PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
થાય છે, અગ્નિનો તાપ આપતાં આપતાં સુવર્ણ શુદ્ધ થતું જાય છે. એ દ્રષ્ટાંતોથી બોધપાઠ મળે છે કે સંસારમાં આધિ,
વ્યાધિ, ઉપાધિરૂપ ત્રિવિધ તાપ હોવા છતાં જે પોતાના આત્મમંદિરમાં સમયસારની પ્રતિષ્ઠા કરે છે અર્થાત્ આત્માના
શુદ્ધ સ્વરૂપને ઓળખી, તેમાં સ્થિરતા કરે છે તે પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપમાં વિકાસ પામે છે; તાપ તેમાં કિંચિત્ માત્ર
વિઘ્ન કરી શકતો નથી.
ભક્તિ કે જે શુભભાવ છે–વિકાર છે તેની પણ પ્રતિષ્ઠા કરે નહિ; જ્ઞાન દર્શનાદિ ગુણોના ઊણા પર્યાયની પ્રતિષ્ઠા પણ
કરે નહિ. આ રીતે તે સર્વ સંયોગી પદાર્થો, વિકારી શુભાશુભ ભાવો કે અપૂર્ણ નિર્મળ પર્યાયની ક્યારેય પણ પ્રતિષ્ઠા
કરે નહિ; તે માત્ર એક પરમ પારિણામિક સ્વભાવ ભાવની જ પ્રતિષ્ઠા કરે.
સમ્યગ્જ્ઞાનનું કારણ થાય નહિ. જ્યારે તે પર ઉપરનું લક્ષ છોડીને જ્ઞાનને સ્વસન્મુખ વાળે ત્યારે જ સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે.
એટલે કે સમ્યગ્જ્ઞાન સ્વસન્મુખપણે થાય છે અને પછી પણ સ્વસન્મુખ વલણ વડે સમ્યક્જ્ઞાનનો વિશેષ વિકાસ
થાય છે. પણ પર તરફના વલણ વડે સમ્યગ્જ્ઞાનનો વિકાસ થતો નથી.
છે. વળી ‘હું પરને સુખી કરૂં’ એમ માને છે પરંતુ પર જીવ સુખી તો તેના ભાવથી જ થાય છે–એમ યથાર્થ જ્ઞાન કરે
તો શુભભાવ હોવા છતાં જ્ઞાનાવરણીય બંધાય છે, અને અજ્ઞાનદશા વધતી જાય છે.
જ્ઞાન એકાગ્ર થાય ત્યારે મિથ્યા જ્ઞાનદશા છે; સ્વ તરફનું જ્ઞાન હોવા છતાં જેટલે અંશે પર તરફ ઉપયોગ એકાગ્ર થાય
તેટલે અંશે જ્ઞાનનું પરિણમનહીણું છે–તે સાધકદશા છે, ત્યાં જ્ઞાન સમ્યક્ છે પણ અપૂર્ણ છે. અને જ્ઞાન જ્યારે સંપૂર્ણ
સ્વસન્મુખ થઈને સ્વભાવમાં સંપૂર્ણ એકાગ્ર થાય ત્યારે તેનું પરિણમન પરિપૂર્ણ થઈને કેવળજ્ઞાન થાય છે. એટલે
કહેવાનો આશય એ છે કે પર તરફના વલણ વડે જ્ઞાનનો વિકાસ થાય નહિ અને જ્ઞાનાવરણ કર્મનો નાશ થઈ શકે
નહિ, પણ સ્વભાવ તરફના વલણ વડે જ્ઞાનનો વિકાસ થાય અને જ્ઞાનાવરણ કર્મનો નાશ થાય છે.
ભવનિવૃત્તિરૂપ કરનાર કલ્યાણમૂર્તિ શ્રી સમ્યગ્દર્શનને નમસ્કાર” (શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર) એટલે કે સમ્યગ્દર્શન વગર
૧૧ અંગ ને ૯ પૂર્વ ભણ્યો હોય તોપણ તેનું તે જ્ઞાન ભવનું કારણ છે, ‘અને સમ્યગ્દર્શન થતાં ‘માસ, તુષ
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
સ્થિતિ છે પરંતુ કોઈ એક બીજામાં મળી જતાં નથી. એવો જ અનાદિ વ્યવહાર છે કે કોઈ
દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્ય સાથે મળી જતું નથી, કોઈના ગુણ અન્યના ગુણ સાથે મળી જતા નથી,
કોઈની પર્યાય અન્યની પર્યાય સાથે મળી જતી નથી. આવી ઉદાસીન વૃત્તિ છે.
(અહીં વીતરાગી–મુનિઓના દ્રષ્ટાંતથી વસ્તુનો નિરપેક્ષ સ્વભાવ સમજાવ્યો છે. જેમ એક
ગૂફામાં રહેલા છ વીતરાગી મુનિઓ પોત–પોતાના સ્વરૂપ સાધનમાં જ લીન છે, કોઈને
કોઈ ઉપર મોહ નથી, બીજા મુનિ શું કરે છે કે તેમનું શું થાય છે તેનું લક્ષ નથી. કોઈને
આહારની વૃત્તિ ઊઠે અને આહાર લેવા ચાલ્યા જાય, પણ બીજા મુનિઓ અપ્રમત્તદશામાં
લીન હોય તેમને તેનું લક્ષ પણ ન હોય. કોઈને સિંહ ફાડી ખાતા હોય પણ અન્ય મુનિઓને
તે તરફનો કાંઈ વિકલ્પ ન હોય. એ રીતે તે વીતરાગી મુનિઓ એક બીજાથી નિરપેક્ષપણે
સ્વરૂપ સાધનમાં જ લીન છે. તેમ આ લોકરૂપી ગુફામાં છએ દ્રવ્યો વીતરાગી મુનિઓની
માફક એક બીજાથી નિરપેક્ષપણે રહેલાં છે. કોઈ દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્યની અપેક્ષા રાખતું નથી,
બધા દ્રવ્યો પોત–પોતાના ગુણ–પર્યાયમાં જ રહેલાં છે.)
આ જીવ દ્રવ્ય જ્ઞાનસ્વરૂપ દેખવા–જાણવારૂપ છે તેને તું દેખ. તે અનાદિકાળના પરદ્રવ્ય પ્રત્યેના મોહથી, પરમાં મમત્વ
ભાવ ધારીને, પોતાના સ્વભાવને ભૂલીને, પરદ્રવ્યને પોતાનું ઇષ્ટ જાણીને પરરૂપે પોતાને માની રહ્યો છે. પોતે તો
અમૂર્તિક છે તે ભૂલીને પોતાને મૂર્તિક જડભાવરૂપ માની રહ્યો છે, પરંતુ પોતે જડ થઈ ગયો નથી; પોતે પોતાના
ચેતનાના વ્યવહારને કદી છોડતો નથી.
જીવો તેને સિંહ જાણીને ભયભીત થાય છે; પરંતુ તે (મનુષ્ય) સિંહ નથી. લોભને વશીભૂત થઇને તે નટે પોતાનું રૂપ
પશુનું બનાવ્યું છે અને પોતે પોતાને પશુ માનીને પશુ જેવી પ્રવૃત્તિ કરે છે, પરંતુ તે પશુ નથી, મનુષ્ય જ છે. તેમ આ
સંસારી જીવ પોતાની અનાદિ ભૂલથી જે ગતિમાં ગયો તે જ ગતિરૂપ પોતાને માનીને રહ્યો. ચારે ગતિનાં અનેક
પૌદ્ગલિક શરીર ધારણ કરીને પોતાને દેવ–નારકાદિ આકારે માન્યો. ‘હું દેવ છું, હું નારકી છું, હું પશુ છું, હું મનુષ્ય
છું, હું આ સંયોગથી સુખી છું, હું આ સંયોગથી દુઃખી છું, આ ધનધાન્ય કુટુંબી વગેરે મારાં છે, હું મોટા શરીરવાળો
છું–એ પ્રકારે પોતાને કર્મનિમિત્તથી જડ સમાન, પૌદ્ગલિક શરીરમાં રહેનાર, અચેતનની ચેષ્ટારૂપ માનવા લાગ્યો,
પરંતુ ત્યાં પણ પોતાનો ખાસ દેખવા–જાણવારૂપ ચૈતન્યભાવ તો છૂટતો નથી; પોતે તો જીવ જ છે. (દ્રષ્ટાંતમાં પશુનો
સ્વાંગ લીધો છે. જે અજ્ઞાની પોતાને જડરૂપે–પરરૂપે માને છે તે પશુ સમાન અવિવેકી છે.) જેમ તે નટ સિંહનું ચામડું
છોડીને સિંહના સ્વાંગથી દૂર થયો ત્યારે સર્વેનો ભ્રમ ટળ્યો, બધા તેને નર માનવા લાગ્યા, તે પણ નર જ રહ્યો અને
પહેલાં પણ નર જ હતો, માત્ર ભ્રમથી સિંહ માન્યો હતો. તેમ શરીરરૂપી ખોળિયાથી ભિન્ન જાણ્યો–માન્યો ત્યારે શુદ્ધ
આત્મા થયો. એવું જીવ અજીવનું સ્વરૂપ છે, તે હે ભવ્ય! તું નિશ્ચય કરીને જાણ.
