PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
રહે?
મર્યાં ત્યારે તેમ જાણ્યું. અજ્ઞાની એમ માને કે હું તેને બચાવી દઉં, તોપણ તે કોઈ પરને
બચાવવા સમર્થ નથી. જ્ઞાની કે અજ્ઞાનીને પર જીવોને બચાવવાનો ભાવ થાય, ત્યાં
જ્ઞાની એમ સમજે છે કે પર જીવોને બચાવવા હું સમર્થ નથી અને જે શુભ લાગણી થઈ
તે પણ મારા ચૈતન્ય સ્વભાવનું કાર્ય નથી. મારા ચૈતન્ય સ્વભાવનું કાર્ય તો ચૈતન્ય
સ્વભાવમાં રહીને જાણવાનું જ છે, જે શુભલાગણી થઈ તેનો પણ ખરેખર જાણનાર છું.
અજ્ઞાની એમ માને છે કે ઘણા જીવો મરી જતા હોય તેવે વખતે તેને બચાવવા એ
આપણી ફરજ છે, અને તેને બચાવવાનો શુભભાવ તે ચૈતન્યનું કર્તવ્ય છે; એ રીતે
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ પોતાને પર પદાર્થનો અને વિકારનો કર્તા માને છે, તેને પરથી અને
વિકારથી ભિન્ન ચૈતન્ય સ્વભાવની શ્રદ્ધા નથી. ચૈતન્યનો સ્વભાવ તો ત્રણ કાળ ત્રણ
લોકને એક સાથે જાણવાનો છે, ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં શું બાકી રહી ગયું? માટે ગમે તેવા
પ્રસંગે પણ ચૈતન્ય સ્વભાવની શ્રદ્ધા ટકી રહે છે; તે શ્રદ્ધા ચૈતન્યના જ આશ્રયે છે, પરના
આશ્રયે નથી.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
સુખ–દુઃખ, ઉપકાર–અપકાર હું કરું અને પર જીવો મારાં જીવન–મરણ આદિ કરે એવા આશય રૂપ અજ્ઞાન,
આત્મસ્વભાવમાં રમણતા–લીનતા કરવાને બદલે પરમાં લીનતા કરવારૂપ મિથ્યાચરણ, શુભાશુભ ઇચ્છા નિરોધને
તપ માનવાને બદલે આહારાદિના ત્યાગમાં તપબુદ્ધિ, પરવસ્તુ મને લાભ કરી શકે એવી માન્યતાપૂર્વકનો પરમાં
ઇષ્ટબુદ્ધિરૂપ રાગ, પર વસ્તુ મને નુકશાન કરી શકે એવી માન્યતાપૂર્વકનો પરમાં અનિષ્ટ બુદ્ધિરૂપ દ્વેષ, પરની રુચિ
અને સ્વરૂપની અરુચિરૂપ ક્રોધ, પરનું કિંચિત્ત માત્ર નહિ કરી શકતો હોવા છતાં હું પરનું કરી દઉં એવું માન,
પંચમકાળમાં ધર્મ–આત્મસ્વભાવ કઠિન છે માટે ન સમજી શકાય તેથી બીજું કાંઈક કરવું જોઈએ, પુણ્ય કરતાં કરતાં
ધીમે ધીમે સ્વરૂપ પ્રાપ્તિ થઇ જશે માટે હમણાં તો પુણ્ય જ કરવું એમ સ્વરૂપની આડ મારવારૂપ માયા, પોતાનામાં
અનંત ગુણ ભર્યા છે તેનું લક્ષ ચૂકી પરની–પુણ્યાદિની સંગ્રહ બુદ્ધિરૂપ લોભ, રાગદ્વેષાદિ વિકારોની ઉત્પત્તિરૂપ હિંસા,
પરનું પરિણમન મારે આધીન છે, એમ માનવા રૂપ અસત્ય, પરદ્રવ્ય ને પરભાવને પોતાનાં માનવા રૂપ ચોરી,
આત્મા જે એકલો જ્ઞાયક સ્વરૂપ સ્વતંત્ર છે તેને પરાધીન માનવારૂપ મૈથુન, સંયોગી ભાવ અને સંયોગી પદાર્થો મારા
છે એવી પકડબુદ્ધિરૂપ પરિગ્રહ, દેહાદિની ક્રિયાથી આત્મલાભ, વ્યવહાર રત્નત્રયથી નિશ્ચય રત્નત્રયની પ્રાપ્તિ–આવી
શકે નહિ માટે તેમના પ્રત્યેનો સમભાવ, અકષાય આત્મસ્વરૂપના લક્ષે રાગાદિની અનુત્પત્તિ થવારૂપ સ્વદયા,
જગતનાં સર્વ દ્રવ્યો પૂર્ણ સ્વતંત્ર છે માટે તેના પરિણમનમાં મારો કિંચિત માત્ર હાથ નથી. હું શુદ્ધ ચિદાનંદ રૂપ, કેવળ
જ્ઞાયક આત્મા છું, પર દ્રવ્ય પરમાણુમાત્ર મારું નથી. હું દ્રવ્યે–ગુણે–પર્યાયે પરિપૂર્ણ છું તેના લક્ષે શુદ્ધતા પ્રગટે છે,
ઇત્યાદિ માન્યતાપૂર્વક જેઓ જીવ્યા તેઓ પરિપૂર્ણ શુદ્ધતાને–અનંત અવ્યાબાધ સુખને પામ્યા છે. જેઓ તે પ્રકારે
વર્તમાનમાં જીવે છે તે અનંત અવ્યાબાધ સુખ પામે છે તથા ભવિષ્યમાં તે પ્રકારે જીવશે તે અનંત અવ્યાબાધ સુખ
અર્પે શોભા સ્થળ સકળને આત્મ સૌંદર્યથી તે.”
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
પંચ પરમેષ્ટિના સ્મરણથી નાશ થાય છે. પંચ પરમેષ્ટિનું ધ્યાન કરવા છતાં તે વખતે બહારમાં સિંહ ખાઈ જતા હોય એવો
સંયોગ પણ હોય. પરંતુ એ સંયોગ તે કાંઈ વિઘ્ન નથી. પણ તે વખતે પંચ પરમેષ્ટિના સ્મરણથી તે સંયોગનું લક્ષ છૂટી
જાય છે, અને પાપભાવ ટળી જાય છે, તે જ વિઘ્ન ટળી ગયા છે, બહારનો સંયોગ રહે કે ટળે તેની સાથે કાંઈ સંબંધ નથી.
કરવાં તે જ મોક્ષનો પ્રથમ ઉપાય છે.
પોતાના સ્વભાવના અનુભવમાં સ્થિર થવાનું સાધન કરે છે.
સુખરૂપ છે, સમ્યક્ પુરુષાર્થ વડે તે પ્રગટે છે.
સાચો વૈરાગ્ય હોય છે. સમ્યગ્દર્શન થતાં જીવને સમયે સમયે ગુણોની વિશુદ્ધ પર્યાય વધતી જાય છે, તે ધર્મનું ફળ છે.
માન્યું. ભેદજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરતાં કરતાં અને સ્વભાવની રુચિ તથા મહિમા કરતાં કરતાં જ સમ્યગ્જ્ઞાન અને
સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
કારણ થાય; સત્ સ્વભાવનો અભ્યાસ કરે ત્યારે સમ્યગ્દર્શન થાય. તે સમ્યગ્દર્શન પછી પણ ચારિત્ર દશા પ્રગટ કરીને
જીવ વીતરાગતા કરે ત્યારે જ મોક્ષ થાય છે.
