PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
છે તે સર્વની રુચિ, લક્ષ અને આશ્રય છોડો. કેમ કે સુખ સ્વાધીન સ્વભાવમાં છે, પરદ્રવ્યો તમને
સુખ કે દુઃખ કરવા સમર્થ નથી. તમે તમારા સ્વાધીન સ્વભાવનો આશ્રય છોડીને પોતાના દોષથી
જ પરાશ્રયવડે અનાદિથી પોતાનું અમર્યાદિત અકલ્યાણ કરી રહ્યા છો. માટે હવે સર્વ પર દ્રવ્યોનું
લક્ષ અને આશ્રય છોડીને સ્વ દ્રવ્યનું જ્ઞાન, શ્રદ્ધાન તથા સ્થિરતા કરો. સ્વ દ્રવ્યમાં બે પડખાં છે–
એક તો ત્રિકાળ શુદ્ધ સ્વતઃ પરિપૂર્ણ નિરપેક્ષ સ્વભાવ છે અને બીજું ક્ષણિક વર્તમાન વર્તતી વિકારી
હાલત છે. પર્યાય પોતે અસ્થિર છે તેથી તેના લક્ષે પૂર્ણતાની પ્રતીતરૂપ સમ્યગ્દર્શન નહિ પ્રગટે, પણ
જે ત્રિકાળી સ્વભાવ છે તે સદા શુદ્ધ છે, પરિપૂર્ણ છે અને વર્તમાન પણ તે પ્રકાશમાન છે તેથી તેના
આશ્રયે, લક્ષે પૂર્ણતાની પ્રતીતરૂપ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થશે. એ સમ્યગ્દર્શન પોતે કલ્યાણ સ્વરૂપ છે
અને તે જ સર્વ કલ્યાણનું મૂળ છે. જ્ઞાનીઓ સમ્યગ્દર્શનને ‘કલ્યાણની મૂર્તિ’ કહે છે. માટે હે જીવો,
તમે સર્વ પ્રથમ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવાનો અભ્યાસ કરો.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
કરવો જોઈએ. પૈસા વગેરે પરદ્રવ્યમાં દુઃખ નથી, તેમજ તેના અભાવથી
દુઃખનો અભાવ થતો નથી, આ કથનનો અર્થ એવો ન સમજવો કે પૈસા
વગેરેનો પ્રેમ રાખી મૂકવાનું કહે છે! પૈસા વગેરે પ્રત્યેની રુચિ તે તો તીવ્ર
દુઃખ છે. પરંતુ પૈસા વગેરેનો સંયોગ છૂટવા માત્રથી દુઃખથી છૂટાતું નથી.
ખરેખર દુઃખનું મૂળ કારણ અજ્ઞાન છે તે અજ્ઞાનને જ પહેલાં છોડવું જોઈએ.
પૈસા વગેરે પરદ્રવ્યોનો ત્યાગ આત્મા કરતો નથી પણ પૈસામાં સુખ એવી
મિથ્યામાન્યતા અને મમતાભાવ તે જ ફેંકી દેવા જેવા છે; આ રીતે મોહ
ટાળવો તે જ દુઃખ ટાળવાનો ઉપાય છે. એ ધ્યાન રાખવું કે જે જીવને પૈસા,
સ્ત્રી, આહાર વગેરે પ્રત્યેનો રાગ ટળી ગયો હોય તેને તે પ્રકારનો સંયોય
સ્વયમેવ હોતો જ નથી. જો દુઃખ અને તેનું કારણ પોતાની અવસ્થામાં માને
તો પોતામાંથી તે ટાળવાનો ઉપાય કરે, પણ જો દુઃખ અને તેનું કારણ
પોતામાં ન માને તો તે ટાળવાનો ઉપાય કેમ કરે? દુઃખ આત્માની
અવસ્થામાં જ છે અને તેનું કારણ અજ્ઞાન તથા રાગદ્વેષ છે; તે ટાળવાનો
ઉપાય સમ્યગ્જ્ઞાન અને વીતરાગતા જ છે–એમ જ્ઞાનીઓએ દર્શાવ્યું છે.
કરે છે, પણ જે સર્વ કષાયથી રહિત છે એવું પોતાના આત્મતત્ત્વનું સ્વરૂપ તે સમજીને જન્મ–મરણના અંતની
નિઃશંકતા આવી જાય તેની વાત અહીં જિનધર્મમાં છે. અનંતકાળે તત્ત્વ સમજવાના ટાણાં આવ્યા અને દેહ
છૂટવાનાં ટાણાં આવ્યાં એવા કાળે જો કષાયને મૂકીને આત્મસ્વરૂપ નહિ સમજે તો ક્યારે સમજશે? પુરુષાર્થ–
સિદ્ધઉપાયમાં તો કહ્યું છે કે જિજ્ઞાસુ જીવને પહેલાં સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક મુનિપણાનો ઉપદેશ આપવો; તો અહીં તો
હજી પહેલાં સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવાની વાત છે. ભાઈ, માનવજીવનની દેહસ્થિતિ પુરી થતાં જો સ્વભાવની રુચિ
અને પરિણતિ સાથે ન લઈ જાય તો તેં તારા જીવનમાં કાંઈ આત્મકાર્ય કર્યું નથી. દેહ છોડીને જતાં જીવની સાથે
શું આવશે? જો જીવનમાં તત્ત્વ સમજવાની દરકાર કરી હશે તો મમતારહિત સ્વરૂપની રુચિ અને પરિણતિ સાથે
લઈ જશે. અને જો તે દરકાર નહિ કરી હોય તથા પરનાં મમત્વ કરવામાં જ જીવન કાઢયું હશે તો તેને માત્ર
મમતાભાવની આકુળતા સિવાય બીજું કાંઈ સાથે જવાનું નથી. કોઈપણ જીવને પર વસ્તુઓ સાથે આવતી નથી,
માત્ર પોતાનો ભાવ જ સાથે લઈ જાય છે.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
માટે અહીં આચાર્યદેવ કહે છે કે ચેતનાવડે આત્માનું ગ્રહણ કરવું. જે ચેતનાવડે આત્માનું ગ્રહણ કર્યું છે તે સદા
આત્મામાં જ છે. જેણે ચેતના વડે શુદ્ધ આત્માને જાણ્યો છે તે કદી પર પદાર્થને કે પરભાવોને આત્માના સ્વભાવ
તરીકે ગ્રહણ કરતા નથી પણ શુદ્ધાત્માને જ પોતાપણે જાણીને તેનું જ ગ્રહણ કરે છે, એટલે તે સદાય પોતાના
આત્મામાં જ છે. કોઈ પૂછે કે– કુંદકુંદ પ્રભુ ક્યાં છે? તો જ્ઞાની ઉત્તર આપે છે કે–ખરેખર કુંદકુંદ પ્રભુ સ્વર્ગાદિ બાહ્ય
ક્ષેત્રોમાં નથી પણ તેમના આત્મામાં જ છે. જેણે કદી કોઈ પરપદાર્થોને પોતાના માન્યાં નથી અને એક
ચેતનાસ્વભાવને જ સ્વપણે અંગીકાર કર્યો છે, તે ચેતનાસ્વભાવ સિવાય બીજે ક્યાં જાય! જેણે ચેતનાવડે આત્માનું
ગ્રહણ કર્યું છે તે સદા પોતાના આત્મામાં ટકી રહે છે. જેમાં જેની દ્રષ્ટિ પડી છે તેમાં જ તે કાયમ રહેલા છે. પોતાની
ચૈતન્યભૂમિકાથી બહાર ખરેખર કોઈ જીવ રહેતો નથી, પોતાની ચૈતન્ય ભૂમિકામાં જેવા ભાવ કરે તેવા ભાવમાં તે
રહે છે, જ્ઞાની જ્ઞાનભાવમાં રહે છે અને અજ્ઞાની અજ્ઞાનભાવમાં રહે છે. બહારમાં ગમે તે ક્ષેત્ર હોય પણ જીવ પોતાની
ચૈતન્યભૂમિકામાં જે ભાવ કરે તે ભાવ ને જ તે ભોગવે છે, બહારના સંયોગને ભોગવતો નથી.
શ્રી સર્વજ્ઞ ભગવાન, આપ સાથી મળ્યા છો, મેં આપને પરમવૈદ તરીકે ઓળખ્યા છે; આપની સેવાથી મારો ભાવરોગ
અવશ્ય દૂર થશે.
આણી; અનાથ એકાંત સનાથ થાશે, એના વિના કોઈ ન બાંહ્ય સ્હાશે.
શરણભૂત થશે નહિ. સર્વજ્ઞ ભગવાન અને તેઓએ કહેલા આત્માના સ્વરૂપને ઓળખ્યા વગર જીવ કોના શરણે ધર્મ
કરશે?