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
શુદ્ધાત્મા સિદ્ધ ભગવાન તેનું સ્વરૂપ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પોતાના અનુભવમાં એવું વિચારે છે. ચૌદમા ગુણસ્થાને પૌદ્ગલિક
શરીરના સંયોગમાં રહેલા આત્મા તે શરીરને છોડીને પોતાની શુદ્ધ પરિણતિ વડે શરીરાકાર પોતે ચેતનરૂપ સિદ્ધ દેવ
થઈને રહે છે. તેમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પણ પોતાના સ્વભાવને એમ વિચારે છે કે દિવ્યદ્રષ્ટિથી (અંતર સ્વભાવ દ્રષ્ટિથી)
નિશ્ચય કરીને જોતાં હું પણ મારા ચૈતન્યભાવ વડે આ પૌદ્ગલિક શરીરથી ભિન્ન છું. એમ ભિન્નપણું વિચારે છે કે
વર્તમાનમાં જે આ શરીર સાથે એક ક્ષેત્રે રહેલો છું, તેમાં જે દેખવા– જાણવાનો ગુણ છે તે તો મારો છે, આ શરીર તો
જડ છે. આયુ પૂર્ણ થતાં તેમ જ સિદ્ધ દશા થતાં તે શરીર છૂટી જાય છે અને હું તો એવોને એવો સ્વક્ષેત્રમાં સ્થિત જ
છું. આ શરીરના ચામડી, હાડકાં, માંસ, નસ વગેરે પૌદ્ગલિક આકારરૂપ મૂર્તિક છે, તે મારું અંગ નથી. હુંં તો ચૈતન્ય
અમૂર્તિક છું. આ શરીરની ચામડી, માંસ, હાડકા સ્કંધ વગેરે ખરી જાય તો ભલે ખરી જાવ, હું તો દેખનાર–જાણનાર
મારા સ્થાનમાં (સ્વભાવમાં) રહું છું. મારા આત્મપ્રદેશો સાથે એક ક્ષેત્રે રહેલા સર્વે પૌદ્ગલિક મૂર્તિક પરમાણુઓ
ખરી જતાં પણ હું દેખનાર–જાણનાર સિદ્ધ સમાન આત્મા રહી જાઉં છું. સમ્યકત્વ થતાં સ્વ–પરનો વિચાર આવો જ
થાય છે. એવો વિચાર થતાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિને શરીરાદિ પરવસ્તુઓથી મમત્વ છૂટી જાય છે. પરવસ્તુઓથી મમત્વ છૂટતાં
નિરાકૂળતા સહજ જ પ્રગટ થાય છે. નિરાકૂળતા પ્રગટ થતાં ચારિત્રની વૃદ્ધિ થાય છે, ચારિત્રની વૃદ્ધિ થતાં
વિશુદ્ધતાની વિશેષ વૃદ્ધિ થાય છે, વિશુદ્ધતાની વૃદ્ધિ થતાં કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે અને કેવળજ્ઞાન થતાં સંસાર
ભ્રમણ ટળીને સર્વ પ્રકારે શુદ્ધ સિદ્ધપદ પામીને જીવ સંપૂર્ણ સુખી થાય છે અને સિદ્ધ સ્થાને બિરાજી અકલંક નિર્દોષ
સિદ્ધ થાય છે, અને જગત્પૂજ્ય પદ ધારીને અવિનાશી સુખરૂપ થાય છે. એવા સિદ્ધપદને અમારા નમસ્કાર હો, તેમની
ભક્તિના પ્રસાદથી અમને એવા પદની પ્રાપ્તિ હો.
પણ અન્ય મતમાં હોઈ શકે નહિ. નવ તત્ત્વની શ્રદ્ધા, સત્શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન અને છકાય જીવોની દયા–તે જૈનનો વ્યવહાર
છે. જૈન સિવાય અન્ય કોઈ મતમાં નવ તત્ત્વ વગેરેનો સ્વીકાર નથી. વીતરાગ શાસનમાં કહેલાં સત્શાસ્ત્રો સિવાય
બીજાના આધારે કદી વ્યવહાર જ્ઞાન પણ થાય નહિ. જૈનદર્શનના શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન તે વ્યવહાર જ્ઞાન છે અને તે પણ
પુણ્યનું કારણ છે, પણ ધર્મ નથી. ધર્મ તો પોતાના આત્મસ્વભાવની શ્રદ્ધા, તેનું જ જ્ઞાન અને તેમાં જ સ્થિરતા રૂપ
છે, એ નિશ્ચય શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે. અને તેના સદ્ભાવમાં નવ તત્ત્વની શ્રદ્ધાને વ્યવહાર શ્રદ્ધા કહેવાય છે,
સત્શાસ્ત્રોના જ્ઞાનને વ્યવહાર જ્ઞાન કહેવાય છે અને છકાય જીવોની દયાને વ્યવહાર ચારિત્ર કહેવાય છે.
તે ધર્મનું કારણ હોય તો અભવ્ય જીવને પણ તે વ્યવહાર તો હોય છે તો તેને પણ ધર્મ થવો જોઈએ. આ વ્યવહાર
પુણ્ય બંધનું કારણ છે. આવા વ્યવહાર વગર ઊંચા પુણ્ય પણ બંધાય નહિ.
સ્વભાવમાં ઢળે તો જ નિશ્ચય સમ્યકત્વ થાય છે. નિશ્ચય શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રના વર્ણન સાથે જૈનદર્શનનો વ્યવહાર
પણ કેવો હોય તે જ્ઞાનીઓ સિદ્ધ કરતાં જાય છે. અગિયાર અંગનું જ્ઞાન, નવ તત્ત્વની શ્રદ્ધા અને છકાયની દયાનું
પાલન તે વ્યવહાર દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે, તે વ્યવહારને નિશ્ચયને લક્ષે સ્વીકાર્યા વગર સાચી શ્રદ્ધા ન થાય; તેમજ
માત્ર તે વ્યવહારને માનવાથી પણ સાચી શ્રદ્ધા થાય નહિ. જેટલા વ્યવહારના ભાવો છે તે બધા પુણ્ય બંધનનું કારણ
છે. આત્મસ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
ચારિત્રરૂપ નિશ્ચય તે જ મુક્તિનું કારણ છે. વ્યવહારના બધા ભાવોનું લક્ષ પર ઉપર અને ભેદ ઉપર છે. જે જીવો
નવમી ગ્રૈવેયક સુધી જાય છે તે બધાને આવો જ વ્યવહાર હોય છે. સાચા નિમિત્તનો જેણે જ્ઞાનમાં સ્વીકાર કર્યો નથી
તેને ઊંચા પુણ્ય હોઈ શકે નહિ.
તરફની રુચિ ન હોય તેમજ તેને પોતાનું સ્વરૂપ માનીને તે રૂપે પરિણમે નહિ. આ રીતે તેમનું વલણ સ્વભાવ તરફ
હોય છે. તે પરિણમન શીઘ્ર હોય છે. સંસાર દશામાં અનંતકાળ અજ્ઞાનપણે ગાળ્યો પરંતુ તે દશા ફરીને સ્વભાવ
તરફના વલણથી જે સાધકદશા પ્રગટી તે સાધકપણામાં અનંતકાળ ન લાગે, કેમ કે સ્વભાવ તરફની ગતિ
(પરિણમન) શીઘ્ર હોય છે, તેથી સાધકદશા અલ્પકાળમાં પૂરી થઈને સિદ્ધદશા પ્રગટે છે. જ્યારે ખેડુત ઘરેથી ખેતરમાં
કામ કરવા માટે જતો હોય ત્યારે બળદ ધીમા ધીમા ચાલે, પણ જ્યારે કામથી છૂટીને સાંજે ઘર તરફ આવે ત્યારે
દોડતા દોડતા આવે; કેમ કે ઘર તરફ જતાં હોંશ છે. તેમ જીવ સંસાર દુઃખોથી છૂટીને સ્વભાવ તરફ જ્યારે પરિણમન
કરે છે ત્યારે તેને સ્વભાવનો ઉત્સાહ હોય છે અને ઘણો પુરુષાર્થ હોય છે. વિકાર તરફ પરિણમનમાં મર્યાદિત પુરુષાર્થ
હતો પણ સ્વભાવ તરફ પરિણમનમાં અમર્યાદિત પુરુષાર્થ પ્રગટે છે.
૮૭. પ્ર.–આચાર્યદેવે કહ્યું છે કે–‘હું સિદ્ધ અને તું પણ સિદ્ધ,’ તો આ વાત સિદ્ધદશા થાય ત્યારની છે કે સિદ્ધદશા થયા
પહેલાની?
સિદ્ધપણાની હા પાડ. તારા આત્મામાં સિદ્ધપણાનો સત્કાર કરતાં રાગ ટળી જશે અને સિદ્ધદશા પ્રગટ થશે.
૮૮. પ્ર.–વાણીના મુખ્ય વક્તા કોણ છે?