વસ્ત્રાદિ છૂટી જાય છે; ત્યાં જે વસ્ત્રાદિ છૂટી જાય છે તે તો જડની ક્રિયા છે, તેનો કર્તા આત્મા નથી. આત્મા તો સ્વરૂપ
સ્થિરતારૂપ ક્રિયાનો જ કર્તા છે અને તે જ સાચી મુનિદશા છે. ધન્ય તે મુનિદશા! જેઓ રાત્રિ અને દિવસ નિરંતર
સ્વરૂપના પરમ અમૃતમય નિરાકૂળ સ્વાદને અનુભવી રહ્યા છે, એક સમયનાં પણ પ્રમાદ વગર કેવળજ્ઞાન સ્વરૂપને
સાધી રહ્યા છે, જેમને સ્વરૂપ સાધન કરતાં કદી પણ થાક લાગતો નથી–એવા પરમ પુરુષ શ્રી સંત મુનિશ્વર
ભગવંતોના ચરણ કમળમાં નમસ્કાર હો! એ પરમ દશા વગર મુનિદશા હોય નહિ.
પાળનાર ઉપચારથી કહેવાય છે; ખરેખર તો પોતે પોતાના આત્માને કષાયથી બચાવ્યો છે તે જ સાચી આત્મદયા છે.
કરવાની ના નથી પણ તેમાં જે શુભરાગ થાય તેને ધર્મ ન માનવો, તે રાગથી ખરેખર લાભ ન માનવો અને પોતાના
જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ ઢળીને સત્નો નિર્ણય કરવો–તે જ અભ્યાસનું સાચું ફળ છે. *
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
સંસાર જ છે. એક તરફ આખો સંસાર ભાવ અને બીજી તરફ એકલો સંપૂર્ણ સ્વભાવભાવ; બધોય સંસારભાવ
અશુભ જ છે, પછી પુણ્ય હો કે પાપ હો, પણ તે શુભ નથી. અને સ્વભાવભાવ તે જ નિશ્ચયથી શુભ છે, તેને જ શુદ્ધ
કહેવાય છે, અને તે જ ધર્મ છે. અશુભભાવ તે જ અધર્મ છે. અને તેમાં પુણ્ય–પાપ બંનેનો સમાવેશ થઈ જાય છે.
દુઃખ થાય છે, અને તારો સ્વભાવ તો એ પુણ્ય–પાપ બંનેથી રહિત સિદ્ધ જેવો શુદ્ધ છે, એવા તારા શુદ્ધસ્વભાવને તું
સમજ અને તેની પ્રતીત કર તો તને ધર્મ થાય, અને તારૂં અવિનાશી આત્મકલ્યાણ થાય. પરંતુ સ્વભાવને સમજ્યા
વગર પાપ ઘટાડીને પુણ્ય કર તો તેટલાથી તારૂં બંધન ટળી જતું નથી. અને તેનાથી તારૂં હિત થતું નથી. હે ભાઈ, તું
જે પુણ્યને સારા માની રહ્યો છો તે પુણ્ય તો તેં અનંતવાર કર્યા, પરંતુ તેનાથી તારૂં આત્મકલ્યાણ થતું નથી, માટે
આત્મકલ્યાણનો સાચો ઉપાય પુણ્ય નથી પણ પુણ્યથી જુદો કોઈ ઉપાય છે, એમ સમજીને તું તારા આત્મસ્વભાવની
ઓળખાણનો માર્ગ લે, અને પુણ્યને આત્મકલ્યાણનો ઉપાય, કારણ કે હેતુ ન માન.
પણ કાંઈ ધર્મથી છોડાવવા અને તારૂં અહિત કરવા માટે જ્ઞાનીઓ ઉપદેશ કરતા નથી.
નથી. આમ સ્વભાવ અને વિભાવના ભિન્નપણાની શ્રદ્ધા તથા જ્ઞાનને ટકાવી રાખીશ તોપણ તારા અવતારનો
અલ્પકાળે અંત આવી જશે. પણ જો પુણ્યમાં જ હિત માની લઈશ તો કદી પણ તારા અવતારનો અંત આવશે નહિ.
તું તારા આત્મામાં વિચારી જો કે પુણ્ય તો બંધન છે અને બંધનનું ફળ તો સંસાર જ છે, તો પછી જેનું ફળ સંસાર છે
તેનાથી આત્મહિત કેમ થાય?
તારા આત્માની સાચી ક્રિયાને ભૂલી રહ્યો છો. તું વિવેકથી જો તો ખરો કે તું ચૈતન્યસ્વરૂપી આત્મા છો, શું તારો ધર્મ
જડની ક્રિયામાં હોય? તું જડની ક્રિયામાં ધર્મ માનીને અને વિકાર ભાવમાં ધર્મ માનીને ક્ષણે ક્ષણે તારૂં અપાર અહિત
કરી રહ્યો છો, તેથી જ્ઞાનીઓને તારી કરુણા આવે છે અને તને તારા પરમ હિતનો સત્ય માર્ગ દર્શાવે છે.
–તેથી હે ભવ્ય જીવ! તું તેનો વિરોધ ન કર, પણ પાત્ર થઈને શાંતિથી તારા
શરણે અર્પાઈ જા–એમ કરવાથી અવશ્ય તારી ભવબંધનની બેડી તૂટી જશે.
ઓળખાણ અને અનુભવ ન થાય તો જીવનના લહાવા શું? જૈન શાસનમાં આવીને પણ જો આત્માની ઓળખાણનો
સાચો માર્ગ ન લ્યે તો માનવજીવન મળ્યું શું કામનું? રણ–અટવીના થાકથી થાકીને સરોવરના કિનારે આવ્યો તે
પાણી પીધા વગર કેમ પાછો જાય? તેમ હે ભાઈ! જો તું જન્મ–મરણના ફેરાથી થાકયો હો અને તે દુઃખથી છૂટીને જો
તારે આત્મિક સુખનો અનુભવ કરવો હોય તો જ્ઞાની પુરુષોની શીતળ છાયામાં તું વિશ્રામ લે. સંત પુરુષના સમાગમે
તું આત્માનો અભ્યાસ કર, તેથી અવશ્ય તને ધર્મની પ્રાપ્તિ થશે અને તારૂં અવિનાશી હિત થશે. * * * * *
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
પરમાનંદનું સ્વરૂપ અને તેની પ્રાપ્તિની પ્રેરણાનું સુંદર
વિવેચન કર્યું છે. તેમાં નીચેના વિષયોનો સમાવેશ થાય
છે–
૧. આત્માનું સ્વરૂપ અને તે કોણ દેખી શકે?
(શ્લોક ૧, ૧૦ તથા ૧૩ થી ૧૯)
૨. નિજ પરમાત્મદર્શનની પ્રેરણા (શ્લોક ૨) ૩.
પરમાનંદ સ્વરૂપ આત્માનું લક્ષણ (શ્લોક ૩) ૪. કેવા
વિચાર યોગ્ય છે?(શ્લોક ૪) પ. જ્ઞાનરૂપી સુધારસનું
પાન કોણ કરે? અને કેવી રીતે કરે? (શ્લોક પ) ૬.
