PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
કાંઈ નહિ, તેમ ચૈતન્યમાં જ સમજ્યો અને ત્યાં જ લીન થઈ મુક્ત થયો.
પ્રથમ ચૈતન્ય સ્વરૂપને ભેદના વિકલ્પોથી ભિન્ન જાણ્યું અને પછી તે અભેદ
ચૈતન્યમાં જ લીન થઈને ભેદને તોડીને મુક્ત થયો. ચૈતન્યની બહારમાં કાંઈ
ન કર્યું. આત્માની ક્રિયા આત્મામાં જ સમાઈ જાય છે, આત્માની સંસાર ક્રિયા
કે મોક્ષક્રિયા શરીરમાં થતી નથી. શરીર તો જડ છે. વિકાર પણ આત્મામાં થાય
અને મુક્તિ પણ આત્મામાં થાય.
આમાં જ એ આવી ગયું કે એકલા આત્મા સિવાય બીજા જે કોઈ ભેદના
વિકલ્પ વચ્ચે આવે તેને તોડીને અભેદ આત્મામાં લીન થવું તે જ મુક્તિનો
ઉપાય છે.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
કરે છે.
ઉત્તરઃ– ભરતક્ષેત્રમાં વિચરતા સમ્યગ્જ્ઞાની જીવોમાં જે જીવના શ્રુતજ્ઞાનનો ઉઘાડ સર્વથી વધારે હોય તેટલું
સમજનાર કોઈ જીવ વિદ્યમાન ન હોય તો તે વિચ્છેદરૂપ જ છે. એટલે ‘શ્રુત’ આત્માના આધારે ટકેલું છે, નહિ કે
શબ્દોના આધારે.
વર્તમાન તેવા શ્રુતજ્ઞાનીનો સમાગમ ન મળ્યો હોય તો પૂર્વે કરેલા શ્રુતજ્ઞાનીના સમાગમના સંસ્કાર યાદ આવવા
જોઈએ. પણ શ્રુતજ્ઞાનીનો ઉપદેશ સાંભળ્યા વગર કોઈ પણ જીવને સમ્યગ્દર્શન થાય જ નહીં.
શુદ્ધાત્મા તેને જાણી લીધો તેથી તે (દર્શન અપેક્ષાએ) શ્રુતકેવળી છે. અમુક શાસ્ત્રોને જાણે તે શ્રુતકેવળી–એ વ્યાખ્યા
(જ્ઞાન અપેક્ષાએ) છે, પણ બધા શાસ્ત્રોનો સાર શુદ્ધાત્મા છે તેને જાણે તે શ્રુતકેવળી–એ વ્યાખ્યા (દર્શન અપેક્ષાએ)
છે. એવા નિશ્ચય–શ્રુતકેવળી આત્માઓ અત્યારે આ ભરતક્ષેત્રમાં વિરલ વિરલ પણ જોવામાં આવે છે. ભરતક્ષેત્રના
ભવ્ય જીવોને એવા વિરલા શ્રુતજ્ઞાનીઓ પાસેથી સત્શ્રુતની પ્રાપ્તિ કરવાનું સૌભાગ્ય હજી તપી રહ્યું છે–અને
અચ્છિન્નપણે રહેવાનું છે.
આજે પણ થઈ શકાય છે. બાર અંગ ચૌદ પૂર્વના જ્ઞાતાઓને જેવું શુદ્ધાત્માનું જ્ઞાન હતું તેવું જ શુદ્ધાત્માનું જ્ઞાન આજે
પણ શ્રુતજ્ઞાનીઓને છે અને પ્રગટ થઈ શકે છે.–એ સ્વાત્માના શ્રુતજ્ઞાનની અપેક્ષાએ એ બંનેમાં કાંઈ ફેર નથી. બાર
અંગ ચૌદ પૂર્વના જ્ઞાતા શ્રુતજ્ઞાનીઓ જેવા શુદ્ધાત્માને જાણતા હતા, તેવા જ શુદ્ધાત્માનું જ્ઞાન આજે પણ થઈ શકે છે.
માટે ભવ્ય જીવો અંતરંગમાં પ્રમોદ કરો કે આજે પણ સત્શ્રુત જયવંત વર્તે છે!
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
નથી...છતાં–આજે આપણી પાસે શ્રુતનો જે નાનકડો અંશ વિદ્યમાન છે તે સર્વજ્ઞ પરંપરાથી અવિચ્છિન્નપણે આવેલો
હોવાથી તેનું બિંદુ પણ સિંધુનું કાર્ય કરે છે.
તેઓ અંગો અને પૂર્વોના એકદેશના જ્ઞાતા હતા. તેઓ મહા વિદ્વાન અને શ્રુતવત્સલ હતા. એક વાર તેઓશ્રીને એવો
ભય ઉત્પન્ન થયો કે હવે અંગ–શ્રુત વિચ્છેદ થઈ જશે...આથી તેઓને વિકલ્પ ઉઠયો કે શ્રુતજ્ઞાન અવિચ્છિન્નપણે
જયવંત રહે!...અને શ્રુતનું અવિચ્છિન્નપણે વહન કરી શકે એવા પુષ્પદંત આચાર્ય અને ભૂતબલિ આચાર્ય એ બે
સમર્થ મુનિરાજો ધરસેનાચાર્ય પાસે આવ્યા, તેઓને આચાર્યદેવ પાસેથી જે શ્રુત મળ્યું તે તેઓએ પુસ્તકારૂઢ કર્યું,
અને લગભગ ૨૦૦૦ વર્ષ પહેલાં જેઠ સુદ પ ના રોજ એ પુસ્તક (ષટ્ખંડાગમ) ની શ્રી ભૂતબલિ આચાર્યદેવે
ચતુર્વિધ સંઘ સહિત પૂજા કરી હતી. ત્યારથી તે તિથિએ શ્રુતની પૂજા અને મહોત્સવ ઊજવાય છે અને તે દિવસ
શ્રુતપંચમી તરીકે પ્રસિદ્ધ છે. જૈનશાસનમાં પ્રથમ લખાણરૂપે ષટ્ખંડાગમ લખાયા છે. આચાર્ય ભગવંતોની પરમ
કૃપાથી એ પવિત્ર શ્રુતનો લાભ આજે પણ આપણને મળે છે.
દીધું. અને એ અપૂર્વ શ્રુતની પ્રતિષ્ઠા વડે તેઓશ્રીએ બાર અંગ અને ચૌદ પૂર્વના વિચ્છેદને ભૂલાવી દીધો.
તેનો મર્મ જ્ઞાનીને સોંપ્યો છે એટલે કે એકલા શાસ્ત્ર વાંચીને તેનો મર્મ નહિ સમજાય. પણ જ્ઞાનીના સમાગમે
શાસ્ત્રનો મર્મ સમજાશે અને સત્શ્રુતની પ્રાપ્તિ થશે.
આપણું પરમ સૌભાગ્ય છે...એવા શ્રુતમૂર્તિની ઉપાસના વડે આપણને સત્શ્રુતની શીઘ્ર પ્રાપ્તિ થાવ... અને...આત્મ
હિતકારી સત્શ્રુત સદાય જયવંત રહીને જગતનું કલ્યાણ કરો–એ જ મંગળ ભાવના!!!
એટલે કે અવસ્થામાં અશુદ્ધતા છે એમ જણાવે છે. આ રીતે નિશ્ચય અને વ્યવહાર (દ્રવ્ય અને પર્યાય) બંને ન માને
તો જ્ઞાન ખોટું છે, વ્યવહારનય પણ અસ્તિરૂપ છે. વ્યવહારનય છે ખરો પણ તે વ્યવહાર જાણવા પૂરતો છે. જો
વ્યવહારનયને આદરણીય માને તો તેની દ્રષ્ટિ ખોટી છે, અને જો વર્તમાન પૂરતો વ્યવહાર છે તેને ન જ માને તો
જ્ઞાન ખોટું છે. હેય બુદ્ધિએ પણ વ્યવહારને જાણવો પડશે. નિશ્ચયથી વ્યવહાર હેય હોવા છતાં વર્તમાન પૂરતો
વ્યવહારને જાણવો તો પડશે જ. વ્યવહારનું જ્ઞાન વ્યવહારનું જોર બતાવવા
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
માટે નથી પણ નિશ્ચય બતાવવા માટે છે વ્યવહારનય પરમાર્થનો કહેનાર છે (પરમાર્થનું લક્ષ કરાવવા માટે
વ્યવહારનો ઉપદેશ છે.)