છે અને તે નિયત સ્થાન દ્વારા જ થાય છે, જેમ કે જોવાનું કામ આંખના પ્રદેશદ્વારા જ થાય, સૂંઘવાનું કામ નાકના
પ્રદેશદ્વારા જ થાય, બોલવાની ક્રિયા મુખદ્વારા જ થાય; પરંતુ જ્યાં જ્ઞાનની પૂર્ણતા થઈ ગઈ ત્યાં વાણી પણ સર્વાંગ
છૂટે છે.
૯૦. પ્ર.–શ્રી સર્વજ્ઞદેવની વાણીનો અધિક આશય કોણ સમજે?
ઉપદેશ મળી શકે છે.
૯૨. પ્ર.–રાગાદિ શેમાં થાય છે અને તે કયારથી છે?
૯૩. પ્ર.–નાશ કોનો થાય?
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
૯૪. પ્ર.–રાગાદિ ભાવો આત્માનો સ્વભાવ નથી તો
પછી ક્યાંથી થયા? નિમિત્તે કરાવ્યા કે નહિ?
યોગ્યતાથી તે થાય છે, તેનું કારણ ત્રિકાળી સ્વભાવ નથી
તેમ જ પરદ્રવ્ય પણ નથી. વર્તમાન પર્યાય પોતે પોતાની
યોગ્યતાથી પર લક્ષે રાગાદિરૂપે પરિણમે છે.
૯પ. પ્ર.–ધર્મના ઉપદેશક અને ધર્મના વિરોધક કયારથી
થયા?
કોણ છે?
જાણનાર સર્વજ્ઞ અરિહંતદેવ તેની ઉત્પત્તિનું કારણ છે,
અર્થાત્ અરિહંતભગવાનની દિવ્યવાણીને શબ્દબ્રહ્મ
કહેવાય છે.
૯૭. પ્ર.–કેવળજ્ઞાન થયા પછી દિવ્યવાણી છૂટે જ–એવા
કોણ?
૯૮. પ્ર.–દ્રવ્યથી અને ભાવથી કેવળી–ભગવાનના
નિકટવર્તી કોણ છે?
નિકટવર્તી છે અને જેઓ આત્માના સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાનપૂર્વક સ્થિરતા વડે કેવળજ્ઞાન લેવાની તૈયારીવાળા
છે તેઓ ભાવથી કેવળી ભગવાનના નિકટવર્તી છે.
૯૯. પ્ર.–આ આત્મા સર્વજ્ઞ ભગવાને કહ્યો છે તેવો જ છે
તેમ પોતાને ક્યારે સાબિત થાય?
જેવો સર્વજ્ઞ ભગવાને કહ્યો તેવો જ આત્મા પોતાની
પ્રતીતમાં આવે છે.
આગમને અને સાચા ગુરુને યથાર્થપણે ઓળખવાં
જોઈએ.
૧૦૦. પ્ર.–આ સમયસારશાસ્ત્ર સિવાયના કુંદકુંદાચાર્યદેવે
રચેલાં અન્ય કયા કયા શાસ્ત્રો હાલ વિદ્યમાન છે?
ઉ.–શ્રી પ્રવચનસાર, શ્રી નિયમસાર, શ્રી અષ્ટપ્રાભૃત,
ઉ.–સંસારી નિકટ ભવ્ય જીવો શુદ્ધાત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિવડે
૧૦૨. પ્ર.–અરિહંત થવા યોગ્ય જીવ કોણ છે?
જાણ્યો છે–એવા સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવો અરિહંત થવાને લાયક
છે. જેમને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટયું હોય એવા જીવો અલ્પકાળે
૧૦૩. પ્ર.–અરિહંત અને તીર્થંકર તેમાં શું ફેર?
દરેક જીવને અરિહંત પદ (તેરમું ગુણસ્થાન) તો અવશ્ય
આવે જ, પણ તીર્થંકરપદ બધાને ન આવે. તે તો કોઈક
જ જીવને આવે. અરિહંત અને તીર્થંકર એ બંને પવિત્રતા
અપેક્ષાએ સરખાં છે, પુણ્ય અપેક્ષાએ ફેર છે.
૧૦૪–પ્ર.–જૈનધર્મ શું છે?
રાગ–દ્વેષ–અજ્ઞાનનો નાશ કરે તેટલે અંશે જિનપણું છે.
જિનપણાની શરૂઆત સમ્યગ્દર્શનથી જ થાય છે.
૧૦પ–પ્ર.–બ્રહ્મા, વિષ્ણુ અને મહેશ એ ત્રણ શું છે?
નવી પર્યાયને ઉત્પન્ન કરે છે તેથી તે સ્વ
સ્વભાવપરિણમનરૂપ સૃષ્ટિનો કર્તા છે, એ દ્રષ્ટિએ દરેક
જીવ પોતે બ્રહ્મા છે.
નિજગુણની રક્ષા કરે તો દરેક સમયે પોતાના અનંતગુણ
સામર્થ્યની સત્તાથી નિજ ધ્રુવ શક્તિને સળંગ ટકાવી
છે તેથી તે મહેશ છે.
આ રીતે આત્મા પોતે જ પોતાની નવી પર્યાય રૂપ
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટયો તે વ્યવહાર છે, અને
સિદ્ધભગવાનને નમસ્કાર કર્યા તે પણ વ્યવહાર છે.
શુદ્ધાત્માનો વાચ્યવાચકરૂપ સંબંધ તે સંબંધ છે અને શુદ્ધ
આત્માના સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થવી તે પ્રયોજન છે.
શું! તેથી બીજી ગાથામાં આચાર્યદેવે ‘સમય’ નું (–જીવનું)
સ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે.
अत्रोच्यन्ते केचिद्धेयतया वा नयादिशुद्धयर्थम्।। ५६६।।
અનુકૂળ છે એવા જે (નયાભાસ સન્તિ) નયાભાસો છે
તેમાંથી (કેચિત્ત્) કેટલાક નયાભાસો (હેયતયા)
ત્યાજ્યપણે (વા) અને (નયાદિશુદ્ધયર્થં) નય વગેરેની
શુદ્ધિ માટે (અળ્ ઉચ્યતે) અહીં કહે છે.
ભાવાર્થઃ– ‘જીવને વર્ણાદિવાળો કહેવો તે અસદ્ભૂત–
વ્યવહારનય છે’ એવા શંકાકારના પ્રતિપાદનને પૂર્વ
ગાથામાં નયાભાસ સિદ્ધ કરીને હવે, નયની પરુપણાની
વિશુદ્ધિને માટે હેયરૂપમાં કેટલાક નયાભાસોનું સ્વરૂપ બતાવે
છે. કેવાં છે તે નયાભાસો? કે જેઓમાં નયનું વાસ્તવિક
લક્ષણ તો ઘટતું નથી પરંતુ ઉપચાર, સંજ્ઞા, હેતુ અને દ્રષ્ટાંત
કથનદ્વારા ગ્રંથકારે નયાભાસનું સ્વરૂપ પણ બતાવી દીધું છે
અર્થાત્ જેનામાં નયનું લક્ષણ તો લાગુ પડે નહિ પરંતુ
ઉપચાર, સંજ્ઞા, હેતુ તથા દ્રષ્ટાંત દેખાય તેને નયાભાસ
કહેવાય છે.
येऽयं मनुजादिवपुर्भवति
अप्यपसिद्धांतत्त्वं नासिद्धं स्यादनेकधर्मित्वात्।।५६८।।
સાધારણ લોકો અલબ્ધ બુદ્ધિવાળા હોવાથી અર્થાત્ તત્ત્વના
જાણકાર ન હોવાથી તેમને (કિલ) ખરેખર (અયં વ્યવહારઃ
અસ્તિ) આવો વ્યવહાર હોય છે કે, (યઃ) જે (અયં) આ
(મનુજાદિવપુઃ) મનુષ્ય વગેરે શરીર છે (સઃ) તે જ (જીવઃ
ભવતિ) જીવ છે કેમ કે (તતઃ અપિ અનન્યત્વાત્)
શરીરથી પણ જીવ અનન્ય છે. પરંતુ (સઃ અયં વ્યવહારઃ)
તેમનો આ વ્યવહાર (યથાપસિદ્ધાન્તાત્) અપસિદ્ધાંત જેવો
જ હોવાથી અર્થાત્ સિદ્ધાંત વિરુદ્ધ હોવાથી (અવ્યવહારઃ
સ્યાત્) અવ્યવહાર જ છે; તથા (અનેકધર્મિત્વાત્) (શરીર
અને જીવને) અનેકધર્મીપણું હોવાથી (અપસિદ્ધાંતત્ત્વ) તેનું
અપસિદ્ધાંતપણું પણ (અસિદ્ધ ન સ્યાત્) અસિદ્ધિ નથી.
ભાવાર્થઃ–તત્ત્વને નહિ સમજનારા સાધારણ લોકો
‘મનુષ્ય વગેરે ગતિ સંબંધી જે શરીર છે તે જીવનાં છે,
ઇત્યાદિ પ્રકારે જે વ્યવહાર કરે છે તે અસદ્ભુત વ્યવહારનય
છે એમ કોઈનું કહેવું છે; પરંતુ તે બરાબર નથી. તેમ જ
એવા લોકવ્યવહારને વ્યવહાર જ કહી શકાતો નથી. કેમ કે
નયનું લક્ષણ ‘તદ્ગુણસંવિજ્ઞાન’ ઇત્યાદિ માનવામાં આવ્યું
છે, તેથી ગુણગુણીમાં ભેદકલ્પના વગેરેનું નામ જ નય છે.