પોતાને સંપૂર્ણ વીતરાગતા થઈ નથી તેથી વીતરાગ પ્રત્યેની ભક્તિનો શુભરાગ આવે છે. જેમ યોગીઓને લક્ષ્મી
ભોગવવાનો ભાવ જ હોતો નથી, અને જે મરવાની તૈયારીમાં છે તેનામાં લક્ષ્મી ભોગવવાની તાકાત નથી, તેમ જેઓ
વીતરાગ થઈ ગયા છે તેમને ભક્તિનો રાગ હોતો નથી, અને જે કુદેવાદિને માને છે, સાચા દેવ–ગુરુ–ધર્મને
ઓળખતો નથી તે તો અસાધ્ય–દુર્ગતિમાં જવાની તૈયારીવાળો છે, તેને પણ વીતરાગી દેવ–ગુરુ–ધર્મ પ્રત્યે ભક્તિ
આવતી નથી. સાધક ધર્માત્માને વીતરાગની ઓળખાણ છે અને પોતાના વીતરાગ સ્વભાવનું ભાન છે, તેમને રાગ
વર્તે છે ત્યાં સુધી વીતરાગતા પ્રત્યે ભક્તિ–બહુમાન આવ્યા વગર રહેતું નથી. વીતરાગદેવને રાગનો સંપૂર્ણ ત્યાગ છે,
અને અજ્ઞાનીને રાગનો ત્યાગ કરવાનું જ ભાન નથી. જ્ઞાનીને સંપૂર્ણ રાગથી રહિત આત્માનું ભાન છે અને રાગનો
ત્યાગ કરતાં શુભરાગ રહી જાય છે તેથી વીતરાગની ભક્તિ કરે છે. પરંતુ તેઓ ભક્તિના શુભ રાગને પણ ઇચ્છતા
નથી. શુભરાગવડે વીતરાગદેવની ભક્તિ કરવી તે તો ભેદ ભક્તિ છે, તે મોક્ષનું સાધન નથી, પણ રાગ તૂટીને જેટલી
સ્વરૂપમાં એકાગ્રતા વધે છે તેટલી અભેદ ભક્તિ છે, અભેદભક્તિ જ મોક્ષનું સાધન છે.
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
પરિપૂર્ણ, રાગ–દ્વેષ–મોહથી રહિત છે; માટે નિર્દોષ વસ્તુ સ્વરૂપને જાણીને તેના અવલંબને ભાવ રોગ ટાળીને પૂર્ણ
થા.’–આમ દર્શાવનારા વીતરાગસર્વજ્ઞદેવ અને જ્ઞાની ગુરુ જ છે.
ગુરુ આજ્ઞા સમ પથ્ય નહિ, ઔષધ વિચાર ધ્યાન.
સૌથી મોટો રોગ છે અને તે જ અનંત જન્મ–મરણનું કારણ છે. મૂળ રોગને જાણ્યા વગર બીજા ઉપાય કરવાથી રોગ
મટે નહિ. આત્મસ્વરૂપની સમજણ કરે નહિ અને શુભ પરિણામની ક્રિયા કરે, કાયકલેશ કરે પરંતુ તે તો ‘પખાલીને
ગૂમડું ને પાડાને ડામ’ એના જેવી ઊંધાઈ છે. પોતાની મેળે સ્વચ્છંદે ગમે તેટલા ઉપાય કરે તોપણ આત્મભ્રાંતિનો
રોગ ટળે નહિ. આત્મસ્વરૂપની સમજણ માટે સાચા ગુરુને ઓળખીને તેને અર્પાઈ જાય, મારું બધું ખોટું છે, હું કાંઈ
જ સમજ્યો નથી, હું પામર છું–એમ સ્વચ્છંદને છોડીને જ્ઞાનીના બહુમાનવડે સત્સમાગમ કર્યા વગર સત્ સમજાય
નહિ, માટે કહ્યું છે કે ‘સદ્ગુરુ વૈદ્ય સુજાણ.’ વળી બીજે ઠેકાણે શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ કહ્યું છે કે ‘પાવૈ નહિ ગુરુ ગમ
વિના, એહી અનાદિ સ્થિત. સત્ સમજનાર જીવને એકવાર તો સત્ નિમિત્તો મળે જ. કાં તો વર્તમાન જ્ઞાની ગુરુ
હોય અને કાં તો પૂર્વે જ્ઞાનીનું નિમિત્ત મળ્યું હોય, તે પૂર્વના સંસ્કાર વર્તમાન યાદ આવે. પરંતુ પૂર્વના સંસ્કાર વગર
કે વર્તમાનમાં કોઈ જ્ઞાની મળ્યા વગર, હું મારી મેળે જ્ઞાન પામ્યો એમ જો કોઈ જીવ માને તો તે સ્વચ્છંદી છે.
જ્ઞાનીના નિમિત્ત વગર કોઈ જીવ સત્ સમજી શકે નહિ એથી પરાધીનતા આવતી નથી, પરંતુ અનાદિ વસ્તુ સ્વભાવ
જ એવો છે કે સત્માં સત્ નિમિત્ત જ હોય. સત્ નિમિત્ત વગર સત્ સમજાય નહિ. પરંતુ ‘નિમિત્તની કાંઈ અસર
થાય છે’ એમ ન સમજવું.
ભ્રાંતિરૂપ મહા રોગ ટાળવા માટે પ્રથમ તો સાચા ગુરુને ઓળખીને નક્કી કરવા જોઈએ અને તેઓ જે પ્રમાણે
આત્મસ્વરૂપ કહે છે તે જ પ્રમાણે પોતે અંતરમાં નિર્ણય કરીને સમજવું જોઈએ. પોતે જાતે સત્નો વિચાર અને ધ્યાન
કરવું તે જ રોગ ટાળવા માટેનું ઔષધ છે.
નથી અને શરીરમાં જ એકત્વબુદ્ધિ છે તેને આખું શરીર જ્યારે ભીંસાઈને છૂટી જશે ત્યારે મમત્વબુદ્ધિને લીધે કેટલું
દુઃખનું વેદન થતું હશે? જીવને અજ્ઞાન ભાવે આવાં મરણ અનંતકાળથી ચાલ્યાં જ કરે છે. આમાં સંયોગ–વિયોગનું
દુઃખ નથી પણ પોતાના પરિપૂર્ણ સ્વભાવને જાણ્યો નથી, સ્વભાવમાં સંતોષ માન્યો નથી અને શરીરાદિમાં જ
એકત્વપણે સુખ માની રાખ્યું છે તે માન્યતા જ અનંતદુઃખમય છે. શરીર તો જડ છે, તે આવે કે જાય તેનું દુઃખ નથી
પણ અજ્ઞાનભાવે મમતાનું દુઃખ છે. જીવનમાં કદી ચૈતન્યની જાતને જાણી નથી, વીતરાગી દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને
ઓળખ્યા નથી અને આત્માનો મહિમા લાવીને શરીરથી ઉદાસ થઈ કદી વૈરાગ્ય કર્યો
૨. અમદાવાદઃ– શાહ ન્યાલચંદ મલુકચંદઃ કાળુપુર પોસ્ટ ઓફિસ પાસે, અમૃત ભુવન, ત્રીજે માળે.
૩. કરાંચીઃ– શેઠ મોહનલાલ વાઘજી. સુતાર સ્ટ્રીટ, રણછોડ લાઈન.
૪. ગોંડલઃ– ખત્રી વનમાળી કરસનજી. કાપડના વેપારી
આ ઉપરાંત વીંછીયા, લાઠી, વઢવાણ કેમ્પ અને વઢવાણ શહેરના શ્રી જૈન સ્વાધ્યાય મંદિરેથી પણ મળી
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
નથી એવા જીવને મરતાં દુઃખ થાય છે. જ્ઞાનીઓને ભિન્ન ચૈતન્યનું ભાન છે કે મારું સર્વસ્વ મારામાં જ છે, વીતરાગી
દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર સિવાય અન્યને જીવનમાં કદી માન્યા નથી અને કદી કોઈ પર દ્રવ્યોમાં સુખબુદ્ધિ કરી નથી તેથી દેહ
છોડવા ટાણે પણ તેઓને સ્વભાવની શાંતિ વર્તે છે. પોતે અસંગ ચૈતન્ય છે તેને ચૂકીને જેણે સંગમાં પોતાપણું માન્યું
છે તેને જન્મ–મરણમાં અનંત દુખ છે. અનંત જન્મ–મરણના દુઃખોથી ભયભીત થાય, અને જન્મ–મરણથી ઉગારનાર
(ઉગરવાનો માર્ગ દર્શાવનાર) શ્રી સર્વજ્ઞદેવ જ છે એમ ઓળખીને તેમના પ્રત્યે અપાર ભક્તિ ઉછળે, અને જ્યારે
ભક્તિ વગેરેના રાગથી પણ ભિન્ન પોતાના અસંગ સ્વાધીન સ્વભાવનો અંતરમાં મહિમા લાવીને તેનો અભ્યાસ
કરે ત્યારે અલ્પકાળમાં જન્મ–મરણનો અંત લાવીને મુક્તદશા પામવા માટેની પાત્રતા પ્રગટે છે.
પુણ્યના યોગે સત્દેવ–ગુરુ–ધર્મની પ્રાપ્તિ થઈ છે. હે વીતરાગ! જગતમાં અનેક પ્રકારની ઊંધી માન્યતાની ભંગ જાળ
ચાલી રહી છે તે બધાને ઓળંગીને તારા સુધી પહોંચતા જીવોને ઘણી મહેનત પડે છે. અનંતકાળથી માનેલાં કુદેવ–
કુગુરુ–કુધર્મને છોડીને આપના સુધી ઓળખાણ કરીને આવતાં ઘણી મહેનત પડે છે...પરંતુ હે નાથ! આપના શરણે
જે પહોંચ્યા તેને મુક્તિ જ છે, નિઃસંદેહ છે. ભગવાન પોતે કાંઈ બીજાને મુક્તિ કરાવી દેતા નથી પરંતુ ભક્તો પોતે
પોતાના આત્માની નિઃશંકતાથી ભગવાન ઉપર આરોપ કરીને કહે છે કે હે નાથ, તારા શરણે આવ્યા, હવે અમારી
મુક્તિ જ છે.
ભગવાનપણે જોયો એટલે તેઓ કૃતકૃત્ય થઈ ગયા છે. પરની ઉપેક્ષા કરીને, જ્ઞાન સ્વભાવ પરિપૂર્ણ છે એવી
ઓળખાણપૂર્વક જેને આપનો ભેટો થયો તેને જગતનાં કોઈ કામ કરવાનાં રહેતાં નથી કેમ કે તેને ભાન છે કે હું
પરનો અકર્તા છું. પહેલાં અજ્ઞાનપણે પરનું કર્તૃત્વ માનતો, પણ હવે સાક્ષીરૂપ જ્ઞાન સ્વભાવને જાણીને સ્વભાવમાં
સમાય છે. જ્ઞાની સદા કૃતકૃત્ય જ છે કેમકે તેઓ જાણે છે કે–મારો આત્મસ્વભાવ પોતે જ અચિંત્ય શક્તિવાળો દેવ
છે, હું ચિન્માત્ર ચિંતામણિ છું, મારા સર્વ કાર્યો મારાથી જ સિદ્ધ છે, પછી મારે અન્ય વસ્તુથી શું પ્રયોજન છે?