કર્મનો સંબંધ ન જ હોય તો આ રાગ–દ્વેષ અને સંસાર કોના? સમ્યગ્દર્શન પછી પણ વ્યવહારનું અવલંબન
અવસ્થાની નબળાઈના કારણે આવે છે ખરૂં તેને જ્ઞાનીઓ જેમ છે તેમ જાણે છે, જો વ્યવહારનું અવલંબન સર્વથા ન
આવતું હોય તો વીતરાગતા પ્રગટ હોય.
સમજવામાં પહેલાં સત્સમાગમ, શ્રવણ, મનન વગેરે શુભભાવરૂપ વ્યવહાર આવ્યા વગર રહે નહિ. છતાં તે શુભરાગ
જ્ઞાનનું કારણ નથી; પરંતુ કોઇ શુષ્કજ્ઞાની–નિશ્ચયાભાસી પહેલી ભૂમિકામાં તે શુભભાવમાં નહિ જોડાય તો, હજી
વીતરાગ તો થયો નથી તેથી, અશુભમાં જોડાશે અને હલકી ગતિમાં રખડશે.
અભાવ ઠરશે અને તેથી બંધનો જ અભાવ ઠરશે.”
સાથે તેને નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ રૂપ વ્યવહાર છે તથા પોતે પણ હજી વીતરાગ નથી થયો એટલે અવસ્થામાં રાગ–
દ્વેષ છે તે વ્યવહાર છે તેથી સામા જીવને હણવાનો વિકલ્પ આવે છે. સામાને હણવાનો વિકલ્પ ઊઠે છે તે તારો
વ્યવહાર છે, તે વિકલ્પ પણ ક્યારે ઊઠે છે? સામા જીવને શરીર ઉપર મમતા ભાવ છે એટલે કે તેને શરીર સાથે
નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ વર્તમાનમાં છે તે તેનો વ્યવહાર છે–એ વ્યવહારને જાણ્યો એટલે સામાને મારવાનો ભાવ
તને થયો. નિશ્ચયમાં હિંસાનો વિકલ્પ હોઈ શકે નહિ, કેમકે નિશ્ચયથી કોઈ જીવ મરતો નથી, જીવ અને શરીર જુદાં જ
છે અને જડને મારવામાં હિંસા નથી એટલે નિશ્ચયમાં તો હિંસાનો વિકલ્પ જ ન હોય. હવે જો વ્યવહાર ન જ હોત તો
સામાને મારવાનો વિકલ્પ ન જ આવત. મારવાનો જે વિકલ્પ આવે છે તે જ વ્યવહાર છે. પોતાને અને સામાને
બંનેને વ્યવહાર છે ત્યારે જ વિકલ્પ ઊઠે છે. જો પોતે વીતરાગ જ હોત તો મારવાનો વિકલ્પ ન હોત, તથા જો સામો
જીવ વીતરાગ હોત તો પણ તેને મારવાનો વિકલ્પ તને ન આવત. “સિદ્ધને મારી નાખું” એવો ભાવ કોઈને આવે
નહિ કેમકે તેઓ વીતરાગ છે–તેમને વ્યવહારનું અવલંબન રહ્યું નથી. તથા તે જ કારણે સિદ્ધ ભગવાનને “હું અમુક
જીવને મારૂં” એવો કોઈ વિકલ્પ નથી. વ્યવહારના અવલંબન વગર વિકલ્પ ઊઠે નહિ શરીર વગેરેની ક્રિયા આત્મા
કરી શકે એવી માન્યતાને લોકો વ્યવહાર કહે છે, પરંતુ તે વ્યવહાર નથી. એ માન્યતા તો મિથ્યાત્વ છે.
જ રહેતો નથી.
તરફનો વિકલ્પ હોઈ શકે નહિ; પરંતુ અવસ્થા છે, વ્યવહાર છે, એ વ્યવહારને જાણે છે ત્યારે ‘આ ખવાય અને આ
ન ખવાય” એમ અવસ્થાનો વિવેક કરે છે, તે વ્યવહાર છે.
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
અરિહંતને વંદન કરે છે. હવે વિચારો કે તે વંદન વસ્તુદ્રષ્ટિએ કરે છે કે અવસ્થાદ્રષ્ટિએ? જો વસ્તુ દ્રષ્ટિ હોત તો,
વસ્તુદ્રષ્ટિમાં બધા આત્મા સરખા હોવાથી વંદનનો વિકલ્પ જ ન હોત. પણ પોતાની અપૂર્ણ અવસ્થા ઉપર લક્ષ જતાં
વંદનનો વિકલ્પ આવે છે. પોતાની અવસ્થાદ્રષ્ટિ જતાં સામે પણ અવસ્થાનો વિવેક કરીને અરિહંતને વંદન કરે છે
અને કષાઈને વંદન કરતો નથી. આ રીતે વ્યવહાર છે, તે વ્યવહારને જ અવસ્થામાં જેમ છે તેમ તે અવસ્થામાં
જ હોય તો ‘પાડો’ અને ‘બાપો’ તેમાં કાંઈ ભેદ રહેતો નથી; પરંતુ અવસ્થા પૂરતો સંબંધ બતાવવા માટે વ્યવહાર
ભગવાનની પ્રતિમામાં અને અન્ય મતમાં મનાતી કુલીંગી પ્રતિમામાં ભેદ જ નહિ પાડે. આ સીમંધર ભગવાનની
પ્રતિમા પણ જડની છે અને કુલીંગી પ્રતિમા પણ જડની છે, બંને પ્રતિમાઓ જડની હોવા છતાં સ્થાપના નિક્ષેપની
અપેક્ષાએ બંનેમાં ફેર છે. “આ પ્રતિમા સીમંધર ભગવાનની છે’ એમ સ્થાપના નિક્ષેપે કહેવાય છે. તે સ્થાપના
નિક્ષેપને જેમ છે તેમ જાણીને વ્યવહારનો વિવેક કરે છે તેથી જ સીમંધર ભગવાનની પ્રતિમાને વંદન કરે છે અને
કુલીંગી પ્રતિમાને વંદન કરતો નથી. (સ્થાપના નિક્ષેપ પોતે વ્યવહાર છે, તેને જાણ્યા વિના જે કુલીંગને પણ નમસ્કાર
કારણ ત્યાં અવસ્થાનો વિવેક છે. આ સમયસાર શાસ્ત્રરૂપ પરિણમેલા પરમાણુઓમાં સત્સમજણનું નિમિત્ત થવાની
લાયકાતરૂપ વર્તમાન અવસ્થા છે અને અન્ય કુશાસ્ત્રોમાં તે લાયકાતરૂપ અવસ્થા નથી–એ રીતે અવસ્થાને જાણીને
સાંભળીને દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની ઓળખાણ, ભક્તિ, વિનય પૂજાદિરૂપ વ્યવહાર નહિ માને તો તેને પણ પરમાર્થ
તત્ત્વની શ્રદ્ધા થઈ શકશે નહિ. અને કોઈ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની ભક્તિ આદિરૂપ વ્યવહારને જ પરમાર્થ માની લ્યે તો
પણ તે પરમાર્થ સમજ્યો નથી, તેની દ્રષ્ટિ ખોટી છે.