જ્યાં ધર્મી (–પદાર્થ) જુદા જુદા હોય ત્યાં નય કહેવો તે
સિદ્ધાંત વિરુદ્ધ છે. તેથી ઉપરના કથનમાં અપસિદ્ધાંત નામનો
દોષ આવે છે. મનુષ્યાદિ શરીર અને જીવમાં ભિન્નતા છે,
ભિન્ન ભિન્ન વસ્તુ છે, તેથી શરીરને જીવનું કહેવામાં,
‘તદ્ગુણસંવિજ્ઞાન’ વગેરે જે નયનું લક્ષણ છે તે લાગુ પડતું
નહિ હોવાથી, અપસિદ્ધાંત નામનો દોષ આવે છે.
શરીર અને જીવને એકક્ષેત્રાવગાહપણું હોવાથી એકત્વની
આશંકા કરવી તેમાં અતિવ્યાપ્તિ દોષ આવે છે.
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
सर्वद्रव्येषु यतस्थावगाहाद्भवेदतिव्याप्तिः।। ५६९।।
એક ક્ષેત્રમાં તો છ યે દ્રવ્યો રહે છે, તેથી જો એક ક્ષેત્રે રહેવાથી જ એકપણાનો વ્યવહાર માનશો તો છયે દ્રવ્યોમાં
એકત્વપણાનો પ્રસંગ આવી પડશે. માટે એકક્ષેત્રાવગાહીપણાને લીધે શરીરને જીવનું કહેવામાં અતિવ્યાપ્તિ દોષ
तदनेकत्वे नियमात्तद्वन्धस्य स्वतोप्य सिद्धत्वात्।।५७०।।
) નિયમથી
હોવાથી આત્મા અને શરીરમાં બંધ્યબંધકભાવ પણ નથી. માટે કોઈપણ પ્રકારે એકધર્મીપણું લગાડીને શરીરને જીવનું
न यतः स्वयं स्वतो वा परिणममानस्य किं निमित्ततया।। ५७१।।
લાવી શકાતું નથી, તો પણ શરીર અને આત્માને પરસ્પર નિમિત્તનૈમિત્તિક ભાવ છે તેથી તે કારણે શરીરને જીવનું
કહેવું–એ રીતે તેમાં નયપણું આવી જશે.” તો તેનો ઉત્તર આમ છે કે–દરેક દ્રવ્ય સ્વતઃ પરિણમનશીલ છે. તો તેને
માટે નિમિત્તની શું જરૂરિયાત છે? માટે, મનુષ્ય વગેરે શરીરને જીવનું કહેવું તેમાં એકધર્મીપણું સિદ્ધ ન હોવાથી અને
અનેકધર્મીપણું સિદ્ધ હોવાથી તેમનામાં નયનો વ્યવહાર કરી શકાતો નથી. તેથી તે નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધને પણ
कर्त्ता भोक्ता जीवः स्यादपि नोकर्म कर्म कृतेः।।५७२।।
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
તથા નોકર્મોનો કર્તા તથા ભોક્તા કહેવો તે બીજો નયાભાસ છે.
ઉપરની ગાથામાં કહેલા નયાભાસપણાનો ખુલાસો
सदनेकत्वे सति कलि गुणसंक्रांतिः कुत प्रमाणाद्वा।।५७३।।
गुणसंक्रातिमृते यदि कर्त्ता स्यात्कर्मणश्च भोक्तात्मा।
सर्वस्य सर्वसंकरदोषः स्यात् सर्वशून्यदोषश्च।।५७४।।
कर्मत्वं परिणमते स्वयमपि मूर्तिमद्यतो द्रव्यम्।।५७५।।
इदमत्रं समाधानं कर्त्ता यः कोपि सः स्वभावस्य।
परभावस्य न कर्त्ता भोक्ता व तन्निमित्तमात्रेऽपि।।५७६।।
न तथा परभावस्य च कर्त्ता भोक्ता कदापि कलशस्य।। ५७७।।
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
દરેક અવસ્થામાં દરેક દ્રવ્ય પોતાની પર્યાયનું કર્તા છે. ઘડો થયો ત્યારે કુંભાર તો નિમિત્તમાત્ર છે; તેથી ફક્ત
નિમિત્તમાત્રપણાથી તેમાં કર્તાપણાનું કથન થઈ શકતું નથી.
अपि मृण्मयो घटः स्यान्न स्यादिह घटः कुलालमयः।। ५७८।।
ધર્મ પોતાની પર્યાયમાં વ્યાપક થઈ જતો હોવાથી તે ઉપાદાન ધર્મને કર્તા માની શકાય, પરંતુ ઉપાદાનની માફક
નિમિત્તને પણ કર્તા કહી શકાતો નથી. જેમ કે–ઘડો માટીમય છે અથવા ઘડાનું ઉપાદાન કારણ માટીના પરમાણુઓની
તે સમયની ઘડારૂપ થવાની લાયકાત છે–તેથી માટી કર્તા, કુંભાર નિમિત્તમાત્ર અને ઘડો કાર્ય–એ પ્રમાણે છે. આ
પ્રમાણે અહીં જેમ ઘડાને માટીમય કહી શકાય છે તેમ તેને કુંભારમય કહી શકાતો નથી.
दुर्वारो भवतु तदा कानो हार्नियदा नयाभासः।।५७९।।
આ પ્રકારના વ્યવહારને અમે નય કહ્યો હોત તો અમારા કથનમાં બાધા આવત, પરંતુ અમે તો તેને નય ન કહેતાં
નયાભાસ કહીએ છીએ. તેથી ‘કુંભાર ઘડાનો કર્તા છે’ એવા પ્રકારના લોકવ્યવહાર નયાભાસ હોવાને લીધે અમારા
કથનનો બાધક કોઈ પણ રીતે થઈ શકતો નથી.
यदबद्धेपि परस्मिन् कर्ताभोक्ता परोपि भवति यथा।। ५८०।।
सद्वेद्योदयभावान्
) ઘર, ધન, ધાન્ય, સ્ત્રી, પુત્ર, વગેરેને (
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
પણું (–બન્ધ) નથી એવા પર પદાર્થોમાં પણ આત્માના કર્તા ભોક્તાનો વ્યવહાર કરે છે; જેમ કે–તેઓ કહે છે કે,
असति च तत्र न तदिदं तत्तत्कर्ता स एव तद्भोक्ता।।५८२।।
તેમના ન હોવાથી સુખ થતું નથી; માટે જીવ જ તે પદાર્થોનો કર્તા–ભોક્તા છે અર્થાત્ જીવ જ પોતાની સુખસામગ્રીનો
सति बहिरर्थेपि यतः किल केषांचिद सुखादिहेतुत्वात्।।५८३।।
કર્મના ઉદયથી દુષ્ટ સ્ત્રી, પુત્ર વગેરેનો સંયોગ થાય છે ત્યારે તેમના કારણે (–નિમિત્તથી) દુઃખ પણ થતું દેખાય છે.
માટે તે બાહ્યપદાર્થો સાથે સુખની પ્રાપ્તિ (સુખનો મેળ) નથી; અને તેમના રહેવાથી બધાને સુખ થાય જ છે એવા
કથનને પણ નિર્દોષ કહી શકાતું નથી. આ રીતે સિદ્ધ થાય છે કે જીવને પર પદાર્થોનો કર્તા તથા ભોક્તા કહેવો તે નય
भोक्ता स्वस्य परस्य च यथाकथंचित्त्चिदात्मको जीवः।।५८४।।
જ્ઞાન સ્વરૂપ જ છે. જીવની બધી જ પર્યાયો કદી પોતાના ચેતનપણાને છોડતી નથી માટે વાસ્તવિકપણે જીવના
વ્યવહારને અપ્રયોજનભૂત ઠરાવીને તેનું જ લક્ષ છોડાવ્યું છે, અને સ્વાશ્રિત જ્ઞાનસ્વભાવ તે જ પ્રયોજનવાદ ભૂત
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
ज्ञानं ज्ञेयगतं वा ज्ञानगतं ज्ञेयमेतदेव यथा।।५८५।।
) તે જ્ઞેય પણ જ્ઞાનગત છે.’
કેલિ કરે શિવ મારગમેં જગમાંહિ જિનેશ્વર કે લઘુનંદન.
સત્ય સ્વરૂપ સદા જિન્હ કે પ્રગટયો અવદાત મિથ્યાત નિકંદન,
શાંત દશા તિનકી પહિચાન કરૈ કર જોરિ બનારસી વંદન.