પંડિત કોણ અને તે શું કરે? (શ્લોક ૬ તથા ૨૦ થી
૨૪) ૭. શરીરમાં આત્મા કેવી રીતે રહેલો છે અને તેનું
સ્વરૂપ કેવું છે? (શ્લોક ૭–૮) ૮. આત્મા આનંદ સ્વરૂપ
છે, પણ ધ્યાનહીન પુરુષ તેને દેખી શકતો નથી, જેમ
જન્માંધપુરુષ સૂર્યને દેખતો નથી તેમ. (શ્લોક ૯) ૯.
આત્માનું ધ્યાન કરવાથી શું થાય છે? (શ્લોક ૧૧–૧૨)
આ શ્લોકો અધ્યાત્મરસપૂર્ણ અને સહેલાઈથી યાદ રાખી
શકાય તેવા હોવાથી અહીં આપવામાં આવે છે–)
ध्यानहीना न पश्यन्ति, निजदेहे व्यवस्थित्म्।।१।।
દેહમાં જ બિરાજમાન છે, પણ ધ્યાનહીન પુરુષ તેને દેખી
શકતો નથી, અર્થાત્ ધ્યાનના અભ્યાસ વડે તે દેખાય છે.
अनंतवीर्य संपन्नं, दर्शनं परमात्मनः।।२।।
સ્વરૂપનું દર્શન કરવું જોઈએ–તેનું જ અવલોકન કરવું
જોઈએ.
परमानंद संपन्नं, शुद्ध चैतन्य लक्षणम्।।३।।
બાધાઓથી મુક્ત, સર્વ સંયોગોથી રહિત, પરમાનંદમય
શુદ્ધ ચૈતન્ય લક્ષણથી આત્મસ્વભાવને ઓળખવો
જોઈએ.
अधमा कामचिंता स्यात्, परचिंताऽधमाऽधमा।।४।।
શુભભાવનો વિચાર કરવો તે મધ્યમ છે, કામ–ભોગના
વિચાર કરવા તે અધમ છે અને બીજા જીવોનું અહિત
કરવાનો ભાવ કરવો તે અધમાધમ છે.
विवेकमंजुलिं कृत्वा तत्पिबंति तपस्विनः।।५।।
ભાવ મુનિઓ સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી અંજલિ વડે પીવે છે.
स सेवते निजात्मानं परमानन्दकारणम्।।६।।
એવા પોતાના આત્માનું તે સેવન કરે છે.
अयमात्मा स्वभावेन देहे तिष्ठति निर्मलः।।७।।
પોતાના સ્વભાવથી નિર્મળ છે અને શરીર, કર્મો તથા
नोकर्म रहितं विद्धि निश्चयेन चिदात्मनः।।८।।
રહિત અને શરીરાદિ નોકર્મથી રહિત છે, તેને યથાર્થપણે
જાણવું જોઈએ.
ध्यान हीना न पश्यन्ति जात्यन्धा इव भास्करम्।।९।।
હોવા છતાં જન્મથી જ આંધળો પુરુષ તેને દેખતો નથી
તેમ ધ્યાન હીન પુરુષ પોતાના આનંદસ્વરૂપ આત્માને
દેખતો નથી. એટલે કે ધ્યાનના અભ્યાસ વડે તે
સહજપણે દેખાવા યોગ્ય છે.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
तत्क्षणं द्रश्यते शुद्धं चिच्चमत्कार लक्षणम्।।१०।।
આવું ધ્યાન થાય છે તે જ સમયે ચૈતન્ય ચમત્કાર
सम्प्राप्य शीघ्रं परमात्मतत्त्वम् व्रजन्ति मोक्षं क्षणमेकमेव।।११।।
સર્વ દુઃખરહિત થઈ જાય છે, તથા ધ્યાનવડે શીઘ્ર
પરમાત્મ તત્ત્વને પામીને એક ક્ષણ માત્રમાં મોક્ષદશા
પ્રાપ્ત કરે છે.
स्वभावलीना निवसन्ति नित्यम् जानाति योगी स्वयमेव तत्त्वम्।।१२।।
તત્ત્વને જાણે છે, અને પોતાના સ્વભાવમાં નિત્ય લીન
રહે છે.
अनंतसुखसंपन्नं सर्वंसंगविवर्जितम्।।१३।।
लोकमात्रप्रमाणोऽयं निश्चये न हि संशयः।
व्यवहारे तनूमात्रः कथितः परमेरैः।।१४।।
અનંત સુખસ્વરૂપ અને સર્વે સંયોગથી ભિન્ન છે,
નિશ્ચયથી તે લોકાકાશની બરાબર અસંખ્યપ્રદેશી છે–તેમાં
સંશય નથી, તથા વ્યવહારે (–વર્તમાન હાલતમાં) શરીર
પ્રમાણે આકારવાળો છે.–આત્માનું આવું સ્વરૂપ પરમેર
જિનદેવે કહ્યું છે.
स्वस्थचितः स्थिरीभूत्वा निर्विकल्प समाधिना।।१५।।
સ્વસ્થચિત્ત થાય છે અર્થાત્ જ્ઞાન આકુળતારહિત સ્થિર
स एव परमं तत्त्व स एव परमोगुरुः।।१६।।
स एव परमंज्योतिः स एव परम तपः।
स एव परमं ध्यानं स एव परमात्मनः।।१७।।
स एव सर्व कल्याणं स एव सुखभाजनम्।
स एव शुद्धचिद्रूपं स एव परमः शिवः।।१८।।
स एव परचैतन्यं स एव गुण सागरः।।१९।।
તે જ પરમ તત્ત્વ છે, તે જ પરમ ગુરુ છે; તે જ પરમ
જ્યોતિ છે, તે જ પરમ તપ છે, તે જ પરમ ધ્યાન છે, તે
જ પરમાત્મા છે; તે જ સર્વ કલ્યાણરૂપ છે, તે જ સુખનું
ભાજન છે, તે જ શુદ્ધ ચિદ્રૂપ છે, તે જ પરમ શિવ છે, તે
જ પરમ આનંદ છે, તે જ સુખદાયક છે તે જ ઉત્કૃષ્ટ
ચૈતન્ય છે અને સર્વે ગુણોનો ભંડાર પણ તે જ છે.
અર્થાત્ ધ્યાનમાં અનુભવમાં આવતો શુદ્ધ આત્મા તે જ
જીવનું સર્વસ્વ છે.
अर्हन्तं देहमध्ये तु यो जानाति स पंडितः।।२०।।
સ્વરૂપને શરીરરૂપી મંદિરમાં જ બિરાજમાન જે જાણે છે
તે જ પંડિત છે.
सिद्धमष्टगुणोपेतं निर्विकार निरंजनम्।।२१।।
तत्सद्रशं निजात्मानं प्रकाशाय महीयसे।
सहजानंदचैतन्यं यो जानाति स पंडितः।।२२।।
तिल मध्ये यथा तैलं देह मध्ये तथा शिवः।।२३।।
काष्टमध्ये यथा वह्नि शक्तिरूपेण तिष्ठति।
अयमात्मा शरीरेषु यो जानाति स पंडितः।।२४।।
રહેલું છે તેમ શરીરમાં શિવસ્વરૂપ આત્મા રહેલો છે.