વસ્તુને લક્ષમાં લેનાર પરમાર્થદ્રષ્ટિ એ બંનેને જાણનારૂં જે સમ્યક્જ્ઞાન છે તે જ્ઞાન ત્રિકાળ સ્વભાવ અર્થાત્ નિશ્ચય
અને વર્તમાન અવસ્થા અર્થાત્ વ્યવહાર એ બંનેને જેમ છે તેમ જાણે છે. એ પ્રમાણે સમ્યગ્જ્ઞાનવડે નિશ્ચય–વ્યવહાર
બંનેને જાણીને નિશ્ચયને આદરવા યોગ્ય અને વ્યવહારને જાણવા યોગ્ય માનવો તેનું નામ
લીધા વગર “આ નાનું છે કે મોટું” એ કહી શકાશે નહિ અર્થાત્ એકમાં નાના મોટાના ભેદ પડી શકશે નહિ. એકલી
આત્મવસ્તુમાં બે ભેદ ન હોય,
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
એકલી વસ્તુ તે દ્રષ્ટિનો વિષય છે. વ્યવહારનય પરની અપેક્ષા બતાવે છે તેથી
“આદરવો ન્યાયસંગત જ છે” એમ કહ્યું નથી; એટલે વ્યવહારનય આદરણીય નથી, પણ જાણવા યોગ્ય છે.
ક્યાં કરશે? એટલે વ્યવહારને નહિ માનો તો પણ વસ્તુ સમજાશે નહિ અને જો તે વ્યવહારનું જ લક્ષ રહેશે તો પણ
અખંડ વસ્તુ કે જે નિશ્ચયનો વિષય છે તે ખ્યાલમાં આવશે નહિ. વ્યવહાર સમજ્યા વગર પરમાર્થ સમજશે ક્યાંથી?
અને પરમાર્થ નહિ સમજે તો વ્યવહાર કામનો શું?
રાગ–દ્વેષરહિત, કર્મના સંયોગ રહિત, અને પર્યાયના ભેદ રહિત
પરસ્પર વિરોધ છે; ત્યાં વ્યવહારનય તો અવસ્થામાં જેમ છે તેમ જાણે છે, દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનું નિમિત્ત છે, રાગ
છે, ઊણપ છે, કર્મનો સંગ છે, શરીરનો સંયોગ છે–એ બધું જાણે છે અને નિશ્ચયનય ત્રિકાળસ્વભાવનું જ લક્ષ
કરે છે, ત્રિકાળ સ્વભાવમાં રાગ–દ્વેષ નથી, સંયોગ નથી, નિમિત્ત નથી, ઊણપ નથી, શરીર નથી, કર્મ નથી–એમ
સ્વભાવ દ્રષ્ટિના જોરમાં નિશ્ચયનય બધું ઉડાડી દે છે, અને વ્યવહારનય તે બધું જેમ છે તેમ બતાવે છે; એ
વ્યવહારને જાણવો અને નિશ્ચયને જાણીને આદરવો–તે જ બંને નયોનો વિરોધ મટાડવાનો ઉપાય છે અને એ જ
રીતે યથાર્થ શ્રદ્ધાન થાય છે, તે જ સમ્યક્ત્વ છે. પણ બંને નયોના કથનને સમાન જાણવું અર્થાત્ બંનેને
આદરણીય માનવા તે યથાર્થ શ્રદ્ધાન નથી. બંને નયોને ન માને અને એકને જ માને, અથવા તો બંને નયોને
આદરણીય માની લે તો શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન બંને ખોટા છે.
સારા સારા સંયોગોની પ્રાપ્તિ થશે એમ માનીને તે પુણ્યની હોંશ કરે છે. પુણ્યની હોંશ કરતાં મુક્ત આત્મ સ્વભાવનો
અનાદર થાય છે અને અનંત સંસારનો આદર થાય છે તેનું અજ્ઞાનીને લેશ માત્ર ભાન નથી. પરંતુ બાહ્યદ્રષ્ટિ છોડીને,
આત્મામાં તે પુણ્ય ભાવનું ફળ શું આવે છે તે સમજવાની જો દરકાર કરે તો, આત્મામાં તો પુણ્યભાવથી દુઃખની જ
ઉત્પત્તિ છે એમ તેને સમજાય, તેથી તે કદી પુણ્યમાં હોંશ ન કરે અને પુણ્યમાં કદી ધર્મ ન માને...તેમજ તેને ધર્મનો
હેતુ ન માને. કેટલાક કહે છે કે–પુણ્ય ધર્મ નથી એ તો ખરૂં, પણ તે ધર્મનું કારણ અર્થાત્ હેતુ છે. તેમની એ માન્યતા
પણ મિથ્યા છે.
अस्ति नाबन्ध हेतुर्वा शुभोनाप्य शुभावहात्।।
નિર્જરાદિનું કારણ) થઈ શકતું નથી અને તેને ‘શુભ’ પણ કહેવાતું નથી. ભાવાર્થઃ– શુભોપયોગને નિર્જરાનું કારણ
માનવું ન જોઈએ, કારણ કે શુભોપયોગ પણ બંધનું જ કારણ છે; તેથી તેને માત્ર વ્યવહારથી ‘શુભ’ કહેવાય છે;
ખરેખર તો જેનાથી સંવર–નિર્જરા થાય તેને જ ‘શુભ’ કહેવાય છે, શુભોપયોગથી જે શુભબંધ થાય છે તે પણ બંધ
જ છે તેથી શુભોપયોગ પણ ‘અશુભ’ જ છે–શુભ નથી.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
પરનો નિર્ણય યથાર્થ થઈ શકે નહિ. જે જ્ઞાન સ્વભાવ તરફ વળ્યું તે જ્ઞાન પરનો પણ યથાર્થ વિવેક કરે છે.
નિષેધ કરીને રાગરહિત સ્વભાવ તરફ જ ઢળે. એવા જ્ઞાનમાં જ રાગને અને નિમિત્તને જેમ છે તેમ યથાર્થ જાણવાની
તાકાત છે. પરંતુ જે જ્ઞાન રાગરહિત સ્વભાવ તરફ ઢળ્યું જ નથી અને રાગમાં જ અટકી ગયું છે તે જ્ઞાન સ્વ–પરને
યથાર્થ જાણવાનું કાર્ય કરી શકશે નહિ.
સંયોગને જુએ છે; પરંતુ સમ્યગ્દર્શન રૂપે તો તે સમયની પર્યાય પોતે પરથી નિરપેક્ષ સ્વતંત્રપણે જ પરિણમી છે–એમ
સ્વાધીનદ્રષ્ટિ ઉઘડયા વગર નિમિત્તાશ્રિતદ્રષ્ટિ ટળે નહિ.
કરવો તે તો કર્તાના પરિણામ ઉપર આધાર રાખે છે અર્થાત્ કર્તા પોતે જેવા કાર્યરૂપે પરિણમે તે અનુસાર પર
વસ્તુમાં આરોપ કરીને તેને નિમિત્ત કહેવાય છે. તે પર વસ્તુમાં પણ તે પ્રકારની (નિમિત્તપણાની) સ્વતંત્ર લાયકાત
છે. કોઈને પ્રશ્ન ઊઠે કે–કોઈ પર વસ્તુ તો કાર્યમાં કાંઈ કરતી નથી, તો પછી તે વસ્તુઓમાંથી એકને નિમિત્ત કહેવું
અને બીજીને ન કહેવું તેનું શું કારણ? તેનો ઉત્તર એ છે કે–જેમ ઉપાદાન વસ્તુમાં સ્વયં કાર્યરૂપે પરિણમવાની
યોગ્યતા છે તેમ તે પર વસ્તુમાં પણ એવી જ નિમિત્તપણાની યોગ્યતા છે કે જેથી તેને જ નિમિત્ત કહેવાય. ઉપાદાન
અને નિમિત્ત બંનેની સ્વતંત્ર લાયકાત છે.
યથાર્થ વિવેક વગર પરમાં ક્યાંય પાર પડે તેમ નથી. જેને પોતાના સ્વભાવની સ્વતંત્રદ્રષ્ટિ ખીલી છે તેનું જ્ઞાન ચૌદ
બ્રહ્માંડના ભાવોનો વિવેક કરી લેશે.
જીવ પોતે અનારોપ–નિરપેક્ષ સ્વભાવને સમજ્યા પછી વિકલ્પથી આરોપ કરે છે કે ‘ભગવાન મને નિમિત્ત હતા.’
