પરંપરા તે નિગોદ જાય છે. સંસારમાં
ભ્રમણ કરતા જીવનો સૌથી વધારે કાળ નિગોદમાં જ
જાય છે.
પામીને તે જીવ અલ્પકાળમાં પંચમગતિ જે મોક્ષ તેને
પામે.
ઉ.–પોતાના આત્માની ઓળખાણ ન કરી તેના કારણે
ઉ.–પોતાના આત્માની સાચી સમજણ (સમ્યગ્દર્શન)
સર્વ પ્રકારે શુદ્ધ સિદ્ધ સમાન જ છે– એમ સિદ્ધ સમાન
પોતાના આત્માને સ્વીકારીને અહીં નમસ્કાર કર્યા છે.
આપશો?
અનુપમ છે. સિદ્ધની ઉપમા સિદ્ધને. અર્થાત્ સિદ્ધદશા
કેવી? કે જેવા સિદ્ધ ભગવાન તેવી.
ખોરાક વગેરેનો ભોગવટો કરતો નથી પરંતુ તેને જાણે છે
અને રાગ કરીને તે રાગને જ ભોગવે છે. અને સિદ્ધ–
ભગવાન સંપૂર્ણ જ્ઞાન કરે છે અને રાગ કરતા નથી તેથી
તેઓ પોતાના વીતરાગ અનાકુળ સ્વભાવને ભોગવે છે,
તેનું જ સુખ છે. દરેક જીવ પોતાની પર્યાયમાં જ સુખ–
દુઃખને ભોગવે છે. સિદ્ધ ભગવાનની પર્યાય સંપૂર્ણ
જ્ઞાનમય શુદ્ધ હોવાથી તેઓ સંપૂર્ણ સુખને ભોગવે છે.
(ચાલું...)
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
કહ્યું કે–નમિરાજ! તમારી વાત મને પસંદ ન આવી, તમે બરાબર કહેતા નથી.
પ્રમાણે કુમારો આવતા ગયા અને ભરત તેમને પૂછતા ગયા. બારસો કુમારોને પૂછયું પણ તે બધાયે દ્રઢતાથી એક
પ્રકારે ઉત્તર આપ્યો. છેવટે સૌથી મોટા કુમારો અર્કકીર્તિ, આદિરાજ અને વૃષભરાજ આવ્યા. ભરતજીએ તેમને પ્રશ્ન
કર્યો કે–બેટા, મારી અને તમારા મામા વચ્ચે એક વિવાદ ઉપસ્થિત થયો છે, તેનો નિર્ણય તમારે આપવો જોઈએ.
કુશળ કુમારો વચમાં જ બોલી ઊઠયા–પિતાજી! આપના અને મામાજીના વિવાદમાં વચ્ચે પડવાનો અમારો અધિકાર
નથી. આપ લોકો શ્રી આદિભગવંતના દરબારમાં જઈ શકો છો, ત્યાં સર્વ નિર્ણય થઈ જશે. સમ્રાટે કહ્યું–આ તો
સાધારણ વાત છે, તમે સાંભળો તો ખરા. કુમારો! મુક્તિ માટે આત્મધર્મ અર્થાત્ નિશ્ચયરત્નત્રયની શું આવશ્યકતા
છે? શું વ્યવહાર કે બાહ્યધર્મ જ પર્યાપ્ત નથી? આ નમિરાજ કહે છે કે– સ્થુળધર્મની (–વ્યવહારધર્મથી) સ્વર્ગની
પ્રાપ્તિ થાય છે–મોક્ષની પ્રાપ્તિ તેનાથી થતી નથી, આત્મધર્મથી (–નિશ્ચયધર્મથી) મુક્તિની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ
સંબંધમાં તમારો શું મત છે તે જણાવો.
શું કહી રહ્યા છે! ! આનું કારણ શું હશે! પુત્રોના સંકોચને જોઈને ભરત બોલ્યા–પુત્રો! તમે સંકોચ ન રાખો. જે
સત્ય હોય તે કહો.
મરજી!
તેઓએ મારો પક્ષ ગ્રહણ કરીને વાત ન કરી, પણ જે યથાર્થ મોક્ષમાર્ગ છે તે જ તેઓએ કહ્યો. આથી તેમની
તત્ત્વજ્ઞાનની દ્રઢતા અને સત્યપ્રિયતા છે તે જણાયા વગર રહેતી નથી...
જીવનનું મુખ્ય અંગ હતું...આજે પણ...
ધોરી ધર્મમાર્ગના સુપ્રભાતનો ઉદય થાય છે...– ધન્ય એ ધર્મકાળ –
(આઠમી વખત) વંચાય છે, તેની ૪૪ ગાથા વંચાણી છે.
૨. શાસન નાયક શ્રી કુંદકુંદભગવાનનો આચાર્યપદ દિન મહોત્સવ–માગશર વદ ૮ના રોજ ઘણા ઉત્સાહ અને
ભક્તિપૂર્વક ઉજવાયો હતો.