અર્થાત્ પોતાનો આત્મા જ શક્તિથી ભગવાન છે. વળી
જેમ લાકડામાં અગ્નિ શક્તિરૂપે રહેલો છે તેમ શરીર
મધ્યે બિરાજમાન આ આત્મા શક્તિરૂપે ભગવાન છે.
એવા આત્માને જે જાણે છે તે જ પંડિત છે.
આ સ્તોત્રમાં દર્શાવેલા પરમાનંદ સ્વરૂપ
આત્માને અને તેની પ્રાપ્તિના ઉપાયને જાણીને આત્માર્થી
જીવો પરમાનંદને પામો. *
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
તેના અંતરમાં નિરંતર રહ્યા કરે છે. આ મહાન ધર્માત્માના પવિત્ર જીવનનો એક પ્રસંગ અહીં આપવામાં આવે છે, જે ઉપરથી ધર્માત્મા પુરુષો
રાજપાટમાં હોવા છતાં તેમનું અંતર જીવન કેટલું અલૌકિક અને અલિપ્ત હોય છે તે જિજ્ઞાસુઓ સમજી શકશે...)
નાખવાથી પણ શું તેની સુંદરતામાં ખામી આવી? ના. અત્યારે તે મુનિરાજના આગમન માટે દ્વાર–પ્રતીક્ષા માટે જતા
હતા; છત્ર, ચામર, ખડ્ગ, વગેરે રાજચિહ્નોની તેને જરૂર ન હતી. અત્યારે તો તે માત્ર પાત્ર દાનની ભાવના કરનાર
નમસ્કાર કરે નહિ. જેમ કોઈ ખજાનાની ભાવનાવાળો ખજાનાની પૂજા કરીને તેને લઈ આવવા માટે જઈ રહ્યો હોય
તેમ તપોનિધિ મુનિરાજને તેડી લાવવા માટે ભરત ચક્રવર્તી જઈ રહ્યા છે. સેવકોએ રાજા પ્રત્યે અને રાજાએ ધર્માત્મા
ગુરુ પ્રત્યે કેવા પ્રકારે વિનય કરવો જોઈએ તે નીતિવંત ભરત સારી રીતે જાણતા હતા. દાન–પૂજા કરવી તે ગૃહસ્થનું
પોતાનું કર્તવ્ય છે, તે બીજાઓ મારફત કરાવવું ઉચિત નથી એમ સમજીને પોતે જાતે જ તે કાર્ય કરવા માટે જઈ રહ્યા
સામગ્રી નીચે રાખી દીધી છે અને વીતરાગી સાધુઓના આગમનની ખૂબ ઉત્સુકતાથી પ્રતીક્ષા કરી રહ્યા છે. આ
પ્રતીક્ષા કરી રહ્યા છે. ક્યારેક આંખો વડે દૂર દૂરના માર્ગ તરફ જુએ છે અને ક્યારેક જ્ઞાન ચક્ષુઓ વડે શરીર સ્થિત
આત્માનું નિરીક્ષણ કરી લ્યે છે. અંતરથી આત્માને અને બહારથી મુનિઓના માર્ગને જોતાં તેમના કાર્યમાં કાંઈ પ્રમાદ
નથી...તે યોગ્ય જ છે,–ભરત પોતાની ચર્યાથી એમ બતાવી રહ્યા છે કે, ભલે આખો લોક મને જોઈ રહ્યો છે પરંતુ હું
તો લોકથી અલિપ્ત જ છું. તેથી જ તેઓ એકાકીપણે ઉભા છે. અત્યારે તેઓ એવા દેખાય છે કે કોઈ આત્મવિજ્ઞાની
પ્રતિગ્રહણ કરી લીધું હોવાથી ભરતના મહેલ સુધી કોઈ આવ્યા ન હતા. મુનિઓના આગમન માટે ભરત ચક્રવર્તી
ખૂબ આતૂર છે. ક્યારેક ડાબી તરફ અને ક્યારેક જમણી તરફ જુએ છે પરંતુ ક્યાંય પણ જિનરૂપ નહિ દેખવાથી ફરી
પધાર્યા? મારા મહેલ તરફ કોઇ તપોનિધિ આવતા નથી તેનું શું કારણ હશે? શું કોઇએ મુનિરાજની નિંદા કરી? અરે,
જો એમ હોય તો મને ષટ્ખંડાધિપતિ કોણ કહેશે? મારા રાજ્યમાં મુનિ નિંદા કરનાર મનુષ્ય કોઈ છે જ નહિ...છતાં
મુનિઓનું આગમન કેમ થતું નથી? આહ! શું આજ મુનિ પ્રભુની સેવા કરવાનું મહાભાગ્ય નથી? ખરેખર, એક પણ
દિવસનું અંતર પડયા વગર નિરંતર મુનિઓને આહાર દાન દેવું તે મહા સૌભાગ્યની વાત છે...
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
આત્મસ્વભાવનું ધ્યાન કરવાવાળા યોગીરાજને પોતાના હાથથી આહાર દેવાનું ભાગ્ય શું બધાને મળે છે? પવિત્ર
રત્નત્રયીના ધારક વીતરાગી તપસ્વી મુનિરાજ કે જેઓ સ્વાનુભવરૂપી અમૃતનો આહાર તો આત્માને અર્પણ કરે છે
અને ભવ્યાત્માઓ દ્વારા દેવામાં આવેલો અન્નનો આહાર શરીરને આપે છે–એવા યોગીઓને ભક્તિથી આહાર
દેનાર ગૃહસ્થ ધન્ય છે!! જેઓ ભોજન કરતા નથી એવા અનાહારક શ્રી જિનેન્દ્રદેવની મૂર્તિ પ્રત્યે નૈવેદ્યાદિકની
અર્ચના કરીને પૂજા કરવી તે તો ઉપચાર ભક્તિ છે, અને પોતાના આત્મસાધનામાં લીન એક વખત ભોજન
કરવાવાળા જિનરૂપધારી શ્રી ગુરુઓને આહાર દાન દેવું તે મુખ્ય ભક્તિ છે, કેમકે તે સાક્ષાત્ ધર્મની મૂર્તિ છે...
દેખાય છે. તે પ્રકાશ શેનો છે તે સ્પષ્ટ જણાતું નથી. ‘આ શું છે? બીજા સૂર્ય જેવો આ અદ્ભુત પ્રકાશ શેનો છે?
જિન, જિન! આ પ્રકાશ તો મારી તરફ જ આવી રહ્યો છે, શું હશે?” એમ ભરત આશ્ચર્ય મગ્ન થઈને જોયા કરે છે.
એટલામાં તો તે પ્રકાશ એકને બદલે જુદા જુદા બે થઈ ગયા. ભગવન્! પહેલાં એક પ્રકાશ હતો, તે બે થઇ ગયા.
પહેલાં સૂર્ય સમાન જણાતો હવે એક સૂર્ય સમાન અને બીજો ચંદ્ર સમાન એમ બે જણાય છે. ભરત આમ વિચારતા
હતા ત્યાં તો તે બંને પ્રકાશ નજીક આવી ગયા.
જોયા પછી જ નક્કી કર્યું હતું.
દેખી–દેખીને અત્યંત હર્ષમય ચિત્તથી તેમની સેવામાં ઉપસ્થિત થયા.