અજ્ઞાનીને પોતાના આત્માનું ભાન નથી અને પરનાં કામ કરવાની બુદ્ધિ ટળી નથી તેથી તે સદાય અતૃપ્ત–દુઃખી
જ છે.
સ્વભાવને જાણ્યા પછી, જ્ઞાતાપણે જાણવાનું જ રહ્યું અને જ્ઞાનમાં જ ઠરવાનું રહ્યું કેમ કે આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાન જ
છે. તે જ્ઞાનસ્વભાવની એકતા વડે જ્ઞાનની કચાશ હોય તે પૂરી કરીને મુક્તિ થાય છે.
નહિ, પણ કોઈ જીવ આત્મજ્ઞાન પામીને અવધિજ્ઞાન વડે પરમાણુને પ્રત્યક્ષ જાણે છતાં તે જ્ઞાનમાં આપનું કેવળજ્ઞાન
પ્રત્યક્ષ જણાય નહિ. હે નાથ! અમે છદ્મસ્થ જીવ ગમે તેવું સૂક્ષ્મજ્ઞાન કરીએ તો પણ કેવળજ્ઞાનથી અધુરું છે.
આચાર્યદેવની મીટ કેવળજ્ઞાન ઉપર છે, જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપમાં લીનતા કરીને, ભગવાન પ્રત્યેના વિકલ્પને તોડીને
કેવળજ્ઞાન લેવાની ભાવના ભાવે છે. પોતાને કેવળજ્ઞાનની પ્રતીત તો છે પરંતુ સાક્ષાત્ કેવળજ્ઞાન દેખાતું નથી,
કેવળજ્ઞાન પ્રગટયા વગર કેવળજ્ઞાન સાક્ષાત્ દેખાય નહિ, તેથી આચાર્યદેવ કેવળજ્ઞાનની ભાવના કરે છે.
ચોવીશીમાં સૌથી પ્રથમ મોક્ષ જનાર શ્રી અનંતવીર્યના બંધુ” એમ વાંચવું.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
પ્રગટ કરવું જોઈએ. આપના સમાન પરિપૂર્ણ સ્વરૂપને શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં સ્વીકાર્યું છે પરંતુ પુરુષાર્થની કચાશથી અંતરની
રમણતા અધૂરી રહી જાય છે તેથી કેવળજ્ઞાનને પહોંચી શકતો નથી. જો રાગ ન હોય તો હે નાથ! હું ભક્તિ કેમ કરું?
જ્યારે સંપૂર્ણ સ્વરૂપ રમણતા વડે રાગ તોડીશ ત્યારે ભક્તિ પૂરી થશે અને મારી પર્યાય પણ પૂરી થશે. આ રીતે,
ભક્તિ કરતાં કરતાં આચાર્યદેવ પૂર્ણ સ્વભાવને પહોંચી વળવાનો ઊગ્ર પુરુષાર્થ ઉપાડે છે.
કરશે? રાગની અને જડની વાત તો દૂર રહો પરંતુ પોતાના ક્ષયોપશમજ્ઞાનનો અહંકાર કરીને રોકાવું તેમને
પાલવતું નથી. અપૂર્ણજ્ઞાનમાં તેઓ સંતોષ માનતા નથી. જડનો સંયોગ, શુભરાગ કે અધુરું જ્ઞાન એ કોઈથી
કેવળજ્ઞાન થતું નથી, પરંતુ એ બધાનું લક્ષ છોડીને એકલા જ્ઞાનસ્વરૂપમાં સ્થિરતા કરવી તે જ કેવળજ્ઞાનનું કારણ
છે. હે નાથ! અમે અમારા શુદ્ધ સ્વભાવના ભાનપૂર્વક પૂર્ણ પુરુષાર્થને જોયો છે, પૂર્ણને પ્રતીતમાં લીધો છે, અને તે
પૂર્ણનો અંશ પ્રગટયો છે પણ હજી ઘણો પુરુષાર્થ કરવાનો બાકી છે. પ૪મી ગાથામાં કૃતકૃત્યપણું કહ્યું હતું, ત્યાં પૂર્ણ
સ્વભાવની દ્રષ્ટિએ વાત હતી; અહીં પર્યાયની વાત છે તેથી પામરતા વર્ણવે છે. હે જિનેશ! હું આપના જેવો
કૃતકૃત્ય છું એવી ઓળખાણ થઈ છે પણ હજી સ્થિરતાની ક્રિયા બાકી છે. શ્રદ્ધા અપેક્ષાએ કૃતકૃત્ય છું અને ચારિત્ર
અપેક્ષાએ પામરતા છે.
બંને વિશેષણથી ઓળખીને તેનો મહિમા અને સ્તુતિ કરી છે.
છે. પરમાણુને પ્રત્યક્ષ જાણનાર પણ આપને ન જાણે એવા સૂક્ષ્મ હોવા છતાં આપનું જ્ઞાન એટલું બધું વિશાળ છે કે
ત્રણ કાળ અને ત્રણ લોક આપના જ્ઞાનમાં એક સમયમાં સમાઈ જાય છે. પ્રભો! મારા જ્ઞાનની પૂર્ણ પર્યાયનું સામર્થ્ય
પણ એટલું જ છે. જે જીવ આવા મોટા જ્ઞાનસ્વભાવને પોતાપણે સ્વીકારે તે રાગાદિને કદાપિ પોતાના માને નહિ,
અપૂર્ણતાને પોતાનું સ્વરૂપ સ્વીકારે નહિ, અને જ્ઞાનસ્વભાવ સિવાય અન્ય કોઈનું કર્તાપણું સ્વીકારે નહિ. પૂર્ણ–
સ્વભાવના લક્ષે પુરુષાર્થ ઉપાડયો તે અપૂર્ણતાને તોડીને અલ્પકાળમાં પૂર્ણતા લાવે જ.
ત્રણકાળનું જાણે છતાં જાણતાં વાર ન લાગે, આવા પૂર્ણ જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીતપૂર્વક જે ભગવાનની સ્તુતિ કરે તે જ
સાચી સ્તુતિ છે અને એવી સ્તુતિ કરનારા જીવો સ્તુતિના રાગને પોતાના સ્વભાવમાં સ્વીકારતા નથી તેથી
અલ્પકાળે પૂર્ણ સ્વભાવના અવલંબનવડે તે રાગને તોડીને પૂર્ણ થાય છે. હે નાથ! જ્યાંસુધી આવી દશા ન પ્રગટે
ત્યાંસુધી મારી ભક્તિમાં અધૂરાશ છે. મારી પૂર્ણતા થશે ત્યારે ભક્તિ પણ પૂરી થશે, પછી ભક્તિનો વિકલ્પ નહિ
ઊઠે.
दानश्चेति गृहस्थानां षट्कर्माणि दिनेदिने।। ७।।
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
અધ્યાત્મરૂપ છે.
કેવા પ્રકારે છે તે બતાવવાની જરૂર પડે છે; કેમ કે તે જાણ્યા વિના છએ દ્રવ્યોનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી. આમ હોવાથી
આગમ કથનમાં તે સંબંધ બતાવવામાં આવે છે, પરંતુ તેથી કોઈ દ્રવ્યની પર્યાય બીજા દ્રવ્યની પર્યાય કરી શકે કે તેને
મદદ, શરણ કે આલંબન આપી શકે તેમ બનતું નથી; અગર તો એક દ્રવ્યની પર્યાયનું કાર્ય કોઈ વખતે તે દ્રવ્યની
પોતાની મુખ્યતાથી થાય અને કોઈ વખતે પરદ્રવ્યની મુખ્યતાથી તેનું કાર્ય થાય એમ બનતું નથી; આથી તે પર દ્રવ્ય
સાથેના મેળને જ્ઞાનનું જે પડખું જાણે છે તે પડખાને ‘અસદ્ભુત વ્યવહારનય’ કહેવાય છે; તેને અસદ્ભૂત કહેવાનો
હેતુ એ છે કે, એક દ્રવ્યની પર્યાય બીજું દ્રવ્ય કરી શકે છે, મદદ કરી શકે છે આલંબન આપી શકે છે અથવા કોઈ
વખતે પરદ્રવ્યની મુખ્યતાથી કાર્ય થાય છે. એમ લોકો માને છે તેમજ બોલે છે તેથી શાસ્ત્રોમાં પણ તેમ કથન કરવામાં
આવે છે, પણ તે અસત્ય છે, અસદ્ભૂતનો અર્થ અસત્ય થાય છે. તેથી તે અસત્ય કથનને જાણનારું જ્ઞાનનું પડખું તેને
અસત્ય તરીકે જાણતું હોવાથી તે નયને અસદ્ભૂત વ્યવહારનય કહેવામાં આવે છે.
વ્યવહારકારક અસત્ય છે.”
અપેક્ષાએ તો કર્તાપણું છે ને!’ એમ કહીને પોતાનું વલણ અને વજન નિમિત્ત તરફથી ખેંચીને સ્વભાવ તરફ વાળતા
નથી.
બતાવનારાં બધાંય કથનો સમ્યક્નય નથી પણ મિથ્યાનય છે તેથી તેને નયાભાસ કહે છે.