પૂર્વે પોતાનું લક્ષ ભગવાન ઉપર હતું એમ જ્ઞાન કરીને વર્તમાન વિકલ્પ વડે ભગવાનમાં નિમિત્તપણાનો આરોપ
કરે છે.
દ્રવ્ય મારી અપેક્ષા રાખીને પરિણમતું હોય–એમ અજ્ઞાની માને છે. ખરેખર તો જે જીવ સ્વયં સત્ સમજ્યો છે તે જીવ
પોતાને વિકલ્પ ઊઠતાં નિમિત્તને જાણીને એમ આરોપ કરે છે કે ‘આ મને નિમિત્ત હતું.’ આ રીતે, સ્વતંત્ર કાર્ય થાય
ત્યાં પરમાં નિમિત્તનો આરોપ કરવામાં આવે છે પરંતુ કોઈ જીવ પરના કાર્યમાં નિમિત્ત થવા માગે તો તેની દ્રષ્ટિ
પરાશ્રિત છે.
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
સ્વીકાર્યા પછી ત્રિકાળી સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી તે રાગનો પણ નિષેધ કરવો કે રાગ મારા સ્વભાવમાં છે જ નહિ;
સ્વભાવદ્રષ્ટિથી હું રાગનો કર્તા નથી.
નહિ. અને રાગ કરતાં કરતાં ધર્મ થશે એમ માને તો તે પણ રાગનો નિષેધ કરી શકે નહિ. માટે, પ્રથમ પોતાના
પર્યાયમાં ક્ષણિક રાગ થાય છે એમ જાણીને પછી સ્વભાવ દ્રષ્ટિ વડે તેનો નિષેધ કરવો. આ સમ્યગ્દર્શન અને
સમ્યગ્જ્ઞાનનો ઉપાય છે.
યથાર્થ જ્ઞાન થાય. જ્યાં સુધી સ્વ દ્રવ્ય યથાર્થ ન જાણે ત્યાં સુધી જ્ઞાનનું સ્વ પર પ્રકાશક સામર્થ્ય ખીલે નહિ.
કહેવામાં આવ્યું નહિ, પણ જ્યારે
–એમ યથાર્થ સમજવું જોઈએ; કેમ કે ‘નિમિત્ત’
લાભ–નુકશાન કરે છે એમ માનવું તે પણ ખોટું છે.
કરે છે અને નિમિત્ત પોતે પોતાનું કાર્ય પોતામાં કરે છે; ઉપાદાન નિમિત્તને આધીન નથી અને નિમિત્ત ઉપાદાનને
આધીન નથી–આવું જાણવું તે સાચું છે.
પ્રસિદ્ધ થયેલ છે. જેઓ હિંદી ભાષા સારી રીતે વાંચી સમજી શકતા હોય તેઓ માટે અત્યંત ઉપયોગી છે. મૂલ્ય બાર
આનાઃ ટ. ખ. માફ ઃ પ્રાપ્તિસ્થાનઃ ઃ આત્મધર્મ કાર્યાલયઃઃ મોટા આંકડિયા (કાઠિયાવાડ)ઃ
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
તેનો ખ્યાલ નીચેની બાબતોથી આવી જશે.
માનતા નથી.
અને પરનાં અભિમાન કરે છે.
માનવો તે જ મોટી હાર છે; બહારની હારજીતથી પોતાને નુકશાન–લાભ માનતા નથી.
નુકશાન–લાભ માને છે.
વિકારને દૂર કરવા માગે છે, અજ્ઞાની બહારના સંયોગને દૂર કરવા માગે છે.
જ્ઞાનીને તે વખતે પણ સાચા અભિપ્રાયને લીધે સંસાર ઘટતો જાય છે, અજ્ઞાનીને ઊંધા અભિપ્રાયને લીધે અનંત
સંસાર વધે છે. સમ્યગ્દર્શન થતાં જીવનો અભિપ્રાય ફરી જાય છે, તે કદી વિકાર ભાવોની ભાવના કરતો નથી અને
પરવસ્તુનો કર્તા પોતાને માનતો નથી. આવા સમ્યક્ અભિપ્રાયવાળા ધર્માત્માને વ્રત, તપ, ત્યાગ પડિમા ન હોવા
છતાં સાચા અભિપ્રાયના જોરે તેણે સંસારના મૂળને છેદી નાખ્યું છે. ઊંધા અભિપ્રાયનું જે અનંતુ પાપ છે તે પાપ
શુભભાવ વડે ટળી શકતું નથી પણ સાચી સમજણ વડે જ ટળી શકે છે; માટે સાચો અભિપ્રાય અર્થાત્ સમ્યગ્દર્શન તે
જ પ્રથમ અપૂર્વ ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
સ્વરૂપમાં પણ ફેરફાર થાય છે–એમ ઘણા લોકો માને છે, પરંતુ તે સત્ય નથી કેમ કે અહિંસા કોઈ દેશ કે કાળને
આધારે નથી પણ આત્માના ભાવને જ આધારે હોવાથી તેનું સ્વરૂપ સદાય એકસરખું જ છે. મહાસમર્થ ગણધરતૂલ્ય
શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવે અહિંસા તથા હિંસાનું સ્વરૂપ ઘણી જ અલૌકિક રીતે સ્પષ્ટપણે પુરુષાર્થસિદ્ધિ ઉપાય શાસ્ત્રમાં
(૪) બાહ્ય હિંસા ન હોવા છતાં હિંસક, બાહ્ય હિંસા હોવા છતાં અહિંસક, બાહ્ય હિંસા થોડી દેખાય છતાં
૧. મદિરા સેવનમાં હિંસા (ગા. ૬૧ થી ૬૩)
૨. માંસ ભક્ષણમાં હિંસા (ગા. ૬પ થી ૬૮)
૩. મધ ભક્ષણમાં હિંસા (ગા. ૬૯ થી ૭૦)
(૬) મધ, માંસ, મદિરા વગેરેનો ખોરાક જે જીવને હોય તે જીવ જિનધર્મની દેશના સાંભળવાને પણ લાયક
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
જીવનું મરણ વગેરે થાય કે ન પણ થાય. અર્થાત્ દ્રવ્ય–હિંસા ન થાય તો પણ કષાય પરિણામ વડે પોતાની ભાવ
હિંસા તો થઈ જ ગઈ છે.
.
ભાવોનો સદ્ભાવ તે જ હિંસા છે.
એવી બુદ્ધિ છે તેને અનંત પર જીવો પ્રત્યે રાગ અને દ્વેષ હોય જ, અને તેથી તે જીવ હિંસક જ છે. પરના કર્તૃત્વરૂપ
મિથ્યા અભિપ્રાય અને અહિંસકપણું એ બંને કદી સાથે હોઈ જ ન શકે. મિથ્યા–અભિપ્રાય ટળી ગયા પછી ક્રમે ક્રમે
જીવને કષાયભાવ અવશ્ય ટળતા જાય છે. અને જ્યાં પોતાના ભાવમાં કષાય ન હોય ત્યાં બીજા જીવોને મારવાનો કે
દુઃખ દેવાનો ભાવ પણ હોય જ નહિ. આથી મિથ્યાત્વ એ જ હિંસાનું મૂળ છે અને સમ્યક્ત્વ એ જ અહિંસાનું મૂળ છે.
નથી; અને હિંસાનું લક્ષણ તો
જ થાય છે.