પુષ્પ, અક્ષતાદિ સામગ્રીઓ વડે મુનિરાજના ચરણોમાં દર્શનાંજલિ દઈને ભાવશુદ્ધિપૂર્વક જલધારા દીધી. પછી
ભક્તિથી ત્રણ પ્રદક્ષિણા દઈને તેમને સાષ્ટાંગ નમસ્કાર કર્યાં. આ પ્રસંગે આસપાસમાંથી કેટલાક લોકો આવીને
જયજયકાર શબ્દ કરવા લાગ્યા અને કહેવા લાગ્યા કે ભરત મહારાજ અહીં ઊભા ઊભા ધ્યાન કરી રહ્યા હતા, તેથી
શું તેમના ધ્યાનના બળથી જ આ બંને મુનિવરો આવી ગયા હશે!!
મુનિઓને સીડી ઉતરવાની આવે છે ત્યાં ભરત તેઓને પોતાના હાથનો સહારો આપે છે, અને જ્યારે ઉપર ચઢવાનું
આવે છે ત્યારે પણ બહુ જ ભક્તિથી હાથનો સહારો આપે છે, અને કહે છે કે–હે સ્વામી! આપશ્રી તો આકાશમાં
સહારા વગર ચાલનારા છો, આપને તો સહારાની કાંઈ જરૂર નથી, આ તો માત્ર અમારો ઉપચાર છે.
કૃપા કરીને અહીં પધાર્યા. એ ધનભાગ્ય
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
છે. આપના પધારવાથી અમારો મહેલ અને મન બંને સીધા થઈ ગયા!
નથી.
વખતે મહેલમાં માત્ર એક ભરતજીને જ નહિ પરંતુ દરેકે દરેકને એક તહેવારના દિવસ સમાન આનંદ થયો; તહેવાર
તો શું, પણ મોટો મહોત્સવ હોય તેવો ઉત્સાહ હતો. આ ઉત્સાહમાં રાણીઓએ કિન્નરવીણા વગેરે લઈને
શ્રીમુનિરાજના ગુણો અને આહારદાનનો મહિમા ગાવાનું શરૂ કર્યું.
પધારતાં ભરત મહારાજાએ રાણીઓ સહિત અનેક પ્રકારે તેમની ભક્તિ કરી, અને પોતાને મહા ભાગ્યશાળી
સમજ્યા.
જાણીને આત્માના મહિમામાં જ ચિત્તને લગાવ્યું છે તે યોગીશ્વરોનું મન શું બાહ્ય પદાર્થો દેખીને વિચલીત થઈ શકે
છે? કદાપિ નહિ.
મુનિઓએ શ્રી સિદ્ધની સ્તુતિ કર્યા બાદ ભરતે ભક્તિપૂર્વક પ્રસન્નતાથી આહારદાન કર્યું...
તે જ્ઞાનશીલા તપસ્વીઓને ભક્તિશીલ ભરતે અમૃત અન્ન આપીને તૃપ્ત કર્યા. તે વખતે અનેક પ્રકારનો નિર્દોષ
આહાર, ક્ષીર, ફળાદિકને સુવર્ણ–રત્નના વાસણોમાં લઈને દેતાં ચક્રવર્તીને જોતાં તેની પાસે કલ્પવૃક્ષ, કામધેનુ કે
ચિંતામણી પણ ભૂલી જવાતાં હતા. જ્યારે ભરત મહારાજ મુનિઓને આહાર દેતા હતા તે પ્રસંગ ખરેખર દર્શનીય
હતો. સ્વર્ગના દેવો જે અમૃતનો આહાર કરે છે તેના જેવો પોતાને માટે તૈયાર કરેલો આહાર પોતાને હાથે ષટ્ખંડ
અધિપતિએ મુનિઓને સમર્પણ કર્યો–તેનું શું વર્ણન કરી શકાય? ભરતે ભુક્તિ અને ભક્તિ બંને વડે મુનિઓને તૃપ્ત
કર્યા–એટલું જ નહિ–પણ સાથે સાથે પોતે પણ તેવી મુક્તદશાની સાધના માટે ભાવના કરી. મુનિઓને આહાર
દેવાથી ભરતને અત્યંત સંતોષ થયો.
પણ આત્માની પુષ્ટિ તો પરમ ચૈતન્ય આનંદના અનુભવ વડે જ થાય છે. ભોજન સમાપ્તિ બાદ પદ્માસનમાં
બિરાજમાન થઈને યોગીઓએ મુખશુદ્ધિ તથા હસ્તપ્રક્ષાલન કર્યું અને પછી શ્રીસિદ્ધ સ્તુતિ કરીને તરત જ તેઓએ
અંતરદ્રષ્ટિ વડે આત્મ અવલોકન કર્યું. યોગીઓની નિશ્ચલ ધ્યાન મૂદ્રા જોઈને ચક્રવર્તી મનમાંને મનમાં અત્યંત
પ્રસન્ન થવા લાગ્યા...અત્યારે તે મુનિઓ આત્માનંદમાં લીન છે, તેમનો દેહ જરાપણ હલતો નથી, એક સ્ફટિક
રત્નની મૂર્તિ સમાન તેઓ નિશ્ચલ છે, તેઓ ઘણી એકાગ્રતાપૂર્વક આત્મસ્વરૂપને નીરખે છે...તેઓને કેવળજ્ઞાન
લેવાના કોડ ઉછળ્યા છે...ભરત પણ તેમની સન્મુખ નિસ્તબ્ધ ઉભા રહી ગયા છે,
અર્થાત્ તને દાનના અક્ષયદાનની પ્રાપ્તિ હો!’–એમ શ્રી ચંદ્રમંડળ મુનિએ
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
એ વખતે તો, જાણે સાક્ષાત્ મુક્તિ જ પોતાના હાથમાં આવી ગઈ હોય એવા પ્રકારે ભરતજી નાચવા માંડયા. એ ઠીક
જ છે, કેમ કે ધર્માત્માઓને જગતના કોઈ પણ પદાર્થો કરતાં પોતાની પવિત્ર દશાની પ્રાપ્તિ માટેનો ઉલ્લાસ અપૂર્વ
હોય છે.
આકાશમાં રહીને ભરતના દાનની પ્રશંસા કરવા લાગ્યા કે–આ દાન ઉત્તમ છે, દાતા ઉત્તમ છે અને પાત્ર તો
ઉત્તમોત્તમ છે. હે ભરત! સ્વર્ગમાં પણ અમને તારા જેવું મહાભાગ્ય નથી. જે સૌભાગ્ય અને સંપત્તિ અજ્ઞ મનુષ્યોને
મદનું કારણ બને છે તેણે તને તો સ્પર્શ પણ કર્યો નથી. તું ભોગી નથી પણ રાજયોગી છો. ભોગોથી અલિપ્ત છો,
ભોગોમાં મૂર્છા તને આવી નથી. એ પ્રકારે ભરતનો મહિમા ગાયો. એ યોગ્ય જ છે કેમ કે ધર્માત્માઓના ધાર્મિક
ગુણોનો મહિમા લાવીને તેની પ્રશંસા કરવી તે આત્માર્થીઓનું ચિહ્ન છે. છેવટે, ‘ધર્મ સામ્રાજ્યનું ચિર કાળ પાલન
કરો’ એવા આશીર્વાદ આપીને દેવો અંતર્ધ્યાન થયા.