તે મિથ્યાનય છે. (ગાથા–પ૬૩)
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
વિકાર પોતાના દોષથી પોતાની અવસ્થામાં થાય છે, તેથી તેને ટાળવા માટે અસદ્ભૂતવ્યવહારનયથી આત્માના
જાણવા તે સમ્યક્નય છે. (ગાથા પ૬૪–પ૬પ) જીવ પોતાના દોષથી તે વિકાર કરે છે પણ તે વિકાર અસદ્ભૂત છે
તેથી પોતે ટાળે તો તે ટાળી શકાય છે એવું જ્ઞાન થતાં પોતે વિકાર ટાળે છે, તે આ નયનું ફળ છે.
જાણે ત્યાં સુધી તેને અનાદિથી ચાલી આવતી શરીર સાથેની એકત્વબુદ્ધિ ટળે નહિ, માટે જીવને શરીરવાળો કહેનારો
નય મિથ્યાનય છે. (ગાથા–પ૬૭–પ૬૮)
કારણનું કાંઈ પ્રયોજન નથી. (ગાથા–પ૭૧)
(૧૦) ઉપર કહેલા નય મિથ્યાનયો શા માટે છે તેનાં કારણો બતાવીને, તે માન્યતા સિદ્ધાંત વિરુદ્ધ છે એમ
(૧૨) કુંભાર પોતાના ભાવનો કર્તા–ભોક્તા છે, પણ કુંભાર ઘડાનો કર્તા–ભોક્તા નથી. કુંભાર ઘડાનો કર્તા
૭. શ્રી પંચાધ્યાયીની આ પ૬૧ થી પ૮૭ સુધીની ગાથાઓ ઘણી ઉપયોગી હોવાથી તે ગાથાઓ શબ્દાર્થ તથા
નૈમિત્તિક સંબંધને યથાર્થ પણે સમજ્યા વિના તે સંબંધી જે જુઠી માન્યતાઓ ચાલી રહી છે તે આ સમજવાથી ટળી
જશે. ‘એક દ્રવ્યની પર્યાય બીજા દ્રવ્યની વ્યાપ્ય–વ્યાપકભાવે કર્તા નથી એ ખરું પણ નિમિત્ત નૈમિત્તિકભાવે તો કર્તા
છે! અથવા કોઈ વખતે ઉપાદાન કારણની મુખ્યતાથી કાર્ય થાય અને કોઈ વખતે નિમિત્ત કારણની મુખ્યતાથી કાર્ય
થાય’–એવો જે મિથ્યાભ્યાસ જીવોને રહ્યા કરે છે તે આ ગાથાઓને યથાર્થપણે સમજવાથી ટળી જ જશે, માટે આ
ગાથાઓને કાળજીપૂર્વક વાંચીને તેના ભાવ યથાર્થપણે સમજવા.–સંપાદક
यो हि नयः स नयः स्याद्विपरीतो नयो नयाभासः।। ५६१।।
છે, તથા તેનાથી વિપરીત એટલે કે તદ્ગુણપણું, ઉદાહરણ, હેતુ અને ફળનો જેમાં અભાવ હોય તે નયાભાસ કહેવાય છે.
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
इष्टफलाभावादिह न नयो वर्णादिमान् यथा जीवः।।५६३।।
भवति नयाभासः किल क्रोधादिनामतद्गुणारोपात्।।५६४।।
કહેવો તે નયાભાસ છે તો પછી આપના તે કથન અનુસાર અસદ્ભૂત વ્યવહારનયના વિષયભૂત બુદ્ધિપૂર્વક થનારા
ક્રોધાદિકને જીવના કહેવા તે પણ વાસ્તવિકનય નહિ ઠરતાં નયાભાસ જ ઠરશે કેમ કે જીવને ક્રોધાદિવાળો કહેવો ત્યાં
પણ અતદ્ગુણનો જ આરોપ છે અર્થાત્ ક્રોધ તે જીવનો ગુણ ન હોવા છતાં તેને આરોપથી જીવનો કહેવામાં આવ્યો
न तथा पुद्गलवपुषः सन्ति च वर्णादयो हि जीवस्य।।५६५।।
થાય છે, તેથી ક્રોધને જીવનો કહેવો તેમાં તો ઉપર્યુક્ત સમ્યક્નય લાગુ પડી શકે છે; પરંતુ જીવને વર્ણાદિવાળો
કહેવામાં તો કાંઈ પણ પ્રયોજનની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી. માટે જીવને ક્રોધાદિવાળો કહેનારા અસદ્ભૂતવ્યવહારમાં
તો નયાભાસપણાનો દોષ આવતો નથી પણ જીવને વર્ણાદિવાળો કહેવામાં તે દોષ આવે છે તેથી તે નયાભાસ છે.
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
તીન લોકકે નાથ સબ, મો પ્રસાદતૈં હોય. ૩૨.
(નિમિત્તની) મહેરબાનીથી થાય છે એટલે કે નિમિત્ત તરફના લક્ષ વગર તીર્થંકરગોત્ર બંધાતું નથી માટે ત્રણ લોકના
નાથ તીર્થંકરદેવ પણ મારા જ કારણથી તીર્થંકર થાય છે. આવી નિમિત્ત તરફની દલીલ છે પરંતુ તેમાં ભૂલ છે.
નિમિત્તની મહેરબાનીથી (પર લક્ષે રાગથી) તો જડ પરમાણુઓ બંધાય છે પરંતુ તેનાથી કાંઈ તીર્થંકર પદ એટલે
કેવળજ્ઞાન પ્રગટતું નથી. તીર્થંકરપદ તો આત્માની વીતરાગ–સર્વજ્ઞદશા છે. નિમિત્તાધીન પરાશ્રિત દ્રષ્ટિવાળો માને છે
કે તીર્થંકરગોત્રના પુણ્યના પરમાણુઓ બંધાણા તેનાથી મોટપ છે– એમ તે પુદ્ગલની ધૂડથી આત્માની મોટાઈ બતાવે
છે; પરંતુ નિમિત્ત તરફના જે ભાવથી તીર્થંકરગોત્રના જડ પરમાણુઓ બંધાય તે રાગ મોટો? કે ઉપાદાન
તરફના જે ભાવે તે રાગ ટાળીને પૂર્ણ વીતરાગતા અને કેવળજ્ઞાનદશા પ્રગટે તે ભાવ મોટો?
જ ત્રિલોક પૂજ્ય અરિહંતપદ પ્રગટે છે. માટે રાગ મોટો નથી, પરંતુ રાગ ટાળી પૂર્ણપદ પામી સ્વરૂપ પ્રગટ કરે છે તે
તો પ્રસાદતૈં જીવ સબ, દુઃખી હો હિં રે ભાય. ૩૨.
કારણ છે. ધ્યાન રાખીને બરાબર સમજજો, કડક પડે તેવું છે. જે ભાવે તીર્થંકરગોત્રનું આત્માને બંધન થયું તે ભાવ
વિકાર છે–સંસાર છે, કેમ કે જે ભાવે નવું બંધન થયું તે રાગના કારણે તો જીવને નવો ભવ કરવો પડે છે, માટે
નિમિત્તની કૃપાથી (રાગથી) તો જીવ ચાર ગતિમાં રખડે છે. રાગનું ફળ જ સંસાર છે. જો કે તીર્થંકરગોત્ર બંધાય
એવી જાતનો આત્મભાનસહિતનો રાગ તો સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ હોઈ શકે, તોપણ તીર્થંકરગોત્ર બંધાય તે રાગથી તેઓ
રાજી થતા નથી પરંતુ તેને નુકશાન કર્તા જ માને છે. જે ભાવે તીર્થંકરગોત્ર બંધાય તે ભાવે તીર્થંકરપદ પ્રગટે નહિ
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
કરગોત્રનો રાગભાવ તો સંસારના ભવનું કારણ છે અને ઉપાદાન સ્વરૂપના લક્ષે સ્થિરતા તે જ મોક્ષનું કારણ છે.
નિમિત્ત તરફના લક્ષે થતો ભાવ ઉપાદાન સ્વરૂપની સ્થિરતાને રોકનાર છે. કોઈ પણ પ્રકારનો રાગ ભાવ તે સંસારનું
જ કારણ છે, પછી ભલે તે રાગ તિર્યંચ ગોત્રનો હો કે તીર્થંકર ગોત્રનો હો. જુઓ! શ્રેણિક રાજાને આત્મભાન હતું
છતાં રાગમાં અટકયા હતા તેથી, તીર્થંકર ગોત્ર બંધાણું હોવા છતાં, બે ભવ કરવા પડશે.
રાગભાવ જ છે અને તે રાગભાવ તો કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષને અટકાવનારો જ છે. જ્યારે તે રાગ ટળે ત્યારે જ તે
કેવળજ્ઞાની તીર્થંકર થાય.
જ–માટે એટલું તો નિમિત્તનું જોર કહેશો કે નહિ?
અપ્રતિહત જોર છે તેના કારણે, અલ્પકાળમાં મુક્તિ પામવાનો છે–એમ નક્કી થયું છે. જે રાગથી ધર્મ માને અને
રાગથી કેવળજ્ઞાન માને તે તીર્થંકરગોત્ર તો ન બાંધે પરંતુ તેતર ગોત્ર બાંધે... કેમકે તેની માન્યતામાં રાગનો આદર
હોવાથી વીતરાગ સ્વભાવનો અનાદર કરતો કરતો તે પોતાની જ્ઞાન શક્તિને હારી જઈને હલકી ગતિમાં ચાલ્યો જશે.