આત્મઘાત તે જ હિંસા છે. ત્યાં અન્ય જીવો તેના આયુષ્ય પ્રમાણે જીવે કે મરે, તેનું જીવન–મરણ તેના આયુષ્યને
આધીન છે, પરંતુ આત્મઘાત રૂપ હિંસા તો કષાયભાવ થતાં જ થઈ જાય છે. ‘પરનો ઘાત’ એ ઉપચાર કથન છે,
કેમકે શરીર અને જીવનો વિયોગ થાય તેમાં બેમાંથી એકેયનો નાશ થતો નથી તેથી તે ખરેખર ઘાત નથી; પોતાની
પર્યાયમાં વિકાર કરીને આત્મા પોતે પોતાના શુદ્ધોપયોગને હણે છે તે જ સાચો ઘાત છે. પર જીવોને દુઃખ દેવાના
ભાવ કરે ત્યાં ખરે–
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
ખર પરનો ઘાત કર્યો નથી પણ કષાય પરિણામ વડે
પોતે પોતાના શુદ્ધોપયોગનો જ ઘાત કર્યો છે; તેવી જ
રીતે પરને દુઃખ ન દેવાનો ભાવ કરે ત્યાં ખરેખર તે
પરના કલ્યાણ માટે નથી પણ પોતાના જ આત્મકલ્યાણ
માટે છે, પર જીવોનું ભલું–બૂરું તો કોઈ કરી શકતો
નથી.
મમતાને કારણે દુઃખી થાય છે, પરંતુ અનુકૂળ કે
પ્રતિકૂળ કલ્પેલા સંયોગ સુખ–દુઃખનું કારણ નથી.
ખરી રીતે શરીરાદિ પર દ્રવ્યોની કોઈ પણ અવસ્થાને
અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ માનવી તે પણ ભૂલ છે–વાસના
છે. શરીરાદિ કોઈ પણ પર દ્રવ્યોની અવસ્થા જીવને
અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ છે જ નહિ, માત્ર જીવ પોતાની
જુઠ્ઠી કલ્પનાથી તેવી માન્યતા કરે છે. પોતાના સાચા
આત્મસ્વરૂપનું અભાન તથા રાગ–દ્વેષ એ જ ખરેખર
જીવને પ્રતિકૂળ છે અને તે જ દુઃખરૂપ છે તથા તે જ
હિંસા છે. અને પોતાના આત્મસ્વભાવની સાચી શ્રદ્ધા
તથા વીતરાગ ભાવ એ જ જીવને અનુકૂળ છે, અને તે
જ સુખરૂપ છે તથા તે જ અહિંસા છે.
પરિણામોની નિર્મળતાને માટે હિંસાના સ્થાનોથી પોતાના
ભાવની નિવૃત્તિ કરવી યોગ્ય છે.
રાગાદિક પરિણામ પરિગ્રહાદિકના અવલંબનથી થાય છે
તેથી પરિણામોની વિશુદ્ધતા અર્થે પરિગ્રહાદિ તરફનું
વલણ છોડવું જોઈએ.
જીવ શુદ્ધભાવ અને શુભભાવ બંનેથી ભ્રષ્ટ થઈને અશુભ
પરિણામરૂપ પ્રવર્તે છે. અથવા જે જીવ નિશ્ચયનયના
સ્વરૂપને જાણતો નથી અને બાહ્ય પરિગ્રહના ત્યાગને જ
ખરેખર મોક્ષમાર્ગ માને છે તે મૂર્ખ જીવ શુદ્ધોપયોગરૂપ
આત્માની દયાને નષ્ટ કરે છે.
પ્રમાણમાં હિંસાની બાહ્ય પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યેનું વલણ પણ
સ્વયમેવ છૂટી જાય છે. જે પુરુષ આમ જાણતો નથી અને
કહે છે કે–
કરવાથી મને દોષ લાગતો નથી” –એમ કહેનાર
પુરુષ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે જો કષાયભાવ ટળી ગયો
હોય તો તેને કષાયના નિમિત્તોનું અવલંબન હોય
જ નહિ.
અન્ય કોઈ જીવથી બાહ્યહિંસાનું કાર્ય થવા છતાં પણ
હિંસાના ફળને ભોગવવાનું પાત્ર થતો નથી.
હિંસાના ફળને ભોગવશે, અને કોઈ ઠેકાણે બાહ્યમાં
તો હિંસાનું કાર્ય થયું પણ જો જીવના પરિણામમાં
હિંસાના ભાવ ન થાય તો તે જીવ હિંસા દોષને પાત્ર
કદાપિ થતો નથી.
ફળને આપે છે, અને કોઈ જીવને બાહ્ય હિંસા ઘણી હોય
છતાં ભાવમાં તીવ્ર કષાય ન હોય તો તે ઉદયકાળમાં ઘણું
થોડું ફળ આપે છે.
બાહ્યહિંસા તો થોડી દેખાતી હોય પરંતુ પોતાના
પરિણામોમાં હિંસાભાવથી ઘણો લિપ્ત હોય તો તેને તીવ્ર
કર્મબંધ થશે અને કોઈ પુરુષને બાહ્ય હિંસા તો અધિક
દેખાય છે પરંતુ અંતરંગમાં હિંસાના અધિક ભાવ નથી
તો તેને મંદ કર્મબંધ થશે.
અર્થાત્ એકને તો તે તીવ્રફળ આપે છે અને બીજાને
અલ્પ ફળ આપે છે.
ભાવાર્થઃ– બે પુરુષો મળીને કોઈ હિંસા કરે છતાં
પરિણામમાં ફેર પડે છે. જેના પરિણામ તીવ્ર કષાયરૂપ
હોય તેને તીવ્ર હિંસા છે અને તે જ વખતે જેના
પરિણામ મંદ કષાયરૂપ હોય તેને અલ્પહિંસા છે.
આથી એમ નિશ્ચય સમજવું કે બાહ્ય ક્રિયાઓનું ફળ
આત્માને
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
નથી પણ પોતાના પરિણામનું જ ફળ આત્માને છે. બાહ્ય ક્રિયાઓ તો આત્માથી ભિન્ન હોવાથી આત્મા તેનો કર્તા
પણ નથી અને ભોક્તા પણ નથી.
ઉત્પત્તિસ્થાન (યોનિ) કહેવાય છે, તેથી જે મદિરાનું સેવન કરે છે તેને તે જીવોની હિંસા અવશ્ય લાગે છે.
હિંસા થાય છે. મરેલા જીવના માંસમાં પણ તે જીવની જાતિના અનંત જીવો રહેલા હોય છે તેથી તેના ભક્ષણમાં અનંત
જીવોની હિંસા થાય છે.
એટલે કે માંસ કદાપિ અચેતન થઈ જ શકતું નથી. જે જીવ કાચા કે પાકા માંસનું ભક્ષણ કરે છે અથવા તો તેનો સ્પર્શ
પણ કરે છે તે જીવ નિરંતર એકત્રિત થએલા અનેક જાતિના જીવોના સમૂહની હિંસા કરે છે.
કરવામાં પણ તેના આશ્રયભૂત જીવોના ઘાતથી હિંસા થાય છે.
ઉપદેશ સાંભળવાને પાત્ર થાય છે.
અર્થઃ– મદ્ય, માંસ, અને મધ એ ત્રણ ‘મ’ કાર અને પાંચ ઉદુમ્બર ફળોનો મરણ પર્યંત ત્યાગ કરવો તે
હિંસાનો પરિત્યાગ કરવા અસમર્થ હોય તે પણ ત્રણ જીવોની હિંસા તો અવશ્ય છોડો.
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
માન્યતાને પુષ્ટ કરતા દેખીને ધર્માત્મા પુરુષોએ અહિંસામય જિનધર્મથી (આત્મ સ્વરૂપના શ્રદ્ધા જ્ઞાન–ચારિત્રથી)
ચલાયમાન થવું યોગ્ય નથી.