ज्ञानं ज्ञेयमवैति च ज्ञेयगतं वा न भवति तज्ज्ञानम्।। ५८६।।
જ્ઞાનને જ્ઞેયગત કહેવું તે નયાભાસ છે. અહીં ગ્રંથકારે જ્ઞેયને જ્ઞાનગત કહેવા સંબંધમાં જો કે લખ્યું નથી, પણ એમ
तेषामयमुद्रेशो भवति विलक्ष्यो नयान्नयाभासः।। ५८७।।
જોઈએ. જે નયની સમાન તો માલુમ પડે પરંતુ જેનામાં ‘
આ પ્રમાણે સમ્યક્નયનું તથા મિથ્યાનયનું સ્વરૂપ બતાવ્યું. * * *
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
એકલા આત્મા સાથે જ સંબંધ રાખે છે. એકલો આત્મા એટલે પરિપૂર્ણ આત્મા; ચૈતન્ય પડખાંને ચૂકીને જે સંયોગની
અનુકૂળતામાં કે પ્રતિકૂળતામાં લીન થઈ જાય છે તેને સંયોગની જ રુચિ છે પણ આત્માના ચૈતન્યસ્વરૂપની રુચિ
નથી. હું પરનું કરી શકું અને સંયોગ અનુકૂળ હોય તો મને ઠીક પડે–એવી માન્યતા તે જ સંયોગની લીનતા અને
ચૈતન્યની અરુચિ છે. પ્રતિકૂળતા વખતે ચૈતન્યને ચૂકીને જેને અંતરંગમાં અણગમો થાય છે તેને અનુકૂળતા વખતે
પણ તે સંયોગની જ રુચિ છે. અનુકૂળ સંયોગ હો કે પ્રતિકૂળ સંયોગ હો, તે બંનેથી મારું ચૈતન્યસ્વરૂપ ભિન્ન છે અને
સંયોગના લક્ષે જે રાગ–દ્વેષ થાય તેનાથી પણ મારું ચૈતન્યસ્વરૂપ ભિન્ન છે. મારું ચૈતન્યસ્વરૂપ પરનું તો કાંઈ કરે
નહિ અને રાગદ્વેષ કરવાનો પણ તેનો સ્વભાવ નથી–આમ જેને ભિન્ન ચૈતન્ય સ્વભાવનું ભાન હોય તે કોઈ પણ
સંયોગમાં ચૈતન્યને ચૂકીને લીન ન થાય. પર્યાયમાં ક્ષણિક રાગદ્વેષ હોવા છતાં રુચિનું વલણ કઈ બાજુ છે તેની
અહીં વાત છે. રુચિના વલણ અનુસાર ધર્મ કે અધર્મ થાય છે.
આપવાનું હું ભૂલ્યો નથી, પણ હમણાં સગવડ નથી તેથી આપી શકતો નથી; થોડા વખતમાં હું રૂા. પાછા આપી
દઈશ.’ ત્યાં જો કે બાહ્યમાં તો બંને માણસોએ રૂા. આપ્યા નથી છતાં એક ના પાડે છે અને બીજો હા પાડે છે–એ
કેટલો ફેર છે? તેમ જ્ઞાનીઓ કહે છે કે ‘આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, રાગદ્વેષ તેનો સ્વભાવ નથી.’ ત્યારે, પર્યાયમાં રાગ–
દ્વેષ હોવા છતાં એક એમ સ્વીકારે છે કે “હું ચૈતન્યસ્વરૂપ જ છું અને આ રાગ–દ્વેષ મારું સ્વરૂપ નથી. અત્યારે
નબળાઈને લીધે પર્યાયમાં રાગ–દ્વેષ છે, પણ મારું સ્વરૂપ તેનાથી ભિન્ન છે એવી ચૈતન્યની જાગૃતિ હું ભૂલ્યો નથી.”
અને બીજો એમ માને છે કે ‘અત્યારે આ રાગ–દ્વેષ કરવા જેવા છે, એટલે રાગ–દ્વેષ આત્માનું સ્વરૂપ છે.’ ત્યાં
પર્યાયમાં બંનેને રાગ–દ્વેષ હોવા છતાં એક રાગ–દ્વેષનો નકાર કરીને ચૈતન્યસ્વભાવનો સ્વીકાર કરે છે, અને બીજો
રાગ–દ્વેષને પોતાનાં માનીને ચૈતન્યસ્વભાવનો નકાર કરે છે. આટલું આકાશ–પાતાળ જેવું અંતર સત્ના હકાર અને
નકારમાં છે. સત્સ્વભાવનો હકાર લાવનાર સાધક થઈને રાગ–દ્વેષ ટાળીને સિદ્ધ થશે અને સત્સ્વરૂપનો નકાર
લાવનાર રાગાદિનો આદર કરી તદ્ન હીણીપર્યાય પામશે. સત્ની રુચિ અને હકાર આવવો તેમાં જ્ઞાનની ક્રિયા છે તે
જગતને ભાસતી નથી. હજી જેનું રુચિનું વલણ પરથી ખસીને ચૈતન્ય તરફ ઢળ્યું નથી તે ધર્મ ક્યાં કરશે? ચૈતન્યની
જાગૃતિ ચૂકીને જેને વિષયોમાં રાગ–દ્વેષ છે તેને વિષયેચ્છા છે, ત્યાગી થાય અને વ્રત તપ કરે તોપણ તે સંસાર ભોગ
હેતુએ જ છે. જ્ઞાનીને નિરંતર પ્રતિસમય સ્વરૂપનો સમભાવ વર્તે છે અને તેટલે અંશે તેમને સ્વરૂપનું અખંડ આચરણ
ખીલ્યું છે. આ રીતે ચૈતન્યસ્વભાવની યથાર્થ રુચિ તે જ સમ્યગ્દર્શન છે અને તે જ ધર્મનું મૂળ છે.
ઠૌર ઠૌર ઠાનત લડાઈ પક્ષપાત કી,
ભૂલ્યો અભિમાનમેં ન પાંવ ધરે ધરનીમૈં
હિરદમેં કરની વિચારે ઉત્પાત કી.
ફિરૈ ડાંવાડોલ સો કરમ કે કલોલનિ મેં
હવૈ રહી અવસ્થા જયૂં વ ભૂલ્યા કૈસે પાતકી
જાકી છાતી તાતી કારી કૂટિલ કુવાતી ભારી
એસો બ્રહ્મ–ઘાતી હૈ મિથ્યાતી મહા પાતકી.
નથી (અર્થાત્ પોતાને મહાન સમજે છે), જે પોતાના હૃદયમાં હંમેશા ઉત્પાતની કરણી જ વિચારે છે, તૂફાનમાં પડેલા
પાંદડાની જેમ જેની હાલત શુભાશુભ કર્મોના તરંગમાં ડામાડોળ થઈ રહી છે, કૂટિલ પાપની આગથી જેનું અંતર તપી રહ્યું
છે–એવો મહા દુષ્ટ, કૂટિલ, પોતાના આત્મસ્વરૂપનો ઘાત કરવાવાળો મિથ્યાદ્રષ્ટિ મહા પાતકી છે.
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
શેઠ નારણદાસ કરશનજી–રાણપુર. ૪૦૦૦) શેઠ પ્રેમચંદ મગનલાલ–રાણપુર. ૨૦૦૦) શેઠ છોટાલાલ નારણદાસ–
રાણપુર. કુલ્લે ૧૨૦૦૦) આ મહા મંગળ કાર્યની શરૂઆત માટે તે મુમુક્ષુઓને ધન્યવાદ ઘટે છે. ઉપર્યુક્ત જાહેરાત
સુવર્ણપુરીમાં શ્રી અખિલ ભારતવર્ષિય દિ. જૈન વિદ્વત્ પરિષદના ત્રીજા અધિવેશન પ્રસંગે થઈ હતી.
વારંવાર સંબોધીને કેટલાક મીઠા શબ્દો સંભળાવો છો તે મારું અહોભાગ્ય છે. આ બધું એ સૂચવે છે કે આપના
હૃદયમાં મારા માટે ખૂબ જ અનુકંપા છે અને કોઈ પણ રીતે આ જીવ સદ્ધર્મ પામે અને તેનો ઉદ્ધાર થાય– તેવો
ભાવ આપના હૃદયમાં વરતે છે.
આખા હિંદુસ્તાનમાં થઈ રહ્યો છે, અને સદ્ધર્મનો વિજય ડંકો વાગી રહ્યો છે.
થયો છે તે વાંચી મારું હૃદય ઉલ્લસિત થયું છે.
બાકી રહ્યું અમારું બોટાદ. ખરી રીતે બોટાદે તો પહેલ કરવી જોઈએ; તે તો ગુરુદેવનું ખૂબ જ ઋણી છે. તેમના
ઉપકારનો બદલો તો અમે કઈ રીતે વાળી શકીએ? છતાં અમારો ભક્તિભાવ પ્રદર્શિત કરવા પહેલામાં પહેલી તકે
બોટાદમાં જિનમંદિર અને સ્વાધ્યાય મંદિર થવા જ જોઈએ...આવો ભાવ મારા હૃદયમાં કેટલાક દિવસોથી ઘોળાયા
કરતો હતો; તે ભાવને આજે આપની સમક્ષ ઉલ્લાસપૂર્વક જાહેર કરવા રજા લઉં છું.