નથી. ક્યાં સુધી તે ફળ નથી આપતી? કે જે રાગભાવે તીર્થંકરગોત્ર બાંધ્યું તેથી વિરુદ્ધભાવવડે તે રાગભાવનો
સર્વથા ક્ષય કરી કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરે ત્યારે તે પ્રકૃતિનું ફળ આવે અને તે ફળ પણ આત્મામાં તો ન આવે, પરંતુ
બહારમાં સમવસરણાદિની રચના થાય. આ રીતે તીર્થંકરગોત્ર જે ભાવે બાંધ્યુ તે ભાવ તો કેવળજ્ઞાન થતાં છૂટી જ
ગયો છે, કાંઈ તે ભાવ કેવળજ્ઞાનદશામાં રહેતો નથી. તો જે ભાવ પોતે નાશ પામી ગયો તે ભાવે કેવળજ્ઞાનમાં શું
મદદ કરી? માટે અરે નિમિત્ત! તારા ઉપરની દ્રષ્ટિથી જીવ ત્રણલોકનો નાશ તો થતો નથી પરંતુ ત્રણલોકમાં તે
અજ્ઞાનભાવે રખડે છે–તેથી તું જીવને ચાર ગતિમાં લઈ જાય છે.
મુક્તિનો ઉપાય છે.
થાય તે ભાવ પણ દુઃખરૂપ અને સંસારનું જ કારણ છે. પુણ્યનો રાગ તે પણ પર લક્ષે જ થતો હોવાથી દુઃખ અને
સંસારનું જ કારણ છે. માટે પરાધીન–દુઃખરૂપ હોવાથી નિમિત્તદ્રષ્ટિ છોડવા જેવી છે અને સ્વાધીન–સુખરૂપ હોવાથી
ઉપાદાન સ્વભાવદ્રષ્ટિ જ અંગીકાર કરવા જેવી છે.
વીતરાગ ભગવાન જ કરે...વીતરાગના જે સેવકો તે પણ વીતરાગ જ છે ને! વીતરાગ અને વીતરાગના સેવકો
સિવાય આ વાત કરવા કોઈ સમર્થ નથી.
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
બંધન–મુક્તિ તે માને છે; અનાદિનું મહા ઊંધુંં શલ્ય રહી ગયું છે કે પુણ્યથી અને નિમિત્તોથી લાભ થાય, પરંતુ બાપુ!
આત્માને પોતામાં અનાદિથી કઈ જાતની ભૂલ છે અને તે કયા કારણે છે તે જાણીને તે ટાળ્યા વગર છૂટકારા થાય
તેમ નથી. પુણ્ય સારૂં અને પાપ ખરાબ એમ જીવ માને છે પરંતુ મારો સ્વભાવ સારો અને સર્વ વિભાવ ખરાબ એમ
સ્વભાવ–પરભાવ વચ્ચેના ભેદને તે જાણતો નથી. ખરેખર તો પુણ્ય અને પાપ બંને એક પ્રકારના ભાવો
(વિભાવરૂપભાવો) છે, તે બંને આત્માના જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપને ચૂકીને નિમિત્ત ઉપરના વલણવાળા જે ભાવ થાય તેના
જ પ્રકારો છે, તેમાંથી એકે ભાવ સ્વભાવ તરફના વલણવાળો નથી. એક દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તરફનો શુભભાવ અને
બીજો સ્ત્રી–કુટુંબ–પૈસા તરફનો અશુભભાવ –એ બંને પર તરફ ઢળતા ભાવોથી પોતાનું જ્ઞાન આનંદ સ્વરૂપ ભિન્ન
છે એમ સમજ્યા વિના અનાદિથી મહાન ભૂલરૂપ અજ્ઞાન ટળે નહિ. સત્ય સમજણમાં સાચા જ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર
નિમિત્તરૂપે હોય છે. જો સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને નિમિત્તરૂપે ન ઓળખે તો અજ્ઞાની છે અને જો તેમનાથી પોતાને
લાભ થાય એમ માને તોય મિથ્યાત્વ છે. કોઈપણ નિમિત્ત મારું કાંઈ કરી દીએ એવી માન્યતા તે જ મહાન ભૂલ છે
અને તેનું ફળ દુઃખ જ છે, માટે નિમિત્તના લક્ષે જીવ દુઃખી જ થાય, સુખી થાય નહિ. એ બરાબર સમજવું કે
નિમિત્તના લક્ષે દુઃખ છે, પરંતુ નિમિત્તથી દુઃખ નથી. પૈસા–સ્ત્રી વગેરે તો નિમિત્ત છે, તેનાથી જીવ દુઃખી નથી પણ
‘આ વસ્તુ મારી છે, તેમાં મારું સુખ છે, હું તેનું કરી શકું છું’ આવા પ્રકારે નિમિત્તનું લક્ષ કરીને જીવ દુઃખી થાય છે.
નિમિત્તનું લક્ષ કરવું તે પોતાનો દોષ છે. ઉપાદાનના લક્ષે પરમ આનંદ હોય અને નિમિત્તના લક્ષે દુઃખ હોય; કોઈપણ
પરનિમિત્તનું લક્ષ તે દુઃખ જ છે–માટે જ્ઞાન આનંદસ્વરૂપથી પરિપૂર્ણ પોતાના ઉપાદાનને ઓળખીને તેના લક્ષે
એકાગ્રતા કરવી તે જ પરમસુખ છે અને આ જ મુક્તિનું કારણ છે. –૩૩–
છેઃ–
સુખી કૌન તૈ હોત હૈ, તાકો દેહુ બતાય. ૩૪.
સુખી થાય. જ્યારે આત્મા સમ્યગ્દર્શન દ્વારા પોતાના સ્વભાવને ઓળખીને પોતામાં ગુણ પ્રગટ કરે ત્યારે અધૂરી
અવસ્થામાં શુભરાગ આવે છે અને જ્યાં રાગ હોય ત્યાં પર નિમિત્ત હોય જ છે, કેમકે સ્વભાવના લક્ષે રાગ હોય
નહિ. જો આત્મસ્વભાવનું ભાન હોય તો તે શુભરાગને અને શુભરાગના નિમિત્તોને (સત્દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરેને)
વ્યવહારથી ધર્મનું કારણ કહેવાય, પરંતુ શુભ રાગ, નિમિત્તો કે વ્યવહાર એ કોઈ આત્માને ખરેખર લાભ કરે કે
મુક્તિનું કારણ થાય એ વાત ખોટી છે. રાગ, નિમિત્ત અને વ્યવહાર રહિત આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન
અને રમણતા તે જ મોક્ષનું સાચું કારણ છે.
નિમિત્ત તરફના વલણથી થાય છે. નિમિત્તો તો પરવસ્તુ છે, તે દુઃખ આપતા નથી પરંતુ સ્વનું લક્ષ ચૂકીને પરના લક્ષે
જીવ દુઃખી થાય છે, આમ ઉપાદાને પ્રબળપણે સિદ્ધ કર્યું તેથી હવે નિમિત્તે પ્રશ્ન ઉપાડયો છે કે મારા તરફના તો બધાય
ભાવોથી જીવ દુઃખી જ થાય છે તો સુખી કોનાથી થાય છે એ બતાવી દે? –૩૪–
યે સુખ દુઃખકે મૂલ હૈ, સુખ અવિનાશી માંહિં. ૩પ.
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
જાય તો તે દુઃખી થાય–તો સુખી કોને લઈને થાય? અર્થાત્ જીવ પર નિમિત્તના લક્ષે શુભભાવ કરીને પુણ્ય બાંધીને
તેના ફળમાં સુખી થાય છે માટે જીવને સુખી થવામાં પણ નિમિત્તની જ મદદ છે. આના જવાબમાં ઉપાદાન તેની
મૂળભૂત ભૂલ બતાવે છે કે હે ભાઈ! તું જે પુણ્યના ફળને સુખ કહે છે તે સુખ જ નથી, પરંતુ એ તો દુઃખનું જ મૂળ
છે. પુણ્યને અને પુણ્યના ફળને પોતાનું સ્વરૂપ માનીને જીવ મિથ્યાત્વની મહાપુષ્ટિ કરીને અનંત સંસારમાં દુઃખી થાય
છે માટે અહીં પુણ્યને દુઃખનું જ મૂળ કહ્યું છે. પાંચ ઇન્દ્રિયના વિષય તરફનું વલણ તો દુઃખ છે જ પણ પંચમહાવ્રતોના
ભાવ તે પણ આસ્રવ છે–દુઃખનું મૂળ છે.
શ્રીપ્રવચનસારજીમાં સ્વર્ગના સુખને ઊના ધગધગતા ઘી સમાન કહ્યાં છે; જેમ ઘી પોતાના સ્વભાવથી તો શીતળતા
કરનારૂં છે પરંતુ અગ્નિનું નિમિત્ત પામીને પોતે વિકૃત થતાં તે જ ઘી દઝાડવાનું કાર્ય કરે છે; તેમ આત્માનો અનાકૂળ
જ્ઞાન સ્વભાવ પોતે સુખરૂપ છે, પરંતુ જ્યારે તે સ્વભાવમાંથી ખસીને પોતે નિમિત્તનું લક્ષ કરે છે ત્યારે આકુળતા
થાય છે, તેમાં જો શુભરાગ હોય તો પુણ્ય છે અને અશુભરાગ હોય તો પાપ છે; પરંતુ પુણ્ય તે ધગધગતા ઘીની માફક
જીવને આકુળતામાં બાળનારા છે અને પાપથી તો સાક્ષાત્ અગ્નિ સમાન નરકાદિમાં જીવ અત્યંત દુઃખી થાય છે. માટે
હે ભાઈ નિમિત્ત! તું પુણ્યના સંયોગથી જીવને સુખ માને છે પરંતુ તેમાં સુખ નથી. પુણ્યના ફળમાં મળેલા પાંચ
ઇન્દ્રિયોના વિષયોના સંયોગથી જીવને કઈ રીતે સુખ થાય? ઊલટું પાંચ ઇન્દ્રિયોના વિષયનું લક્ષ કરવાથી જીવ
આકુળિત થઈને દુઃખ ભોગવે છે. સુખ તો આત્માના અંતર સ્વભાવમાં છે. અવિનાશી જ્ઞાયક સ્વભાવના લક્ષે, તેની
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન અને સ્થિરતાથી જીવ સુખી થાય છે, માટે અવિનાશી ઉપાદાન સ્વભાવને ઓળખીને તેના લક્ષે ઠરવું
જોઈએ અને નિમિત્તનું લક્ષ છોડવું જોઈએ. –૩પ–
કરવો પડશે ને! એ નક્કી કરવા માટે આ ઉપાદાન–નિમિત્તનો સંવાદ ચાલે છે.