શુદ્ધોપયોગનો ઘાત થાય છે, તથા તેના બાહ્ય ફળ તરીકે ભવિષ્યમાં નરકાદિ દુર્ગતિમાં જશે. વર્તમાન જે અનુકૂળતા
દેખાય છે તે પૂર્વ પુણ્યનું ફળ છે. તેવી જ રીતે કોઈ અહિંસક ધર્માત્માને કદાચ વર્તમાનમાં પ્રતિકૂળ સંયોગ દેખાય તો
તેનું કારણ વર્તમાન અહિંસાભાવ નથી પણ પૂર્વના અશુભ કર્મનો ઉદય છે. વર્તમાન જે શુદ્ધ અહિંસાભાવ છે તેના
ફળરૂપે તો તે જ વખતે અનાકુળતારૂપ સુખનું વેદન છે અને શુદ્ધોપયોગની વૃદ્ધિ થાય છે તથા તેના ફળમાં મોક્ષની
પ્રાપ્તિ છે અને તે શુદ્ધભાવ સાથે અપૂર્ણદશામાં જે શુભભાવરૂપ અહિંસા હોય છે તેનું ફળ સ્વર્ગ છે. માટે બાહ્ય
સામગ્રી ઉપરથી હિંસા અહિંસાનું માપ બિલકુલ થઈ શકે નહિં, પણ જીવના પોતાના ભાવ ઉપરથી જ તેનું માપ થાય
છે. તેનું ફળ પણ તે જ વખતે જીવને પોતાના ભાવમાં વેદાય છે.
એકેન્દ્રિયની અપેક્ષાએ પંચેન્દ્રિય જીવને દ્રવ્યપ્રાણ તથા ભાવપ્રાણ વધારે હોય છે તથા પંચેન્દ્રિય જીવનો ઘાત કરવાનો
ભાવ તે ઘણો તીવ્ર કષાય છે, તેથી તેમાં તીવ્ર હિંસા પાપ છે, એકેન્દ્રિય જીવના ઘાત કરતાં બેઈન્દ્રિય જીવને ઘાતવાના
ભાવમાં અસંખ્યાતગણું પાપ છે, તો પછી પંચેન્દ્રિય જીવને ઘાતવાનો જે ભાવ તેના પાપની તો વાત જ શું કરવી?
મારવાના ભાવ કરીને પાપનું ઉપાર્જન શા માટે કરવું?
એવી બુદ્ધિ તે સંકલ્પી હિંસા છે, અને તે હિંસાભાવ મિથ્યાદ્રષ્ટિને જ હોય છે, તે ભાવથી પોતાની જ મહાહિંસા થાય
છે. માટે હિંસક જીવોને પણ મારી નાખવાનો ભાવ છોડી દેવો જોઈએ.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
નાખવાનો ભાવ તે મહાન અજ્ઞાન અને હિંસા છે. જીવને સુખ તો સાચી સમજણ પૂર્વક સત્ય ધર્મના આરાધનથી જ થાય
છે. જે જીવ દુઃખી થઈ રહ્યો છે તે તેના પોતાના અજ્ઞાન અને કષાય ભાવથી જ થઈ રહ્યો છે, તેથી જો તે પોતાનું અજ્ઞાન
સ્વરૂપ જાણીને હિંસામય ભાવોને છોડવા જોઈએ.
અને જગતની બધી જડ વસ્તુઓની ક્રિયા પણ તે તે જડ વસ્તુના ઉપાદાનથી થાય છે, શરીરનું હલન ચલન, શબ્દો
બોલવા કે લખાવા, એ બધુંય પરમાણુના ઉપાદાનથી જ થાય છે, નિમિત્ત તેમાં કાંઈ જ કરતું નથી–એમ સર્વત્ર
સમજવું.)
ઉપાદાન શિવ લોક મેં, પહુંચ્યો કર્મ ખપાય. ૪૦.
સ્વભાવથી જ શુદ્ધ થયો તેણે પોતાના સ્વભાવમાંથી જ શુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરી છે, પરંતુ કોઈ સંયોગમાંથી કે રાગ દ્વેષ
વિકલ્પ ઇત્યાદિ જે છૂટી ગયા તેમાંથી શુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરી નથી. કર્મ અને વિકારી ભાવનો નાશ કરીને, તથા મનુષ્યદેહ,
પાંચ ઇન્દ્રિયો અને દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે બધાના લક્ષને છોડીને ઉપાદાન સ્વરૂપની એકાગ્રતાના બળે જીવે પોતાની
શુદ્ધદશા પ્રગટ કરી લીધી. એ જ ઉપાદાનની જીત છે.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
પહેલાં અજ્ઞાનદશા વખતે જીવ નિમિત્તનું જોર માની રહ્યો હતો, અને હવે પોતાના સ્વભાવની યથાર્થ પ્રતીતિ થતાં
તેણે ઉપાદાન નિમિત્ત બંનેને સ્વતંત્ર જાણી લીધા અને પોતાની સ્વતંત્ર શક્તિને સંભાળીને સ્વયં સિદ્ધદશા પ્રગટ
કરી. ‘નિમિત્ત હારી ગયું’ એનો અર્થ એ છે કે અજ્ઞાનદશામાં નિમિત્ત ઊપર જ દ્રષ્ટિ હતી; જ્ઞાનદશા થતાં અજ્ઞાનનો
નાશ થયો અને નિમિત્તદ્રષ્ટિ ટળી ગઈ, તેથી ‘નિમિત્ત હાર્યું’ એમ કહ્યું છે. ૪૦.
સુખ અનંત ધ્રુવ ભોગવે અંત ન બરન્યો તાસ. ૪૧.
દુઃખ ભોગવતો, હવે સ્વભાવને ઓળખીને ઉપાદાન દ્રષ્ટિથી સ્વાધીનપણે સિદ્ધદશામાં સુખનો અનુભવ અનંતકાળ
કર્યા કરે છે; સિદ્ધદશા થયા પછી સમયે સમયે સ્વભાવમાંથી જ આનંદનો ભોગવટો થયા જ કરે છે. પોતાના સુખ
માટે જીવને શરીર પૈસા વગેરે પરદ્રવ્યની જરૂર નથી, કેમકે તે કાંઈ ન હોવા છતાં સિદ્ધ ભગવાન સ્વાધીનપણે સંપૂર્ણ
સુખી છે.
કોઈ આત્મા નથી કે જેનામાં ઉપાદાન સામર્થ્યની પૂર્ણતા ન હોય, તેમજ એવો કોઈ આત્મા નથી કે જેને નિમિત્ત
નથી. જેવું કાર્ય જીવ પોતે કરે તે વખતે તેને અનુકૂળ નિમિત્ત હોય જ છે, નિમિત્ત હોય છે ખરું, પણ ઉપાદાનના
કાર્યમાં તે કાંઈ પણ કરતું નથી. ઉપાદાન અને નિમિત્ત બંને અનાદિઅનંત છે. જે પોતાના ઉપાદાનની જાગૃતિ કરીને
ધર્મ સમજે તેને સત્ નિમિત્ત હોય છે અને જે જીવ ધર્મ ન સમજે તેને કર્મ વગેરે નિમિત્ત કહેવાય છે, સિદ્ધને પણ
પરિણમન વગેરેમાં કાળ, આકાશ વગેરેનું નિમિત્ત છે, અને જ્ઞાનમાં જ્ઞેય તરીકે આખું જગત્ નિમિત્ત છે અથવા તો
સ્વમાં નાસ્તિપણે આખું જગત્ નિમિત્ત છે. કોઈ પણ ઠેકાણે એકલું ઉપાદાન ન જ હોય. કેમકે જ્ઞાન સ્વ પરને
જાણવાના સામર્થ્યવાળું છે તેથી તે ઉપાદાન અને નિમિત્ત બંનેને જાણે છે;
करता नथी
શક્તિને ભૂલીને પરમાં ભીખ માગનાર ચોરાશીનો ભીખારી છે, પરલક્ષે તે ભીખારાપણું ટળે નહિ અને જીવ સુખી
થઈ શકે નહિ. જો પોતાના સ્વભાવની સ્વાધીનતાને પ્રતીતમાં લ્યે તો સર્વ પર દ્રવ્યોની ઓશિયાળ ટળી જાય અને
સ્વભાવનો સ્વાધીન આનંદ પ્રગટે.