સમતાબાઈ માણેકલાલ તરફથી ૪૦૦૦) બાબુભાઈ માણેકલાલ શાહ તરફથી ૪૦૦૦) અને નૌતમલાલ જેઠાલાલ
શાહ તરફથી ૪૦૦૦) એ રીતે એકંદર રૂા. ૨૦૦૦૧) જાહેર કરૂં છું. હું આશા રાખું છું કે બોટાદના બીજા ભાઈઓ
તેમજ આપણા સૌ મુમુક્ષુ ભાઈઓ આ સત્કાર્યમાં પોતાનો યોગ્ય ફાળો નોંધાવી આ માંગળિક કાર્ય પરિપૂર્ણ
કરશે...” ...
મહાન સત્કાર્ય માટે ઉલ્લાસ દર્શાવવા બદલ તે ચારે ગામના સર્વે મુમુક્ષુભાઈઓને ઘણા અભિનંદન અને વધાઈ
ઘટે છે.
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
કરીને સાધનામાં આગળ વધતાં વધતાં પૂર્ણ દશા પ્રગટ કરે છે, તે જ ભગવાન છે. દરેક આત્મા પોતાના સ્વભાવનું
ભાન કરીને તેવી દશા પ્રગટ કરી શકે છે.
પાપના ભાવો તે વિકાર છે, એ કોઈ આત્માનું સ્વરૂપ નથી, તેમાં આત્માનો ધર્મ નથી. આત્માનો ધર્મ તો પોતાની
નિર્મળ પર્યાયમાં છે; આત્માનો ત્રિકાળ સ્વભાવ સચ્ચિદાનંદ છે, તે સ્વભાવની ઓળખાણ થઈને લીનતા કરવી તે જ
ધર્મીનો ધર્મ છે. ધર્મી જીવો શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ નિર્મળદશાપણે જ ઉપજે છે–નિર્મળદશાને જ ગ્રહે છે અર્થાત્ ધર્મી
જીવનો જન્મ (ઉત્પાદ્) પોતાની નિર્મળ પર્યાયરૂપે જ થાય છે, પણ વિકારપણે કે જડ શરીરપણે ધર્મી જીવો કદી
ઉપજતા નથી, તેમ જ તેને પોતાપણે ગ્રહતા નથી. અજ્ઞાનીઓ જડ શરીરના જન્મને ભગવાનનો જન્મ માને છે,
જ્ઞાનીઓ નિર્મળ પર્યાયના જન્મને જ ભગવાનનો જન્મ માને છે. વ્યવહારે એટલે કે જડના સંયોગની અપેક્ષાએ
કથન કરીએ તો ભગવાનનો જન્મ થયો એમ કહેવાય, પણ ખરેખર ભગવાને જન્મને ગ્રહણ કર્યો જ નથી.
ભગવાન તો ધર્માત્મા હતા, જડથી અને વિકારથી ભિન્ન ચૈતન્ય સ્વભાવને ઓળખનારા હતા. ધર્માત્માનું લક્ષણ
વર્ણવતાં આ ૭૭મી ગાથામાં કહ્યું કે ધર્મીઓ કદી પર દ્રવ્યને ગ્રહણ કરતા નથી, પર દ્રવ્યપણે ઉપજતા નથી. તો પછી
મહાવીર ભગવાનનો આત્મા જડ શરીરને કેમ ગ્રહણ કરે? ધર્માત્મા તો પોતાના આત્મામાં નિર્મળદશાને ગ્રહે છે,
પરંતુ જન્મને આત્મામાં ગ્રહતા નથી. જન્મને તો જડ પરમાણુઓ ગ્રહે છે. જડ શરીરપણે જડ પરમાણુઓ જ ઉપજ્યાં
છે, પણ ભગવાન તે રૂપે ઉપજ્યાં નથી. વર્તમાનમાં અલ્પ રાગાદિ છે પણ તેને જ્ઞાની ગ્રહતા નથી, તે રહિત શુદ્ધ
આત્મ પર્યાયને જ ગ્રહે છે. આમ સાચું ભેદજ્ઞાન કરવું તે જ સાચો જન્મકલ્યાણક ઉત્સવ છે, અને તે જ આ આત્માને
કલ્યાણનું કારણ છે.
પરંતુ એ બધામાં આત્માને ભૂલીને વાત છે. મહાવીર ભગવાને તો એમ જાહેર કર્યું છે કે–જગતના બધા જીવ
અને જડ પદાર્થો સ્વતંત્ર છે; એક પદાર્થ બીજા પદાર્થને કાંઈ જ કરવા સમર્થ નથી. પર જીવને જીવાડવો કે
મારવો તે આ જીવ કરી જ શકતો નથી. માટે આત્મસ્વભાવની ઓળખાણ કરવાનું અને પર પદાર્થોના
કતૃત્વનો અહંકાર છોડવાનું ભગવાને કહ્યું છે.
માન્યું છે. જો એ બધી વસ્તુઓમાં સુખ ખરેખર હોય તો તેની હાજરીમાં પણ જીવ કેમ દુઃખી થાય છે? સ્ત્રી, પૈસામાં
સુખ કલ્પ્યું હોય પણ જ્યારે ઝેરી વીંછી કરડે ત્યારે, પૈસા વગેરે એમ ને એમ હોવા છતાં સુખની કલ્પના ટળીને
દુઃખનું વેદન કરે છે. માટે પરમાં સુખ તો નથી, પરંતુ પરમાં સુખની જે કલ્પના કરી હતી તેમાં પણ સુખ નથી. તેથી
તે કલ્પના તથા રાગ–દ્વેષ પણ જીવનું સ્વરૂપ નથી. આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવી છે; તે જ્ઞાન પોતે દુઃખરૂપ ન હોઈ શકે
એટલે જ્ઞાન પોતે જ સુખરૂપ છે. પહેલાં જ્ઞાનસ્વભાવને ભૂલીને આત્માનું લક્ષ પૈસા ઉપર હતું અને તેમાં સુખની
કલ્પના કરી હતી, પછી વીંછી કરડયો અને શરીર ઉપર લક્ષ જતાં પોતે તેમાં દુઃખની કલ્પના કરી. જેમ શરીરના લક્ષે
પૈસામાં સુખની કલ્પના ફેરવી, તેમ આત્મસ્વભાવના લક્ષે
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
તે કલ્પનાનો નાશ કર કે મારું સુખ તો મારામાં છે શરીરમાં કે પૈસામાં ક્યાંય મારું સુખ નથી. આવું સ્વભાવનું
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરવું તે જ ધર્મ છે, અને ભગવાને તે જ કરવાનું કહ્યું છે.
જન્મતો નથી. ખરેખર આજે મહાવીર ભગવાન જન્મ્યા નથી, ભગવાન ત્રિશલા માતાના શરીરમાં આવ્યા અને સવા
નવ મહિને જન્મ્યા એમ કહેવું તે ઉપચાર છે, ખરેખર તો તે આત્માએ પોતાની પહેલી નિર્મળદશા ફેરવીને બીજી
વિશેષ નિર્મળદશા ગ્રહણ કરી છે, અને તે નિર્મળદશારૂપે ઉપજતા થકા તેમાં જ તેઓ વ્યાપ્યા છે, પણ જડ શરીરમાં
તેઓ વ્યાપ્યા નથી.
રાજાના પુત્ર પણ માનતા નથી અને શરીરને પણ પોતાનું માનતા નથી. ભગવાન તો પોતાને આત્મા જાણે છે; શું
આત્મા કે તેની પર્યાય કોઈ બીજાથી ઉપજે? આત્માને માતા–પિતા હોય નહિ. આત્મસ્વભાવમાંથી જે નિર્મળદશા
ઉપજી તે જ આત્માની પ્રજા છે. જ્યારે શરીર વડે ભગવાનને ઓળખાવવા હોય ત્યારે એમ બોલાય કે ત્રિશલાદેવી
અને સિદ્ધાર્થ રાજાના પુત્ર મહાવીર હતા. પણ એ તો બાહ્ય છે; ધર્માત્મા તો પોતાના ચૈતન્ય–સ્વભાવમાં રમે છે. અને
તે સ્વભાવમાંથી આનંદની પર્યાયરૂપી પુત્રનો જન્મ થાય છે. પોતાની નિર્મળ પર્યાયને છોડીને ધર્માત્મા બીજે ક્યાંય
ઉપજતા નથી. જેઓએ આત્મસાક્ષાત્કાર કર્યો છે એવા જ્ઞાની પુરુષો ચોથા ગુણસ્થાને હોય અને રાગ હોય તો પણ
તેઓ ક્યાંય બહારમાં કે રાગમાં ઉપજતા નથી પણ શુદ્ધ પર્યાયમાં જ ઉપજે છે.