મુનિઓને આહાર દાન દેવાનો કેટલો મહિમા છે તે સમજાશે. અહીં પંચાશ્ચર્ય ઘટના વગેરે ભરતના દાનનો પ્રત્યક્ષ
મહિમા સૂચિત કરે છે.
કહ્યું કે તમે રોકાઈ જાઓ. પરંતુ ભરતે તેમને સવિનય નિવેદન કર્યું કે ‘આપશ્રી પધારો– એમ કહીને તરત જ ભરતે
વૈક્રિયિક શક્તિથી પોતાના બે રૂપ બનાવી લીધા અને બંને રૂપોથી બંને મુનિરાજોને હાથમાં ધરીને ચલાવવા લાગ્યા
અર્થાત્ જેમ જેમ મુનિરાજો ડગ ભરે તેમ તેમ તેમના ચરણો નીચે પોતાના હાથને ધરતા જતા હતા, અને તેઓના
ચરણને જમીન પર પડવા દેતા ન હતા. થોડે દૂર જતાં ફરીથી મુનિઓએ કહ્યું–હવે રોકાઈ જાવ. ભરતે કહ્યું–
‘સ્વામીન્! મને હજી થોડી સેવા કરવા દો. આપ પધારો.’
કહો છો...એ શું ઉચિત છે!!! એમ કહીને ભરત તેઓના ચરણમાં નમી પડયા.
ફરવાની ઇચ્છા ભરતને થતી ન હતી, એ યથાર્થ જ છે...જેઓ સતત્, આત્માનુભવ કરી રહ્યા છે એવા પરમ સંત
યોગીરત્નોને છોડીને જવાનું કોણ મોક્ષગામી જીવ ઇચ્છે!
ભરત ત્યાં ઉભા ઉભા એકીટશે તેમની તરફ જોઈ ગયા. આકાશમાં તેઓ ચંદ્ર અને સૂર્ય જેવા દેખાતા હતા. જ્યાં સુધી
નજર પડી ત્યાં સુધી ભરત ઘણી ઉત્સુકતાથી તેમના તરફ જોઈ રહ્યા અને જ્યારે તેઓ દેખાતા બંધ થયા ત્યારે ઉદાસ
ચિત્તે પોતાના મહેલ તરફ પાછા ફર્યા...
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
ગુણો પ્રગટશે નહિ. જ્ઞાનાદિ ગુણ તો આત્માના છે, તે આત્મા સાથે એકરૂપે છે માટે આત્મા તરફ ઢળીને એ ગુણોને
શોધ. પુણ્ય–પાપમાં શોધીશ તો ત્યાં તારા ગુણ નહિ મળે. બહારની કોઈ ક્રિયામાં તારા જ્ઞાનાદિ ગુણો નથી. પણ
જ્ઞાન અને આત્માની એકતા જાણીને જ્ઞાન ગુણપણે પરિણમવું તે જ ધર્મ છે.
ગુણ તો આત્મામાં છે પણ રાગાદિમાં નથી. માટે તારા સ્વભાવમાં ગુણ–ગુણીની એકતાના લક્ષે તારા ગુણો પ્રગટે છે.
એટલે કે જો જ્ઞાન અને આત્માને સર્વથા ભિન્ન માનો તો ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્માની હયાતિ જ ન રહે. માટે ગુણ–
ગુણીની એકતા ઓળખીને, જો જ્ઞાનગુણને આત્મામાં શોધે અને આત્માને જ્ઞાનગુણમાં શોધે–એ રીતે ગુણ–
ગુણીની એકતા તરફ અંતર્મુખ થઈને ઝૂકાવ કરે તો સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ વીતરાગી ગુણો પ્રગટે.
‘વીતરાગી ગુણો’ પ્રગટે એનો અર્થ એમ સમજવો કે જેવા શુદ્ધ ગુણો છે તેવી જ તેને અનુસરતી શુદ્ધ પર્યાય
પ્રગટે છે અને રાગરહિત છે.
જો આત્મામાં જ્ઞાન–આનંદ વગેરે ગુણો ત્રિકાળ ન હોય તો જ્ઞાન–આનંદ વગર આત્માને જડપણું ઠરે. અને જો જ્ઞાન
આનંદમાં સદાય આત્મા ન હોય તો આત્મા વગર તે જ્ઞાનાદિ ગુણો જડ થઈ જાય, અને તે ગુણો કોના આશ્રયે રહે?
પણ નિર્ણય આવી જાય છે. એક આત્મામાં અનંત ગુણો છે તેનો નિર્ણય કરવાનું સામર્થ્ય જ્ઞાનની અવસ્થામાં છે.
અરૂપી વસ્તુઓનો પણ નિર્ણય કરવાનું જ્ઞાનનું સામર્થ્ય છે. જો એક ક્ષણ પણ જ્ઞાનાદિ અનંત ગુણોને આત્માથી જુદા
માને તો ત્રણેકાળે આત્માને ગુણોથી રહિત માન્યો અને અનંત આત્માઓ છે તે દરેકને તેમના અનંત ગુણોથી જુદા
માન્યા તેથી તે માન્યતા મિથ્યા છે. એક ક્ષણમાં પોતાના આત્માની ઊંધી માન્યતા કરી તેમાં એકના ઊંધા નિર્ણયમાં
અનંતનો ઊંધો નિર્ણય આવી જાય છે. તેવી જ રીતે એક આત્માના નિર્ણયમાં અનંત આત્માઓના સ્વરૂપનો સવળો
નિર્ણય થઈ જાય છે.
અથવા તો સ્ત્રીનો સંગ છોડી દીધો તેથી, ઇત્યાદિ કોઈપણ બહારના આશ્રયે આત્માના ગુણ પ્રગટે એમ માને તો ત્રણે
કાળે અંતર આત્માને ગુણોથી ભિન્ન માન્યો છે. તેણે પોતાના ઊંધા અભિપ્રાયથી આત્માનો ઊંધો નિર્ણય કર્યો,
એકના ઊંધા નિર્ણયમાં અનંતનો ઊંધો નિર્ણય કર્યો.
નિમિત્તના અને રાગના આશ્રયે તો વિકારની જ ઉત્પત્તિ
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
છે, સ્વભાવના આશ્રયે નિર્મળ વીતરાગી ભાવની ઉત્પત્તિ છે, એવી સ્વાશ્રિત અંતરદ્રષ્ટિથી જેણે ગુણગુણીની
એકતાની પ્રતીતિ કરી તેનું અંતર વીર્ય સ્વભાવ તરફ રોકાણું. પોતાના આત્માને ગુણગુણી અભેદ સ્વરૂપે સ્વીકાર્યો
તેમાં અનંત આત્માઓને પણ તેવા સ્વભાવવાળા જ સ્વીકાર્યા. અહીં સવળાઈથી એકના નિર્ણયમાં અનંતનો સવળો
નિર્ણય આવી ગયો. આ બધું જ્ઞાનનું જ સામર્થ્ય છે અને જ્ઞાન તો આત્મા સાથે એકતાપણે છે. જો આવી ગુણગુણી
એકતાની પ્રતીત કરીને સ્વભાવ તરફ ઢળે તો રાગ સાથેની એકતા તૂટીને વીતરાગીપર્યાય પ્રગટે. સમ્યગ્દર્શન એ પણ
વીતરાગી પર્યાય છે.