સ્વાધીનપણામાં હોય કે પરાધીનપણામાં? જો સુખ પરને આધીન હોય તો તે નાશ પામી જાય અને દુઃખ આવે,
પરંતુ સ્વાધીન સુખ છે અને તે આત્મામાં જ સ્વતંત્રપણે છે. કોઈ પર ચીજની હાજરીવડે આત્માને સુખ મળે એ
માન્યતા ખોટી છે, પરાધીનદ્રષ્ટિ છે અને મહા દુઃખ આપનારી છે. પૈસા વગેરેથી મને સુખ મળે અગર તો સાચા
દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રથી આત્માને ધર્મ થાય એવી જે પરપદાર્થને આધીનપણાની માન્યતા તે આત્માને પોતાની
શક્તિમાં લૂલો–પાંગળો બનાવનારી છે, એવું થવું કોને ગમે? જે જીવ પરવસ્તુથી પોતાને સુખ–દુઃખ માને છે તે
જીવે પોતાને શક્તિહીન લૂલો, પાંગળો માન્યો છે. જેને નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિ છે તેને આત્મશક્તિની સંભાળ નથી
અને તેથી તેવા જીવો ચાર ગતિમાં દુઃખી થઈ રહ્યા છે. જગતના જીવો પોતાના આત્માના સામર્થ્યની સંભાળ
કરતા નથી અને આત્માને પરનું અવલંબન માનીને, તેનાથી શાંતિ–સુખ માને છે પરંતુ તે માન્યતા સાચી નથી,
પરના અવલંબને સુખ–શાંતિ છે જ નહિ. સ્વતંત્રતાની સાચી માન્યતા ન હોય તો તેમાંથી સ્વતંત્ર સુખ ન જ
આવે, માટે પરતંત્રપણાની (નિમિત્ત આધીનપણાની) શ્રદ્ધામાં દુઃખ જ છે. ધર્મ અથવા સુખ આત્માની
ઓળખાણ દ્વારા જ થાય છે.
ને! ત્યારે ઉપાદાને તેની દલીલનો નકાર કરતાં કહ્યું કે અનુકુળ સામગ્રીમાં આત્માનું સુખ છે જ નહિ. ‘શરીર સરખું
હોય, નિરોગતા હોય, ઉંમર પાકટ થાય, ભુક્ત–ભોગી થઈએ એમ બધું પાર કરીને પછી મરવા ટાણે નિરાંતે ધર્મ
થાય’ આવી મહા પરાધીન દ્રષ્ટિથી આત્મા પોતે જીવનમાં કદી સત્સમાગમે અંતરથી ધર્મ સમજવાનો ઉપાય ન કરે
તો તેને ધર્મ
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
થાય નહિ અને મુક્તિનો ઉપાય ન મળે, તે સંસારમાં રખડે. સત્ સમજવાનાં અપૂર્વ ટાણે જેણે સમજવાની ના પાડી
તે પોતાના સ્વભાવનો અનાદર કરીને સંયોગ બુદ્ધિથી અસત્નો આદર કરીને અનંત સંસારમાં દુખિત થઈને રખડે
છે; અને જેણે સમજવાનો અંતરથી ઉલ્લાસ લાવીને સ્વભાવનો સત્કાર કર્યો તે ઉપાદાનના જોરે અલ્પકાળમાં
સંસારમુક્ત થઈને પરમસુખને પામશે.
કરનાર પણ તું છો અને ભૂલનો ભાંગનાર પણ તું જ છો. સ્વભાવને ભૂલીને જે ભૂલ તેં કરી છે. તે ભૂલને
સ્વભાવની ઓળખાણ કરીને કાઢી નાંખ તો સુખ તો તારા અવિનાશી સ્વરૂપમાં જ ભર્યું છે તે તને પ્રગટ થાય. આ
રીતે ઉપાદાન સ્વાધીનપણે કાર્ય કરે છે.
શુભ નિમિત્તકે યોગ બીન પરે પરે વિલલાહિં. ૩૬.
આત્મામાં જ સુખ અવિનાશી ભર્યું હોય તો તેને કેમ ન ભોગવે? અને જીવ બહારમાં સુખનાં ઝાંવાં કેમ નાખે?
ઉપાદાન તો બધાને છે પરંતુ સારાં નિમિત્ત મળે ત્યારે સુખી થાય.–આવા નિમિત્ત તરફના અજ્ઞાનીઓના પ્રશ્નો
અનાદિના છે, અને ઉપાદાનની ઓળખાણના જોરે તે પ્રશ્નને ઉડાવી દેનાર જ્ઞાનીઓ પણ અનાદિના છે.
નિમિત્તો જોઇશે. અને એ નિમિત્તના આધારે જ આત્માનું સુખ છે. માનવદેહ, આઠ વર્ષનો કાળ, સારૂં ક્ષેત્ર,
નિરોગશરીર અને સત્ સંભળાવનાર સંત પુરુષનો સમાગમ આ બધા જોગ હોય તો જીવ ધર્મ પામીને સુખી થાય
પરંતુ જીવને સારાં નિમિત્ત નથી મળ્યાં તેથી જ સુખ નથી અને નિમિત્તના અભાવમાં એક પછી એક દુઃખ ભોગવે છે,
માટે સુખ લેવામાં જીવને નિમિત્તની મદદની જરૂર છે.–આવી નિમિત્ત તરફની દલીલ છે. –૩૬–
પૈ ઈક સમ્યક્દર્શ બિન, ભટકત ફિર્યો ગંવાર. ૩૭.
મુનિઓનાં ટોળાં આવતાં એવી ધર્મસભા તથા દિવ્યધ્વનિનો ધોધમાર ઉપદેશ વરસતો હતો– આવાં સર્વોત્કૃષ્ટ
પોતે
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
પણ સાક્ષાત્ ભગવાનની પૂજા કરી પરંતુ–જ્ઞાનસ્વભાવી રાગરહિત પોતાના નિરાલંબન આત્મસ્વરૂપને સમજ્યો નહિ
એટલે સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કર્યું નહિ તેથી જ ગમાર થઈને–અજ્ઞાનીપણે અનંત સંસારમાં રખડયો. ભગવાન જુદા અને
હું જુદો, મારા સ્વરૂપથી હું પણ ભગવાન જ છું આવી સાચી ઓળખાણ વગર ભગવાનની પૂજા કરે તો તેનાથી
ધર્મનો લાભ થાય નહિ કાંઈ ભગવાન કોઈને સમ્યગ્દર્શન આપી દે તેમ નથી, ધર્મ કોઈના આશીર્વાદથી મળતો નથી,
માત્ર પોતાની ઓળખાણથી જ ધર્મ થાય છે, તે સિવાય બીજા કોઈ ઉપાયથી ધર્મની શરૂઆત થતી નથી.
ભણ્યો છતાં આત્માની રુચિ અને ભાન કર્યા વગર અનંત દુઃખી થઈને સંસારમાં રખડયો. ઉપાદાન સ્વરૂપ આત્માનું
ભાન પોતે ન કરે તો નિમિત્તો શું કરવા સમર્થ છે? જૈનનું દ્રવ્યલિંગ અને ભગવાન એ તો નિમિત્ત છે અને ખરેખર
તો ક્ષમાનો શુભરાગ તેમજ શાસ્ત્રનું જ્ઞાન તે પણ નિમિત્ત છે, તે બધાં નિમિત્તો હોવા છતાં પોતાની ભૂલના કારણે જ
જીવને સુખ થતું નથી. એક માત્ર સમ્યગ્દર્શન સિવાય બીજું કોઈ આ જીવને સુખી કરવા સમર્થ નથી.
પ્રગટતું હોય તો નિમિત્ત તો ઘણા જીવોને છે છતાં બધાને કેમ તે પ્રગટતું નથી?
મને દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર કે શુભરાગ વગેરે પર નિમિત્તો આપી દેશે એમ જે માને છે તેને અહીં ગ્રંથકારે ‘ગમાર’ મૂર્ખ
કહ્યા છે. અરે. ગમાર! તું સ્વભાવને ભૂલીને નિમિત્તાધીનદ્રષ્ટિથી જ રખડયો છો, તારા જ દોષથી તું રખડયો છો.
તારામાં સ્વતંત્ર સુખ છે એમ તું માનતો જ નથી તેથી જ તને સુખનો અનુભવ નથી, પરંતુ કર્મોએ તારું સુખ દાબી
રાખ્યું નથી. માટે તું તારી માન્યતા ફેરવ.
તો તું ભગવાન છો માટે તારા સ્વભાવની ઓળખાણ વડે તું તારી પર્યાયનું ગમારપણું ટાળ. પરંતુ જે પોતાની ભૂલને
જ સ્વીકારે નહિ અને નિમિત્તોનો દોષ કાઢયા કરે તે પોતાની ભૂલને ટાળવાનો પ્રયત્ન કરે નહિ અને તેથી તેનું
ગમારપણું ટળે નહિ. સમ્યગ્દર્શનના અભાવે મિથ્યાદ્રષ્ટિપણે ગાંડા જેવો થઈને સ્વભાવને ભૂલ્યો અને નિમિત્તોની
શ્રદ્ધા કરી પરંતુ સ્વસન્મુખ થઈને પોતાની શ્રદ્ધા કરી નહિ તેથી જ અનંતસંસારમાં અવતાર કરીને દુઃખ ભોગવ્યું છે.