અનાદિથી અજ્ઞાનને લીધે વિકારનું કર્તૃત્વ માનીને વિકારપણે ઉપજતો હતો તેને બદલે હવે સ્વભાવના ભાન વડે
વિકારનું કર્તૃત્વ છોડીને પોતાની નિર્મળ પરિણતિરૂપે જ ઉત્પાદ થયો–એ જ સાચો જન્મકલ્યાણક છે. સાધક
ધર્માત્માને રાગાદિ હોય ખરા પણ તેને પોતાપણે માનીને તેના કર્તા થતા નથી, પણ અંતરદ્રષ્ટિ વડે પોતાની વિશેષ
નિર્મળ જ્ઞાનદશાને જ કરે છે. ભગવાને પૂર્વે તીર્થંકર ગોત્રના પુણ્ય બાંધ્યા અને ત્રિશલામાતાની કુંખે જન્મ થયો–એમ
બોલાય, પણ ખરેખર ભગવાને પૂર્વના પુણ્ય પણ કર્યા નથી. અવતાર થાય એવા કર્મો ધર્માત્માના હોય નહિ,
ધર્માત્મા તો વિકારમાં કે શરીરમાં ઉપજતા જ નથી, તે તો જડનું કાર્ય છે. અજ્ઞાની જીવો પુણ્યથી અને પુણ્યના ફળથી
ભગવાનનો મહિમા માને છે અને ભગવાનને પણ જડના તથા પુણ્યાદિ વિકારના સ્વામી ઠરાવે છે. આત્માના શુદ્ધ
સ્વભાવની પ્રતીત અને અનુભવ કરતાં જે નિર્મળ પર્યાય પ્રગટી તે નિર્મળ પર્યાયરૂપી કાર્યને જ જ્ઞાની કરે છે. મારા
સુખ માટે મારે કોઈ પર સંગની જરૂર નથી. અને વિકારભાવમાં પણ મારું સુખ નથી, મારા સ્વભાવમાંથી જે
નિર્મળદશા પ્રગટી તે સુખરૂપ છે–આવી આત્મા વડે પ્રતીત કરે તે ધર્માત્મા છે. અજ્ઞાનીઓએ મૂઢપણે નિર્મળ
ચૈતન્યપરિણતિને વલોવી નાખીને પરમાં સુખની કલ્પના કરી છે તે જ જન્મ–મરણનું કારણ છે.
નિર્મળ પર્યાયને જ ગ્રહે છે, બાહ્યથી ભલે તે સ્વર્ગમાં હો કે નરકમાં હો, કે માતાના પેટમાં હો પણ તે કોઈને ગ્રહતા
નથી. પોતાના આત્મસ્વભાવથી બાહ્ય સ્થિત કોઈ પણ પદાર્થોને ધર્માત્મા પોતાનો માનતા નથી તેમજ તેના કર્તા
થતા નથી. પણ પોતાના શુદ્ધ ભાવના જ કર્તા થાય છે. સ્વર્ગમાંથી ચ્યવન કરીને ત્રિશલામાતાની કુંખે આવ્યા તે
વખતે રસ્તામાં પણ ધર્માત્મા મહાવીરે પોતાની નિર્મળ પર્યાયને જ ગ્રહણ કરી છે, પણ પુણ્યના પરમાણુઓનું કે
વિકારનું ગ્રહણ કર્યું નથી.
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
આત્માને ભૂલીને જડના સંયોગથી તેમને ઓળખે છે! તેમના શરીરનું બળ, માતા–પિતા કે પુણ્યનો ઠાઠ વગેરે
સંયોગથી ઓળખવા તે તો બહિદ્રષ્ટિ છે–મિથ્યાત્વ છે. અને તેમના આત્માની નિર્મળ પર્યાયથી ઓળખવા તે યથાર્થ
ઓળખાણ છે. ભગવાન મહાવીર આત્માનું ભાન સાથે લઈને આવ્યા છે અને આજ ભવે પૂર્ણ શુદ્ધતા પ્રગટ કરી
જન્મનો અંત લાવી સિદ્ધ થવાના છે–તેથી તેઓની મહત્તા છે. શું પુણ્યના જડ પરમાણુથી આત્માની મહત્તા હોય?
ખાવા પીવાની ક્રિયા બહારમાં થતી હોય અને રાગ પણ થતો હોય છતાં ધર્માત્મા સમ્યગ્દ્રષ્ટિ તે વખતે પણ આત્માની
નિર્મળતા સિવાય બીજું કાંઈ ગ્રહતા નથી.
પુત્ર હોય તેનું મૃત્યુ થઈ જાય તે વખતે, પુત્રને જ જીવનનું સર્વસ્વ માની રાખ્યું હોય તેથી પુત્ર પ્રેમને લીધે જે
અંતરથી આઘાત લાગે તેનું કોઈ રીતે સમાધાન થાય નહિ. સ્ત્રી–પૈસા–આબરૂ–શરીર વગેરે બધું હોવા છતાં ‘મારો
પુત્ર’ એવી રુચિની ધૂનમાં એકાકાર થઈને તે બધાયને ભૂલી જાય છે. બસ, તેમ ધર્માત્માઓએ પોતાનું સર્વસ્વ
પોતાના સ્વભાવમાં જાણ્યું છે–માન્યું છે. તેથી વિકાર ભાવ આજે છતાં સ્વભાવની રુચિની ધૂનમાં તે કોઈને ગ્રહણ
કરતા નથી. ધર્માત્મા પોતાના સ્વભાવ સિવાય અન્યને સ્વપ્ને પણ ગ્રહણ કરવાની ભાવના કરતા નથી. પોતાના
આત્મસ્વભાવને જ યાદ કરતાં કોઈ લક્ષ્મી, શરીર, જન્મ–મરણ કે વિકારને યાદ કરતા નથી. જેમ અજ્ઞાની પુત્રને
પોતાનો માનીને તે પુત્રની ધૂનમાં લક્ષ્મી વગેરેને ભૂલી જાય છે તેમ જ્ઞાનીઓ એવી પ્રતીત કરે છે કે મારા સ્વભાવની
દ્રષ્ટિથી જે સ્વભાવદશા થઈ તેમાં હું, પરમાં કે પરના લક્ષે જે વિકાર થાય તેમાં હું નહિ. આવી દ્રષ્ટિના જોરથી
જ્ઞાનીઓને સમયે સમયે શુદ્ધતા વધે છે અને તેઓ કદી વિકારમાં કે પરની રુચિમાં પકડાતા નથી.
સ્વભાવનું ભાન કર્યા વગર બીજા કોઈ ઉપાયથી જન્મ–મરણનો અંત આવે નહિ. પૈસા આપવાના ભાવથી ધર્મ થાય
નહિ. મેં પૂર્વે પુણ્ય બાંધ્યું તેના ફળમાં સારો અવતારો મળ્યો–એમ ધર્માત્મા કદી માનતા નથી; પણ પુણ્ય અને તેનું
ફળ એ બંનેમાં હું નથી, હું તો મારા સ્વભાવમાં છું–એમ સ્વભાવદ્રષ્ટિથી માને છે.
છદ્મસ્થ જ્ઞાની હતા. જ્યારે જગતમાં ઘણા લાયક જીવો આત્મહિત કરવા માટે તૈયાર થયા હોય ત્યારે સંસારમાંથી
કોઈ જીવ પોતાના ઉન્નત્તિક્રમને સાધતો સાધતો આગળ વધીને તેઓને નિમિત્ત થાય, એવો મેળ છે; છતાં ઉપાદાન
અને નિમિત્ત બંને સ્વતંત્ર છે.
વ્યાપતા હતા.
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને પુણ્યમાં અને જડમાં વ્યાપનારો માને છે. જેને અત્યારે જ ચૈતન્ય સ્વભાવની રુચિ નથી પણ
પુણ્યની રુચિ છે તે ભગવાનની વાણી સાંભળીને પણ આત્માની સ્વતંત્રતા સમજશે નહિ. દિવ્યધ્વનિમાંથી પણ
આત્માનો શુદ્ધસ્વભાવ સમજવો છે કે બીજું કાંઈ? પણ જેને સ્વતંત્ર આત્માની રુચિ નથી તેને પુણ્યની રુચિ ખસતી
નથી; અહીં તો આચાર્યદેવ કહે છે કે જે પુણ્યભાવ થાય તેમાં આત્મા વ્યાપતો નથી પણ જડ વ્યાપે છે.
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
ભાવ વચ્ચે ભેદજ્ઞાન કરાવવા માટે, જે નિમિત્તના લક્ષે વિકાર થયો તે નિમિત્તની મુખ્યતા કરીને વિકારમાં તેને જ
વ્યાપક કહી દીધું છે. વિકારભાવ આત્માના લક્ષે થતા નથી પણ જડના લક્ષે થાય છે માટે તે વિકારભાવમાં જડ જ
વ્યાપે છે.
મુખ્યતા કેમ ન મનાય?
સ્વભાવ જ છે, તેથી તેમાં પણ નિમિત્તની મુખ્યતા કરવાનું પ્રયોજન નથી; માટે ગુરુથી જ્ઞાન થયું એમ મનાય નહિ,
કેમકે તે માન્યતામાં સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન થતું નથી પણ સ્વ–પરની એકત્વબુદ્ધિ થાય છે. માત્ર વિકારીભાવો તે જીવનો
સ્વભાવ નથી એમ બતાવવા માટે તેમાં નિમિત્તની મુખ્યતા કરીને તેને જડના માનવામાં આવે છે. વળી સમ્યગ્દર્શન
વગેરે શુદ્ધભાવમાં જડનું લક્ષ હોતું નથી તેથી જડની મુખ્યતા કરીને તેમાં જડ વ્યાપક છે એમ કહી શકાય નહિ. પણ
શુદ્ધસ્વભાવના લક્ષે જ શુદ્ધભાવ થાય છે તેથી શુદ્ધભાવમાં તો આત્મા પોતે વ્યાપે છે. આવું ભેદવિજ્ઞાન કરવું તે જ
ધર્મ છે.