એકતા તો સદાય એકરૂપ છે, પણ તેની એકતાનું લક્ષ કષાયની મંદતાથી થતું નથી. મારા ગુણનો આધાર તો દ્રવ્ય
છે–એમ સ્વાશ્રિત પ્રતીત કરીને એકરૂપ દ્રવ્યને પ્રતીતમાં લ્યે તો ગુણગુણીના ભેદનો વિકલ્પ પણ તૂટીને ગુણગુણીની
એકતાનું લક્ષ થાય છે અને સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટે છે તથા અંશે અકષાયભાવ પ્રગટ થાય છે. પરંતુ
કષાયભાવ વડે અથવા તો ગુણ–ગુણી
તો તેને ગુણગુણીની એકતારૂપ સ્વભાવની પ્રતીતિ કેમ થાય? તેનો ઉત્તર–આત્માનો સ્વભાવ ત્રિકાળ અકષાયરૂપ છે
તેના લક્ષે અંશે અકષાયભાવ થાય છે. શુદ્ધાત્માની પ્રતીતિ તો સંપૂર્ણ અકષાયભાવરૂપ છે. મહાવીર ભગવાનને પણ
ત્રિકાળ અકષાયસ્વભાવ હતો તેમાંથી અકષાયપણું પ્રગટયું કે બહારથી? જેવો મહાવીરનો સ્વભાવ છે તેવો જ મારા
આત્માનો સ્વભાવ છે. મારા સ્વભાવની અંતરક્રિયામાં કોઈ પુણ્ય–પાપના ભાવ કે નિમિત્તનો સંયોગ બિલકુલ
મદદગાર નથી–એવા ભાન વગર કષાયની મંદતાને વ્યવહાર પણ કહેવાય નહિ, એ તો વ્યવહારાભાસ છે. જ્યાં
ગુણગુણીની એકતારૂપ નિશ્ચયનું લક્ષ થયું છે ત્યાં વ્યવહાર હોય છે. ગુણગુણીની એકતાનું લક્ષ કરે તો રાગાદિરહિત
દશા પ્રગટે. અને ત્યાં જે રાગ હોય તેને વ્યવહાર કહેવાય. પણ ગુણગુણીની એકતાના લક્ષ વગર કષાયની મંદતા કરે
તેને વ્યવહાર પણ શી રીતે કહેવો? જ્યાં નિશ્ચય હોય ત્યાં વ્યવહાર હોઈ શકે. નિશ્ચય વગર વ્યવહાર હોય નહિ.
અલ્પ કષાય બાકી હતો. આજે સંપૂર્ણ સ્વરૂપએકાગ્રતા વડે કષાયનો સર્વથા નાશ કરી કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું. તેથી
આજે ‘કેવળજ્ઞાન કલ્યાણક’ નો મંગળ દિવસ ઉજવાય છે. મહાવીર ભગવાનને કેવળજ્ઞાન પ્રગટયું તે કોઈ બહારના
આશ્રયે પ્રગટયું નથી, પણ જ્ઞાન ગુણ અને આત્મા ત્રિકાળ એકરૂપ હતા, તેના જ આશ્રયે તે ગુણ કેવળજ્ઞાનદશારૂપે
પરિણમ્યો છે. એક ક્ષણ પણ પરાશ્રયે ગુણ માને તેણે ત્રણેકાળના આત્માઓને ગુણથી જુદા માન્યા. વ્યવહાર કરતાં
કરતાં નિશ્ચય પ્રગટે એમ માને તેને પણ ગુણગુણીની એકતાની પ્રતીતિ નથી. સ્વાશ્રય વગર ગુણની નિર્મળ પર્યાય
પ્રગટે નહિ; પરાશ્રયે જે રાગાદિરૂપ પર્યાય પ્રગટે તે પરમાર્થે આત્માના ગુણની પર્યાય કહેવાય નહિ.
છે જ, પણ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનવડે તે એકતાનું ભાન કરે તો તેના આશ્રયે નિર્મળ પર્યાય પ્રગટે. પોતે પાત્રતાથી અંતર
સ્પર્શીને એમ માને કે મારા સ્વભાવમાં વિકલ્પનો આશ્રય નથી, પણ ગુણગુણી ત્રિકાળ અભેદરૂપ છે, તેના જ આશ્રયે
પર્યાયમાં પ્રગટ થાય છે. એમ માનનારને એકતાની પ્રતીતિ છે. પણ પરાશ્રયે વિકલ્પથી ગુણ પ્રગટશે એમ માને તે
સદાકાળ ગુણગુણીને જુદા માને છે, તે શાસ્ત્ર વાંચીને ભલે એમ કહેતો હોય કે ગુણ અને ગુણી અભેદ છે, પરંતુ તેને
અંતરથી તેની એકતાની પ્રતીતિ નથી.
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
ગુણ માન્યા છે. તેથી આત્માનું લક્ષ છોડીને તે પુણ્યથી અને રાગથી ગુણ માને છે. શુભરાગ આવે પણ તેનાથી ગુણ
પ્રગટતા નથી. ગુણગુણીની એકતાના સ્વભાવ તરફ વળતાં જે રાગ ઘટી ગયો તેને વ્યવહાર કહેવાય છે. પણ
સ્વભાવ તરફના વલણ વગર પરના લક્ષે જે રાગ ઘટાડે તેને વ્યવહાર પણ કહી શકાતો નથી. વાસ્તવિકપણે તો તેને
રાગ ઘટયો જ નથી, અલ્પકાળે એવો ને એવો તીવ્ર રાગ થઈ જશે. અને સ્વભાવના લક્ષે જે રાગ ઘટયો તે ઘટયો,
ફરીને તે રાગ આવશે નહિ.
આત્મા અને જ્ઞાનને જુદા માનનારને જ્ઞાનની અવસ્થા અજ્ઞાનરૂપ થાય છે.
અગ્નિ ન હોય તો તે લાકડાને બાળવાનું કાર્ય કરી શકશે નહિ. જો અગ્નિનો ગુણ તેનાથી જુદો હોય તો ઉષ્ણતાથી
ખાલી એવો અગ્નિ લાકડાને કેમ બાળી શકશે?
કાર્ય ન કરી શકે. જૈન સિદ્ધાંત પ્રવેશિકામાં ગુણની વ્યાખ્યા એ છે કે જે દ્રવ્યના પૂરા ભાગમાં અને તેની સર્વ
હાલતોમાં વ્યાપે તે ગુણ છે. એટલે કે ગુણ અને દ્રવ્યને સદાય એકતા છે. ઉષ્ણતા ગુણનો આધાર અગ્નિ છે એટલે કે
ઉષ્ણતા અગ્નિના પૂરા ભાગમાં અને તેની સર્વ હાલતોમાં રહેલી જ છે, એક ક્ષણ પણ ઉષ્ણતા અગ્નિથી જુદી નથી.
જો અગ્નિ ન હોય તો એકલી ઉષ્ણતા લાકડાને બાળવાનું કામ કરી શકે નહિ. અને ઉષ્ણતા ન હોય તો ઉષ્ણતા
વગરનો અગ્નિ પણ બાળવાનું કામ કરી શકે નહિ. એ રીત ગુણ અને ગુણી જુદા હોય તો તે ક્રિયા કરવામાં અસમર્થ
છે, પણ બંનેની એકતા હોય તો જ ક્રિયા થાય છે. બેમાંથી એકના અભાવથી બીજાનો પણ અભાવ થાય છે, માટે તે
બંને અભેદ જ છે–એમ પ્રતીત થાય છે.