‘અમુક નિમિત્ત હોય તો આમ થાય અને અમુક નિમિત્ત હોય તો તેમ થાય’ એ પ્રમાણે પરાધીનદ્રષ્ટિ જ રાખી તેથી
સુખ થયું નહિ, પરંતુ ‘હું સ્વતંત્ર છું, મારા ઉપાદાનથી હું મારું જે કરું તે થાય, મને રોકવા કોઈ સમર્થ નથી’ આમ
ઉપાદાનની સાચી સમજણથી પરાધીનદ્રષ્ટિનો નાશ કરતાં જ જીવને પોતાના સુખનો વિલાસ (ભોગવટો) થાય છે,
માટે હે નિમિત્ત! એક ઉપાદાનની જાગૃતિથી જ જીવને સુખ થાય છે, જીવને સુખી થવામાં નિમિત્તોની કાંઈ જ મદદ
નથી. જેમ ચક્રવર્તી પુરુષ હોય ત્યાં પટાવાળા હાજર જ હોય પરંતુ તે પુરુષનું ચક્રવર્તીપણું કાંઈ પટાવાળાને લીધે
નથી, તેમ જીવ જ્યારે પોતાની જાગૃતિથી સમ્યગ્દર્શનાદિ પ્રગટ કરી સુખી થાય ત્યારે નિમિત્તો હાજર સ્વયં હોય છે
પરંતુ જીવના સુખના તેઓ કર્તા નથી. જીવ પોતે જો સાચી સમજણ ન કરે તો કાંઈ નિમિત્તો તેને સુખી કરવા સમર્થ
નથી.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
પડખાનું જ્ઞાન તે (નિમિત્ત દ્રષ્ટિવાળો) છોડી દે છે કે–જો પોતે ન સમજે અને જ્ઞાન ન પ્રગટાવે તો સત્સમાગમ
વગેરેનો સંયોગ કાંઈ જ કરવા સમર્થ નથી. માટે ક્યારેય કોઈ પણ કાર્ય નિમિત્તથી થતું જ નથી, બધાંય કાર્યો સદાય
ઉપાદાનથી જ થાય છે, તેથી સુખ પણ ઉપાદાનની જાગૃતિ વડે સમ્યગ્દર્શનથી જ થાય છે.
નિર્ણય કરતો આવે છે અને નિર્ણય પૂર્વક સ્વીકાર કરે છે. આ પ્રમાણે અહીં સુધી તો નિમિત્તની હાર થઈ, હવે થોડીક
વારમાં નિમિત્ત હારી જશે અને તે પોતે પોતાની હાર સ્વીકારી લેશે. –૩૭– (ચાલું...)
છે.
૭પ. પ્ર.–સ્વર્ગનાં સુખ કરતાં મોક્ષનાં સુખ અનંતગણાં છે–એ ખરૂં છે?
મોક્ષદશા તો આકુળતા રહિત સ્વભાવ સુખવાળી છે અને સ્વર્ગમાં તો આકુળતા છે, તેથી સ્વર્ગના સુખ સાથે મોક્ષનાં
સુખ સરખાવી શકાય નહિ. ગુણની સાથે ગુણની સરખામણી થાય પણ દોષની સાથે ગુણની સરખામણી કેમ થાય?
એમ કહી શકાય કે–સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવના સુખ કરતાં અનંતગણું સુખ સિદ્ધ ભગવાનને છે. એ ધ્યાન રાખવું કે
સમ્યગ્દ્રષ્ટિને પણ સ્વર્ગાદિ પર દ્રવ્યોમાં સુખ નથી, ઊલ્ટું તે પ્રત્યેની રાગની લાગણી તે તો દુઃખ જ છે; પરંતુ
સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક જેટલે અંશે અનાકુળભાવ વર્તે છે તેટલે અંશે જ સુખ છે.
૭૬. પ્ર.–જેણે સિદ્ધ ભગવંતોની વસ્તીમાં દાખલ થવું હોય તેણે શું આદરવું ને શું છોડવું?
સિદ્ધભગવાનમાં નથી તે બધું મારા આત્માનું સ્વરૂપ નથી. આ પ્રમાણે પોતાના આત્માની ઓળખાણપૂર્વક
સ્વભાવનો આદર (શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર) કરવો જોઈએ અને મિથ્યાત્વ, રાગ–દ્વેષાદિ વિભાવોને છોડવા જોઈએ.
૭૭. પ્ર.–સ્વભાવનો અભ્યાસ કઈ રીતે થાય?
૭૮. પ્ર.–સિદ્ધ ભગવાન મનથી અને રાગથી પાર છે, તેમનું ધ્યાન કઈ રીતે થઈ શકે?
ઓળખીને ધ્યાન કરવું તે જ સિદ્ધનું ધ્યાન છે; કેમ કે જેવો સિદ્ધનો સ્વભાવ છે તેવો જ આ આત્માનો સ્વભાવ છે.
પોતાના આત્મસ્વભાવને ઓળખ્યા વગર સિદ્ધભગવાનનું સ્મરણ કર્યા કરે તે શુભરાગ છે, તેને
સિદ્ધભગવાનનું ધ્યાન કહી શકાય નહિ.
૭૯. પ્ર.–સિદ્ધ ભગવાનના આત્મામાં અને આ આત્મામાં સમાનતા તથા અસમાનતા કઈ રીતે છે?
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
દ્રવ્ય અપેક્ષાએ તો બધા જ આત્મા સરખા છે; અને પર્યાય અપેક્ષાએ સિદ્ધભગવાન સંપૂર્ણ શુદ્ધ છે, આ આત્માને
પર્યાયમાં અશુદ્ધતા છે. સિદ્ધ ભગવાનને જ્ઞાન, સુખ ઇત્યાદિ ગુણોની પર્યાય પરિપૂર્ણ છે અને રાગાદિનો સર્વથા
અભાવ છે, આ આત્માને જ્ઞાનાદિ ગુણોની અધૂરી પર્યાય છે તથા રાગાદિ પણ છે. આ રીતે. પર્યાય અપેક્ષાએ અંતર
છે.
૮૦. પ્ર.–સિદ્ધને અને આ આત્માને પર્યાય અપેક્ષાએ જે અંતર છે તે અંતર કઈ રીતે ટળે?
કરવાથી પ્રથમ સિદ્ધ સમાન પોતાના આત્માની શ્રદ્ધા પ્રગટે છે અને પછી તેમાં સ્થિરતા કરતાં સાક્ષાત્ સિદ્ધદશા પ્રગટે
છે એટલે આત્મા પોતે સિદ્ધ થાય છે.
આત્માની શુદ્ધચેતનારૂપ ધર્મના પૂર્વે જે ચાર પ્રકાર બીજી ગાથામાં કહ્યા હતા તે સમજવા. સર્વજ્ઞદેવે કહેલા સનાતન
જૈનધર્મ સિવાય અનેક પ્રકારના કલ્પિત મતો છે તે સત્ય સ્વરૂપ નથી.
૧. વસ્તુસ્વભાવ તે ધર્મ–આત્મા જ્ઞાનાનંદ મૂર્તિ છે, તેનો સ્વભાવ જ્ઞાન–દર્શનમય ચેતના છે, તે ચેતના
સ્વરૂપ વસ્તુ છે અને વિકાર ક્ષણિક છે–એવા ભેદજ્ઞાનપૂર્વક આત્મસ્વભાવની પ્રતીત અને અનુભવ તે સમ્યગ્દર્શન છે
અને તે જ વસ્તુસ્વભાવનું મૂળ છે.
હોય નહિ. સમ્યગ્દર્શન વગર દ્રવ્યલિંગી મુનિ થાય અને કોઈ બાળી મૂકે છતાં ક્રોધ ન કરે, સિંહ ખાઈ જાય છતાં બોલે
નહિ અને શુભ પરિણામ રાખે તો પણ તેને ‘ઉત્તમ ક્ષમા’ કહેવાય નહીં. કેમ કે તે સમ્યગ્દર્શન રહિત જીવ એમ માને
છે કે મેં આ ઘણું કર્યું અને શુભપરિણામ રાખ્યા તેથી હવે મને ધર્મ થશે. જેણે શુભભાવને સારા માન્યા અને તેનાથી
આત્માને લાભ માન્યો તે જીવને શુભાશુભ રહિત શુદ્ધચૈતન્ય સ્વભાવ ઉપર ક્રોધ (–અરુચિ) છે, તેને અનંતાનુબંધી
ક્રોધ કહેવાય છે. માટે સમ્યગ્દર્શન જ ઉત્તમ–ક્ષમાદિ દસ ધર્મોનું મૂળ છે.
શ્રદ્ધામાં, જ્ઞાનમાં અને સ્થિરતામાં ટકાવી રાખવો તે જ સાચી જીવરક્ષા છે. પર જીવને હું બચાવી શકું એમ માનવું
તથા પુણ્ય–પાપના પરિણામો વડે આત્માને લાભ માનવો તે જ સ્વ જીવની હિંસા છે. પર જીવની રક્ષા કે હિંસા તો
કોઈ કરી શકતા જ નથી, કેમ કે પરજીવનાં જીવન કે મરણ તે આ જીવને આધીન નથી. સમ્યગ્દર્શન વડે પોતાના શુદ્ધ
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
સ્વભાવને ઓળખીને તેને જેટલે અંશે વિકારથી બચાવી લે તેટલે અંશે જીવરક્ષારૂપધર્મ છે. આનું મૂળ પણ
સમ્યગ્દર્શન જ છે.