સંભાળ તે જ દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ છે. પહેલાં ઉપાદાનસ્વભાવની શ્રદ્ધા કરી કે હું સ્વયં અનંત ગુણ
શક્તિનો પિંડ છું, પરથી છૂટો છું, મારે પરમાંથી કાંઈ જ લેવું નથી પણ મારા સ્વભાવમાંથી જ પ્રગટે છે. આવી પ્રતીત
અને જ્ઞાન કરીને પછી તે સ્વભાવમાં સ્થિરતા કરવી તે ઉપાદાનશક્તિની સંભાળ છે અને તે જ મોક્ષનું કારણ છે.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
નિમિત્ત કારણ કહેવાય છે. પર વસ્તુને ‘નિમિત્ત’ કહીને તેનું જ્ઞાન કરાવ્યું છે, કેમકે જ્ઞાનનું સામર્થ્ય સ્વપરને
જાણવાનું છે; પરંતુ પરદ્રવ્યનું કાંઈ પણ જોર બતાવવા તેને નિમિત્ત કહ્યું નથી. ‘જીવે જ્ઞાનાવરણીય કર્મ બાંધ્યું’ એમ
કહેવાય છે ત્યાં ખરેખર એમ બતાવવાનો આશય છે કે જીવે પોતાની પર્યાયમાં જ્ઞાનની હીનતા કરી. પરંતુ ‘જીવ જડ
પરમાણુઓનો કર્તા છે’ એમ બતાવવાનો આશય નથી.
ઉપાદાન હોવા છતાં પૂર્વે કદી શુદ્ધકાર્ય પ્રગટ ન કર્યું અને અત્યારે જ પ્રગટ કર્યું તેનું શું કારણ?
છે તેમ શુદ્ધ કે અશુદ્ધ પર્યાય પણ અકારણીય છે, શુદ્ધ કે અશુદ્ધ પર્યાય તે તે સમયે સ્વયં પોતે કરે છે, તેમાં પૂર્વ–
પછીની દશા કે કોઈ પર દ્રવ્ય કારણ નથી. પર્યાયનું કારણ પર્યાય પોતે જ છે, પર્યાય પોતાની તાકાતથી જે સમયે
જાગૃત થાય તે સમયે જાગૃત થઈ શકે છે. જે પર્યાયમાં જેટલું સ્વભાવ તરફનું જોર આપે (અર્થાત્ જેટલે અંશે
સ્વસમયરૂપ પરિણમે) તે પર્યાયમાં તેટલી શુદ્ધતા પ્રગટે. કારણ–કાર્ય એક જ સમયે અભેદ છે. આમાં તો પર્યાયે
પર્યાયે પુરુષાર્થની સ્વતંત્રતા બતાવી છે. પહેલી પર્યાય મિથ્યાત્વરૂપ હોવા છતાં બીજા સમયે સ્વરૂપનું ભાન કરી
સમ્યક્ત્વરૂપ પર્યાય પ્રગટી શકે છે; ત્યાં કોઈ પૂછે કે સમ્યક્ત્વ પહેલી પર્યાયમાં ન હોતું અને બીજી પર્યાયમાં ક્યાંથી
આવ્યું? તેનો ઉત્તર એ છે કે–તે સમયની પર્યાયનું સ્વતંત્ર સામર્થ્ય પ્રગટવાથી સમ્યક્ત્વ થયું છે. પૂર્વની પર્યાય તે
નવી પર્યાયની કર્તા નથી, પરંતુ નવી પ્રગટતી અવસ્થા પોતે જ પોતાના પુરુષાર્થની યોગ્યતાથી સમ્યક્ત્વરૂપ થઇ છે.
જે સમયે પુરુષાર્થ કરે તે સમયે સમ્યગ્દર્શન થાય છે, તેમાં કોઈ કારણ નથી, પર્યાયનો પુરુષાર્થ પોતે જ સમ્યગ્દર્શનનું
કારણ છે, અને તે પર્યાય દ્રવ્યમાંથી પ્રગટતી હોવાથી અભેદવિવક્ષાએ દ્રવ્યસ્વભાવ જ સમ્યગ્દર્શનનું કારણ છે. ૪૨.
વચન અગોચર વસ્તુ હૈ કહિબો વચન બતાય? ૪૩.
વચનથી કેમ વર્ણવી શકાય? વચનથી તેનો મહિમા પાર પડે તેમ નથી, જ્ઞાન વડે જ તેનો યથાર્થ મહિમા જણાય છે;
સ્વભાવનો મહિમા ઘણો છે, વચનથી પેલે પાર છે છતાં તેને વચન વડે કહેવો તે પૂરો કઈ રીતે કહેવાય? માટે હે,
ભાઈ! તું તારા જ્ઞાન સામર્થ્ય વડે તારા સ્વભાવનો પાર પામ. એક જ સમયમાં અનાદિ સંસારનો નાશ કરી પરમ
પવિત્ર પરમાત્મદશા જેના જોરે પ્રગટ થાય એવા ભગવાન આત્માના સ્વભાવના મહિમાને અમે ક્યાં સુધી કહીએ?
હે ભવ્ય જીવો! તમે જાતે સ્વભાવને સમજો!! ૪૩.
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
આવી વસ્તુની સ્વતંત્રતા સમજીને પ્રમોદ કરશે, પરંતુ જેને વસ્તુની સ્વતંત્રતાનું ભાન નથી અને આત્માને જે
પરાધીન માને છે એવા મૂર્ખ અજ્ઞાનીને તો આ વાત બકવાદરૂપ લાગશે, પરંતુ તેને વસ્તુના સ્વતંત્ર સ્વભાવનો
મહિમા આવશે નહિ. જ્ઞાનીઓ વસ્તુને ભિન્ન ભિન્ન સ્વભાવપણે જોનારા છે પરંતુ અજ્ઞાની સંયોગ બુદ્ધિથી જોનારો
છે એટલે તે સંયોગને લીધે કાર્ય થાય એમ મિથ્યા માને છે; વસ્તુ પરથી ભિન્ન અસંયોગી છે અને તેનું કાર્ય પણ
સ્વતંત્ર પોતાની શક્તિથી જ થાય છે–એ તો જ્ઞાની જ યથાર્થપણે જાણે છે. અજ્ઞાનીને તો એમ લાગશે કે આ તો કોની
વાત માંડી છે? શું આત્માને કોઈ મદદ ન કરી શકે? ...પણ ભાઈ રે! આ વાત તારા જ સ્વરૂપની છે. પોતાના
સ્વરૂપના ભાન વગર અનાદિથી દુઃખમાં રખડી રહ્યો છો, તારું તે રખડવું કેમ ટળે અને સાચું સુખ પ્રગટીને મુક્તિ
કેમ થાય તે બતાવાય છે. સંયોગ બુદ્ધિથી પર પદાર્થની મદદ માનીને તો તું અનાદિથી રખડી રહ્યો છો, હવે તને તારું
પરથી ભિન્ન સ્વાધીન સ્વરૂપ બતાવીને તે ઊંધી માન્યતા છોડવાનો જ્ઞાનીઓ ઉપદેશ આપે છે.
સ્વાધીનતા ન સમજાય તેને આ બકવાદરૂપ લાગશે. જેને જેનો મહિમા આવે તેની વાત તે હોંશથી સાંભળે, પરંતુ
જેનો મહિમા ન આવે તેની વાત રુચે નહિ. આ બાબતમાં ઓડનું દ્રષ્ટાંત–
મોટા અમલદાર હતા. ઓડ લોકો તો આખો દિવસ કામ કરવાથી થાકી ગયા હોય એટલે, જ્યારે બારોટ તેમના
બાપદાદાની વાત કરતો હોય ત્યારે ઝોકાં ખાય, અને બારોટને કહે કે “હા બાપા, લવતી ગલા.” ઓડલોકો
સાંભળવાનું લક્ષ ન આપે ત્યારે બારોટ કહે કે–અરે, સાંભળો તો ખરા, આ તમારા બાપદાદાની મોટાઈની વાત કરું
છું. ત્યારે પણ ઓડ કહે કે ‘લવતી ગલા.’ એટલે કે તમે તમારે બોલ્યે રાખો; ત્યારે બારોટ કહે કે અરે ભાઈ! આ
તમને સંભળાવવા માટે કહેવાય છે, મને તો બધી ખબર છે!