આત્માના પરિપૂર્ણ સ્વભાવની પ્રાપ્તિ હોવાથી તેઓ કદી વિકારના કર્તા થતા નથી. અજ્ઞાની બહારમાં સુખ માને છે.
પોતે જ સુખસ્વરૂપ છે તે ભૂલીને બહારમાં ઝાંવા નાંખે છે. જ્ઞાની જાણે છે કે મારૂં સુખ પર પદાર્થોમાં ક્યાંય નથી, હું
જ પોતે સુખરૂપ છું.
એટલે કે પરદ્રવ્યપણે કે વિકારપણે આત્મા ઉપજતો નથી, પણ પરથી અને વિકારથી ભિન્ન એવા પોતાના
સ્વભાવભાવપણે જ ઉપજે છે. આવી સ્વભાવદ્રષ્ટિપૂર્વક જે નિર્મળ દશાનો જન્મ થયો તે જ આત્માને માટે કલ્યાણક
છે. જે જીવો આત્માનું ભાન કરે છે તેઓ ઉપચારથી કાળને માંગળિક કહે છે, પણ ખરેખર ધર્માત્માને તો પોતામાં
સદાય માંગળિક જ છે. શરીરના સંયોગ વિયોગથી આત્માની વાસ્તવિક ઓળખાણ નથી.
સુખ ટળે છે લેશ એ લક્ષે લહો, ક્ષણ ક્ષણ ભયંકર ભાવમરણે કાં અહો રાચી રહો?
પુણ્યનાં ફળમાં મારું સુખ નથી, પુણ્યના ફળમાં સુખ માનવાથી મારૂં સાચું આત્મસુખ ટળી જાય છે. આટલું પણ
સમજ તોય તારા મનુષ્યપણાની સફળતા છે. સ્વભાવનો ભરોસો છોડીને બહારમાં સુખ માની રહ્યો છો તેથી તો તારૂં
અંતરનું સુખ ટળી જાય છે અને અજ્ઞાનને લીધે ક્ષણે ક્ષણે ભયંકર ભાવમરણ કરી રહ્યો છે. તેથી આત્માને સમજવા
માટે કહ્યું છે, પણ પુણ્યના ફળનો કે આ જડ શરીરનો મહિમા બતાવીને તેમાં પકડાઈ જવા માટે કહ્યું નથી.
તે બધા તીર્થંકરો જ થાય એમ નથી; તીર્થંકરપણું ન હોવા છતાં આત્માના ભાનપૂર્વક સ્વરૂપ સ્થિરતા કરીને દરેક જીવ
મુક્તિ પામી શકે છે. પૂર્વે પુણ્ય બાંધ્યા તેના ધણી ધર્માત્મા નથી, તે પુણ્યના ફળમાં જે સંયોગ આવ્યો તેના ધણી પણ
ધર્માત્મા નથી અને વર્તમાનમાં પુણ્યના ભાવ થાય તેના ધણી પણ ધર્માત્મા થાય નહિ. વિકાર અને તેના ફળની
શરૂઆતમાં હું નથી, તેની મધ્યમાં હું નથી તેમ જ તેના અંતમાં પણ હું નથી, હું તો મારી નિર્મળ પર્યાયના આદિ–
મધ્ય–અંતમાં છું આવી અંતરદ્રષ્ટિ ધર્માત્માને હોય છે.
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
નિષેધ વર્તે છે. હું તો ત્રિકાળ ચૈતન્યરૂપ આત્મા છું, હું જન્મું પણ નહિ અને મારે મરણ પણ હોય નહિ, એ બંને
જડનાં કામ છે. જ્ઞાનીઓ સંયોગનું અને વિકારનું જ્ઞાન કરે છે પણ તેના કર્તા થતા નથી, પરને જાણનારૂં જે પોતાનું
જ્ઞાન છે તે જ્ઞાનના કર્તા થાય છે.
બીજું કાંઈ કાર્ય ધર્મીનું નથી. આચાર્યદેવે અંતરદ્રષ્ટિ કરાવવા માટે અહીં દ્રવ્ય–દ્રષ્ટિની મુખ્યતાથી ભેદવિજ્ઞાન
કરાવ્યું છે.
આત્મસ્વભાવને જાણે અને આત્મસ્વભાવને જાણતાં તે બધાય પદાર્થોનો સાક્ષી થઈ જાય છે, પણ કોઈ પદાર્થોનો
કર્તા થતો નથી. આવા જ્ઞાનીને માતા, પિતા, જન્મ, મરણ, પુણ્ય વગેરેનો સંબંધ પરમાર્થે લાગુ પડતો નથી. તે જ્ઞાની
પોતાના સ્વભાવમાં કૃતકૃત્ય હોય છે.
કાર્યો કદી અધૂરાં રહેતાં જ નથી, તેઓ જાણે છે કે મારો સ્વભાવ મારામાં છે, પરનાં કાર્યોનો હું કર્તા નથી. જ્યારે
રામચંદ્રજી સીતાને વનમાં મોકલે છે ત્યારે સીતાજી તેમને કહેવડાવે છે કે જેમ લોકનિંદાના ભયથી મને છોડી દીધી
તેમ લોકનિંદાના ભયથી આત્માના ધર્મને કદી ન છોડશો. પરંતુ આ વખતે પણ અંતરમાં ભાન છે કે–પતિ ધર્મમાં
ટકી રહે એવી જે શુભરાગની લાગણી છે તે મારૂં કર્તવ્ય નથી, પતિ પણ મારે નથી, હું તો આત્મા છું. આઠ વર્ષની
ધર્માત્મા બાલિકાને પણ આવી માન્યતા હોય છે. અજ્ઞાની એમ માને છે કે મારી અવસ્થા વૃદ્ધ થઈ–હું વૃદ્ધ થયો; એમ
માનીને તે શરીરની અવસ્થાનું ગ્રહણ કરે છે; ધર્માત્મા સદાય આત્મસ્વભાવના ભાવને જ ગ્રહે છે.
હાર વગેરેથી ગમે તેટલી શણગારવામાં આવે પણ મડદાંને શું? તેને કાંઈ હર્ષ–શોક નથી, તેમ સંસારના કાર્યો પ્રત્યે
જ્ઞાની મડદાંની માફક અત્યંત ઉદાસીન છે. મારી શાંતિ, મારી શોભા, મારો આનંદ મારા અંતર આત્મામાં છે,
પુણ્યમાં નથી. જેને આવું ભાન છે તે ધર્માત્મા છે, અને એવા ધર્માત્મા કદી જન્મપણે ઉપજતા નથી કેમકે જન્મ–
મરણ તો વિકારનું ફળ છે, ધર્માત્મા વિકારના કર્તા નથી, અને તેના ફળના સ્વામી પણ નથી. ભગવાન મહાવીરને
પ્રથમથી જ એવું ભાન હતું, તેઓ પોતાના નિર્મળ પર્યાયરૂપે જ પરિણમતા હતા, તેને જ ગ્રહતા હતા અને તે રૂપે
જ ઉપજતા હતા, પરંતુ જડ શરીરની અવસ્થાપણે તેઓ પરિણમતા ન હતા, તેને ગ્રહતા ન હતા અને તે રૂપે
ઉપજતા ન હતા. જે જે આત્માઓ આવું સ્વભાવનું ભાન કરે તે તે બધા આત્માઓ જ્યાં હોય ત્યાં આવા જ હોય
છે, ગમે તે ક્ષેત્રે હોય પણ પોતાના આત્માની નિર્મળદશારૂપે જ રહે છે. આ એકલા મહાવીરના જ આત્માની વાત
નથી પણ બધા આત્માનું સ્વરૂપ આવું જ છે. પોતે પોતાના આત્મસ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર વડે પૂર્ણ દશા
પ્રગટ કરીને ભગવાન થઈ શકે છે.
સંસારમાં રખડે છે; તેવા સમયે જ્ઞાની ધર્માત્માને એવી આત્મભાવના જાગે છે કે–હવે હું અલ્પકાળમાં પરમાત્મા
થઈશ. આ પરમાત્મદશા માટેનાં છેલ્લા શ્વાસ છે–અલ્પકાળમાં આ અપૂર્ણતા, વિકાર અને પરનો સંયોગ છૂટી જશે
અને હું મારી પૂર્ણ પરમાત્મદશા પામીશ. મારી નિર્મળ પરિણતિ અંતરમાં સમાવાની છે, આ બહારના કોઈ ભાવો
સાથે મારે સંબંધ નથી. આ રીતે ધર્માત્મા જીવો આત્મસ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન અને સ્થિરતા કરીને સંસારથી પાર
થઈને જન્મ–મરણ રહિત પરમાત્મદશા પ્રગટાવે છે...તે જ મંગળ છે.