તેને મુક્તિની પ્રાપ્તિ નથી. જેમ દોરો પરોવ્યા વગરની સોય હાથ આવે નહિ, પણ દોરો પરોવેલી સોય હોય તો તે
ખોવાય નહિ, તેમ જે જીવોએ પોતાની પર્યાયમાં સમ્યગ્દર્શનરૂપી દોરી પરોવી છે તેવા જીવો અલ્પકાળે મુક્ત થાય છે
અને સંસારસમુદ્રમાં ડુબતા નથી. પણ જે જીવો સમ્યગ્દર્શન રહિત છે તેઓ બાળતપ અને બાળવ્રત કરતાં છતાં પણ
મુક્તિ પામતા નથી અને સંસારસમુદ્રમાં રખડે છે.
શાસ્ત્રો ભણે તોપણ તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે અને સંસારમાં રખડે છે. આત્મા સ્વતંત્ર છે. રાગનો એક અંશ પણ આત્માના
સ્વભાવમાં નથી, પર્યાયમાં જે રાગદ્વેષ થાય તે પોતાની વર્તમાન લાયકાતથી પોતાના જ દોષથી થાય છે, કર્મ વગેરે
કોઇ પર દ્રવ્ય દોષ કરાવનાર નથી–એવું જેને સ્વતંત્રતાનું જ્ઞાન નથી તે ગમે તેટલાં શાસ્ત્રો ભણ્યો હોય પણ તેનાં
ભણતર ખોટાં છે. એક માત્ર સમ્યગ્દર્શન વગર તેના સંસારનો અંત આવતો નથી, એ ચોથી ગાથાનો સાર છે.
વગર કરોડો વર્ષ તપ કરે તોય સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ ન થાય. સમ્યગ્દર્શન વડે સત્ય સ્વભાવનો સ્વીકાર કર્યા વગર જીવ
જે કરે તે બધું ખોટું જ હોય. દિગંબર મુનિ થાય, પંચ મહાવ્રતનું કડકપણે પાલન કરે, ક્રોડો વર્ષ તપ કરે અને દેવ–
ગુરુ–શાસ્ત્રને માટે પ્રાણ આપે તો પણ–જો નિરાલંબી આત્માનું સાચું ભાન ન હોય તો તે જીવોને ધર્મનો લાભ જરા
પણ થતો નથી.
કલિયુગના કલુષિત પાપોથી રહિત છે તે જીવો થોડા જ કાળમાં ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાની–કેવળજ્ઞાની થાય છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને
જ્ઞાનાદિ બધું સફળ છે અને મિથ્યાદ્રષ્ટિને જ્ઞાન, વ્રતાદિ બધું નિષ્ફળ છે. નિર્વિકાર અબંધ જ્ઞાનસ્વભાવ છે તેની
પ્રતીતના જોરે સમ્યગ્દ્રષ્ટિને ક્ષણે ક્ષણે આત્મશુદ્ધિ વધે છે, વિકાર ઘટે છે અને પૂર્વ કર્મો ઝરી જાય છે; સમ્યગ્દર્શન પૂર્વક
જ્ઞાન તથા ચારિત્ર પ્રગટ કરી અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાની થાય છે. આ પંચમકાળમાં થયેલા વિરાધક જીવો દ્વારા જિન
માર્ગથી વિરુદ્ધ જે અનેક પ્રકારના કુપંથો નીકળી પડયા છે તેની કુવાસના જે જીવને બેઠી નથી અને પોતાના શુદ્ધ
સમ્યક્ત્વને જેણે નિર્મળપણે ટકાવી રાખ્યું છે તે જીવ અલ્પકાળમાં તીર્થંકરાદિ પદવી પામીને મોક્ષ પામશે. જિન
માર્ગના નામે, દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનું સ્વરૂપ જિનમાર્ગથી વિરુદ્ધ કલ્પ્યું તે કલિકાળની કુવાસના છે; અને કર્મોને લઈને
આત્માને દોષ થાય એમ માનનાર પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
થઈ નથી અને સત્દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનો પણ જે વિરોધ કરે છે એવા જીવોને વંદન કર્યે, તથા સાધુ–શ્રાવક કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
માન્યે અનંત સંસારનું કારણ એવું મિથ્યાપાપ લાગે છે. જિનમતમાં સત્ય અસત્યનો વિવેક તો પહેલાં જ કરવો પડશે.
શ્રી કુંદકુંદભગવાને આ કથન ભય દેખાડવા માટે કર્યું નથી પરંતુ સમ્યગ્દર્શનનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું છે. સમ્યગ્દર્શનમાં
એટલું જોર છે કે અસત્યનો અંશ પણ તેને સ્વીકાર્ય નથી. તેથી અખંડ સત્ને બેધડકપણે જણાવીને આ દર્શનપાહુડમાં
સત્ય માર્ગને ખુલ્લો મૂકયો છે.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
વગેરે માની લેનારા જીવો ઘણા મળી આવે છે, પરંતુ સ્વભાવની સાચી શ્રદ્ધારૂપ સમ્યગ્દર્શન તો લાખોમાં કોઈક
વિરલ જીવને હોય તો! બાકી તો આત્માની સ્વસન્મુખ થઈને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન કર્યા વગર કોઈ ઘણા શાસ્ત્રો ભણીને
પંડિત નામ ધરાવે, કે કોઈ પડિમા, વ્રત ધારીને ત્યાગી નામ ધરાવે–પણ સ્વ આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન વગર તે
મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
શુદ્ધાત્માના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કર્યા પછી જેમ જેમ જીવ શુદ્ધતા વધારે છે તેમ તેમ રાગ ટળતો જાય છે અને રાગ ટળતાં તે
ભૂમિકાને યોગ્ય બાહ્ય ત્યાગ પણ સહજ પણે હોય છે. અમુક ભૂમિકાએ અમુક વસ્તુ ખપે અને અમુક ન ખપે–એ તો
સહજમાર્ગ છે; જ્ઞાનીને તે બાહ્યનો હઠાગ્રહ હોતો નથી. જે જીવ બાહ્ય ત્યાગ ઉપરથી કે વ્રત–પડિમા ઉપરથી જ
આત્માની શુદ્ધતાનું માપ કાઢે છે પણ અંતરંગ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનને જાણતો નથી તે બહિરદ્રષ્ટિ અથવા તો સંયોગદ્રષ્ટિ છે.
હજી પોતાનો શુદ્ધ આત્મસ્વભાવ કેવો છે તેની ઓળખાણ નથી અને ચોથી ભૂમિકાના સમ્યગ્દર્શનનું પણ ભાન નથી,
ત્યાર પહેલાં તો પાંચમી અને છઠ્ઠી ભૂમિકાને યોગ્ય બહારની પડિમા અને ત્યાગ વગેરે કરવા માંડે છે, પરંતુ
સમ્યગ્દર્શન વગરના તે જીવો સાચા ત્યાગી કે સાચા વ્રતી નથી–એમ શ્રી કુંદકુંદ ભગવાનનો પોકાર છે.
તેઓએ સાચું તત્ત્વ સમજવું મુશ્કેલ થઈ પડયું છે. આચાર્યદેવ તો કહે છે કે એ કલિકાલની વાસના છે, કેમકે આ
કાળમાં વિરાધક વૃત્તિના જીવોની મુખ્યતા છે. જેમ મોટા સમૂહમાંથી એક હંસ જુદો પડી જાય અને અજાણ્યા દેશમાં
આવી પડે, તેમ અત્યારે આ ભરતમાં કોઈ વિરલ ધર્માત્મા હોય છે. બહુ થોડા જીવો એવા છે કે જેમના અંતરમાં
કલિકાળની વાસના બેઠી નથી. સત્ સમજનારા જીવો વિરલ હોય છે પણ જે હોય છે તેઓ નક્કર દ્રઢતાવાળા હોય છે,
ત્રણકાળ ત્રણલોક પ્રતિકૂળ થાય તોપણ તેઓ સત્થી ચ્યૂત થતા નથી અને વિપરીતપણે માનતા નથી. પંચમકાળના
જે જીવો કુમાર્ગમાં નથી પડયા, અને પોતાના સમ્યક્ત્વને સ્વપ્ને પણ જેણે મલિન કર્યું નથી–એવા ધર્માત્મા જીવોને
વર્તમાન ત્યાગ–પડિમા ન હોય છતાં પણ તે એક–બે ભવમાં મુક્તિ પામશે. એ સમ્યગ્દર્શનનું માહાત્મ્ય છે.
કુંદકુંદાચાર્યદેવે આ અષ્ટપાહુડમાં જે સત્ને જાહેર કર્યું છે તે ધીરા થઈને મધ્યસ્થપણે સમજવું. ત્રણકાળમાં આ વાત
ફરે તમ નથી. આખી દુનિયાથી વિરોધી છે પરંતુ વસ્તુ સ્વભાવ સાથે તેનો મેળ છે. જો વસ્તુનો સ્વભાવ અને
કેવળીનું જ્ઞાન ફરે તો આચાર્યદેવની આ વાત ફરે.
પણ નષ્ટ થાય છે.
ભેદજ્ઞાન છે તેના હૃદયમાં સમ્યક્ત્વરૂપી જળનો પ્રવાહ નિરંતર વહે છે, તેથી તેને કર્મનો મેલ લાગતો નથી, પણ
સમ્યક્ત્વના જોરે પર્યાયે પર્યાયે શુદ્ધતા વધતી જાય છે.
નથી અને પરદ્રવ્યો સાથે મારે કાંઈ સંબંધ જ નથી,’–આમ સ્વભાવ સાથેનો સંબંધ જોડીને અને પર સાથેનો તોડીને
અંતરદ્રષ્ટિથી જુએ તો સમ્યગ્દર્શન થાય. ઉપવાસ વગર અને વ્રત–ત્યાગ વગર એકલા સમ્યગ્દર્શનનું જ અહીં જોર
આપ્યું છે, કેમ કે લોકો તે મૂળ જ ભૂલી ગયા છે. વ્રત, ઉપવાસાદિ વગરનું