સ્વભાવનો મહિમા સાંભળવાનો ઉલ્લાસ આવતો નથી, એટલે તેને તો ઉપાદાન શું, નિમિત્ત શું, વસ્તુની સ્વતંત્રતા
કેવી છે–એ બધું બકવાદરૂપ લાગે છે, તેઓ આત્માની દરકાર વગરના ઓડ જેવા સંસારના મજુર છે. જ્ઞાનીઓ કહે
છે કે હે ભાઈ! તારો સ્વભાવ શું, વિકાર શું અને તે વિકાર કેમ ટળે એ તને સમજાવીએ છીએ, માટે તું તારા
સ્વભાવનો મહિમા લાવીને, વિવેક કરીને સમજ, તો તારું સંસાર પરિભ્રમણનું દુઃખ ટળે અને તને શાંતિ થાય. આ
તારા જ સુખ માટે કહેવાય છે અને તારા જ સ્વભાવનો મહિમા બતાવાય છે માટે તું બરાબર નિર્ણય કરીને સમજ.
જે જીવ જિજ્ઞાસુ છે તેને તો શ્રીગુરુની આવી વાત સાંભળતાં જરૂર સ્વભાવનો મહિમા આવે છે, અને તે બરાબર
નિર્ણય કરીને જરૂર સમજે છે.
થાય નહિ, અને સમ્યગ્દર્શન વગર જીવને ધર્મ થાય નહિ. ૪૪
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
જાણે. ઉપાદાન નિમિત્તના આ સ્વરૂપની સાક્ષી શ્રી જિનાગમથી મળે છે માટે ખેદ કરવો નહિ–શંકા કરવી નહિ.
તે ઉપાદાન અને પર તે નિમિત્ત–એમ બંને પદાર્થો જગતમાં છે) જગતમાં સ્વ–પર પદાર્થો છે અને જ્ઞાનનો સ્વભાવ
સ્વ–પર પ્રકાશક છે, તેથી જો જ્ઞાન સ્વ–પરના યથાર્થ સ્વરૂપને ન જાણે તો તે મિથ્યાજ્ઞાન છે. જ્ઞાનનો સ્વભાવ સ્વ–
પરને જાણવાનો છે તેથી સ્વ અને પરને જેમ છે તેમ જાણવા. ઉપાદાનને સ્વ તરીકે જાણવું અને નિમિત્તને પર તરીકે
જાણવું ખરૂં, બંનેને જેમ છે તેમ તેના ગુણ વડે જાણીને પોતાના ઉપાદાન સ્વભાવને ઓળખવો–લક્ષમાં લેવો.
નિમિત્તની હાજરીને લીધે કાર્ય થયું એમ માને તો મિથ્યાજ્ઞાન છે.
આખા સંવાદમાં ક્યાંય પણ ‘નિમિત્તથી કાર્ય થાય’ એ વાત સ્વીકારવામાં આવી નથી. ઊંધાઈમાં વિકાર પણ જીવ
પોતે જ કરે છે, નિમિત્ત વિકાર કરાવતું નથી; પરંતુ આ સંવાદમાં તો મુખ્યપણે સવળાઈની વાત લીધી છે.
સમ્યગ્દર્શનથી સિદ્ધદશા સુધીમાં જીવની જ શક્તિથી કાર્ય થાય છે એમ સિદ્ધ કર્યું પરંતુ નિમિત્તનું બળવાનપણું ક્યાંય
માનવામાં આવ્યું નથી. આથી કોઈ જીવ પોતાની અણસમજણને લીધે એમ માની બેસે કે આ તો એકાંત થઈ જાય
છે, સર્વત્ર ઉપાદાનથી જ કાર્ય થાય અને નિમિત્તથી ક્યાંય ન થાય–એમાં અનેકાંતપણું ક્યાં આવ્યું? તો ગ્રંથકાર હવે
ભલામણ કરે છે–આમાં સ્વતંત્ર વસ્તુસ્વભાવને સિદ્ધ કર્યો છે અને નિમિત્તનો પક્ષ કર્યો નથી. (નિમિત્તનું યથાર્થ
જ્ઞાન છે પરંતુ તેનો પક્ષ નથી–તે તરફ લક્ષનું જોર નથી) માટે ખેદ ન કરશો, પરંતુ હોંશથી સમજીને આ વાત
સ્વીકારજો. કેમકે આ વાતની શાખ શ્રી જિનાગમથી મળે છે.
તે જીવ જિનેન્દ્રના ઉપદેશને સમજ્યો જ નથી. નિમિત્તોનું અને કર્મોનું જ્ઞાન પુરુષાર્થમાં અટકવા માટે કહ્યું નથી પરંતુ
નિમિત્તરૂપ પરવસ્તુઓ છે અને પર લક્ષે થતા જીવના પરિણામો પણ અનેક પ્રકારે વિકારી થાય છે એમ જાણીને
પોતાના નિજ પરિણામની સંભાળ કરવા માટે નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધનું જ્ઞાન કરાવ્યું છે; તે જ્ઞાન સત્યપુરુષાર્થની
વૃદ્ધિ માટે જ છે. પરંતુ “તીવ્ર કર્મનો ઉદય આવીને મને હેરાન કરશે તો મારો પુરુષાર્થ નહિ ચાલે શકે!” એમ જે કહે
છે તે જીવને પોતાને પુરુષાર્થ કરવો નથી તેથી જ તે પુરુષાર્થ હીનપણાની વાતો કરે છે. અરે ભાઈ! પહેલાં તને જ્યારે
કર્મોની ખબર ન હતી ત્યારે તું આવા તર્ક નહોતો કરતો, અને હવે કર્મોનું જ્ઞાન થતાં તું પુરુષાર્થની શંકા કરે છે; તો શું
હવે નિમિત્તનું સાચું જ્ઞાન થવાથી તને નુકશાન થશે? માટે હે જીવ! નિમિત્ત કર્મો તરફનું લક્ષ છોડીને તું તારા જ્ઞાનને
ઉપાદાનના લક્ષમાં જોડીને સાચો પુરુષાર્થ કર! જેટલો તું પુરુષાર્થ કરીશ તેટલું કાર્ય આવશે જ, તારા પુરુષાર્થને
રોકવા જગતમાં કોઈ સમર્થ નથી. જગતમાં બધું જ સ્વતંત્ર છે, રજકણથી માંડીને સિદ્ધ સુધીના સર્વ જડ ચેતન
પદાર્થો સ્વતંત્ર છે; એક પદાર્થને બીજા પદાર્થ સાથે જરાપણ સંબંધ જ નથી, તો પછી ગમે તેવા નિમિત્ત પદાર્થ હોય
તોપણ તે ઉપાદાનને શું કરે? ઉપાદાન પોતે જે પ્રકારે પરિણમે તે પ્રકારે પર પદાર્થમાં નિમિત્તનો આરોપ આવે છે.
નિમિત્ત તો આરોપ માત્ર છે, તેની ઉપાદાનમાં તો નાસ્તિ છે; અસ્તિ–નાસ્તિરૂપ આવું અનેકાન્ત વસ્તુસ્વરૂપ છે;
પરંતુ એક પદાર્થ બીજા પદાર્થમાં કાંઈ કરે એવી માન્યતામાં તો પદાર્થોની સ્વતંત્રતા રહેતી નથી અને એકાંત થઈ
જાય છે. માટે ઉપાદાન–નિમિત્તના સંવાદદ્વારા જે વસ્તુ સ્વરૂપ સમજાવવામાં આવ્યું છે તે જાણીને હે ભવ્ય જીવો તમે
ખેદને છોડો, કાંઈક પર દ્રવ્યની મદદ જોઈએ એવી માન્યતાને છોડો પોતાના આત્માને પરાધીન માનવો તે જ સૌથી
મોટો ખેદ છે, હવે આત્માના સ્વાધીન સ્વરૂપને જાણીને તે ખેદ તમે છોડો...કેમકે શ્રીજિનાગમનું દરેક વચન વસ્તુ
સ્વરૂપને સ્વતંત્ર જાહેર કરે છે, અને જીવને સત્ય પુરુષાર્થ કરવા પ્રેરે છે.