આત્મા અને જ્ઞાન જુદા હોય તો જાણવાની ક્રિયા શેમાં થાય? જો કહેશો કે આત્મામાં થાય, તો જ્ઞાનથી રહિત એવો
આત્મા કેમ જાણી શકે? અને જો કહેશો કે જ્ઞાનમાં થાય, તો આત્માના આધાર વગર જ્ઞાનની ક્રિયા કોના આધારે
થઈ? જાણવાની ક્રિયા જો શાસ્ત્ર વગેરેના આધાર માનો પણ આત્માના આધારે ન માનો તો જાણવાની ક્રિયા જ ન
થઈ શકે, પણ પરાશ્રયે એકલી વિકારની જ ક્રિયા થાય. ગુણગુણીની એકતાના લક્ષ વગર જે જ્ઞાન થાય તે
વાસ્તવિકપણે જ્ઞાનની ક્રિયા નથી પણ વિકારી ક્રિયા છે. તે જ્ઞાન જ્ઞાનરૂપ રહ્યું નહિ પણ રાગવાળું થયું, તે જ્ઞાન
નાશવાન છે. સ્વના લક્ષ વગરનું પરનું જ્ઞાન નાશવાન છે. આત્માના લક્ષ વગર નવ પૂર્વના ભણેલા અત્યારે
નિગોદમાં પડયા છે. આત્મા અને જ્ઞાનની એકતાની પ્રતીતિ વગર સંસારને કાપવાની ક્રિયા જ્ઞાન નહિ કરી શકે, અને
મોક્ષમાર્ગની ક્રિયા નહિ થાય. આત્મા અને જ્ઞાનસ્વભાવની એકતા માન્યા વગર વિકારનો નાશ કોના આધારે
કરશે? અને જ્ઞાનની નિર્મળતા કોના લક્ષે પ્રગટશે? જ્ઞાન ગુણ દ્વારા આત્મ દ્રવ્ય સાધ્ય છે, ગુણલક્ષણ વડે આખા
ગુણી દ્રવ્યને ઓળખવાનું પ્રયોજન છે. જો ગુણગુણીને અભેદ માને તો અભેદના લક્ષે ભેદનો વિકલ્પ ટાળીને
સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરે. પણ જો ગુણગુણીને જુદા જ માને તો તેને કદી ગુણ ગુણીના ભેદનો આશ્રય ટળે નહિ; અને
વિકલ્પથી ખસીને કદી સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ એને સદાય પરાશ્રય જ રહ્યા કરે.
જ્ઞાનને જુદા માને છે. જો આત્માથી જ્ઞાનગુણ જુદો
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
હોય તો આત્માના આધાર વગર જ્ઞાનની ક્રિયા થાય નહિ. અને જો આત્મામાં જ્ઞાનગુણ એકપણે ન હોય તો જ્ઞાન
વગર આત્મા કેવી રીતે જાણે? અને આત્મા વગર જ્ઞાનગુણ કેવી રીતે જાણે?
અવલંબનથી જ્ઞાન માને તો તેને કદી સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ પર્યાય પ્રગટે નહિ અને જન્મ મરણનો અંત આવે નહિ.
અને કદાચ શાસ્ત્રનું જ્ઞાન ન હોય પરંતુ પોતાની પાત્રતાથી સત્પુરુષ પાસેથી સાંભળીને જો સ્વાશ્રયભાવે દ્રવ્યગુણની
એકતા સમજે અને તેનો આશ્રય કરે તો દ્રવ્યગુણના જ આશ્રયે પર્યાય નિર્મળ પ્રગટે અને જન્મ–મરણનો અંત આવે.
સત્પુરુષની પાસેથી શ્રવણ કર્યા વગર પોતાના સ્વછંદે ગમે તેટલા શાસ્ત્રો વાંચે તોપણ સત્ સ્વભાવ પામી શકે નહિ.
આ સંબંધમાં શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ કહ્યું છે કે–
જિનવર કહે છે જ્ઞાન તેને સર્વ ભવ્યો સાંભળો.
પ્રગટે–આ જ પ્રયોજન છે. એ પ્રયોજન સમજ્યા વગર પોતાની કલ્પનાથી કરોડો શાસ્ત્રો વાંચી જાય, કે સમયસાર
શાસ્ત્ર ભલે હજારો વાર વાંચી જાય પણ તેને આત્માનો કિંચિત્ લાભ થાય નહિ. સ્વછંદ છોડીને જ્ઞાની પુરુષના
સમાગમે દેશનાલબ્ધિ વગર પોતાની
પાત્રતાથી દેશનાલબ્ધિ જ્ઞાની પુરુષ પાસેથી મેળવવી જોઈએ.
ગ્રહણ, ધારણ તથા વિચારણાની શક્તિની યથાયોગ્ય પ્રાપ્તિ થવી તે દેશનાલબ્ધિ છે. જ્ઞાની પુરુષના સમાગમે પોતે
પાત્ર થઈને બહુમાનપૂર્વક અંતરમાં સત્નું ગ્રહણ કરી લીધું છે–વિચાર શક્તિ પણ પ્રગટ કરી છે પણ વર્તમાન સાક્ષાત્
અનુભવ થયો નથી–એવી પાત્રતાને દેશનાલબ્ધિ કહેવાય છે. એવી દેશનાલબ્ધિ પ્રગટ કરે તેને અવશ્ય અનુભવ વડે
સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે. પણ પહેલાં જ્ઞાની પાસેથી ઉપદેશ શ્રવણ કરીને દેશનાલબ્ધિ પ્રગટ કર્યા વગર કોઈ જીવને
ત્રણકાળમાં ધર્મ પરિણમે નહિ.
પાવૈ નહિ ગુરુ ગમ વિના એહી અનાદિ સ્થિત.
આભ્યંતર ઉપકરણ છે. પુરુષની અંતરશક્તિ વગર છેદવાનું કાર્ય થાય નહિ. (અહીં માત્ર દ્રષ્ટાંત હોવાથી લૌકિક
અપેક્ષાએ કથન સમજવું. વાસ્તવિકપણે તો જડની ક્રિયા જડથી સ્વયં થાય છે. પણ પુરુષ અને પુરુષની શક્તિ એ
બંનેમાં ભિન્નતા નથી એટલું દ્રષ્ટાંતમાંથી લેવાનું છે.) તેમ આત્મામાં જ જાણવાની શક્તિ છે તેનાથી તે જાણે છે.
બાહ્ય નિમિત્તોથી જ્ઞાનની શક્તિ થતી નથી, પણ જ્ઞાન અને આત્મા સદાય એકરૂપ જ છે. પ્રકાશ, શાસ્ત્ર, ઉપાધ્યાય,
વગેરે બાહ્યકારણો હોવા છતાં જો આત્મામાં જ જ્ઞાનની શક્તિ ન હોય તો જાણવાની ક્રિયા ક્યાંથી થાય? જો વસ્તુમાં
જ સ્વયં શક્તિ ન હોય તો કોઈ પર વડે તે ઉત્પન્ન થઈ શકે નહિ. અને જો વસ્તુમાં જ શક્તિ છે તો પછી પર વડે તે
થાય છે એમ કેમ કહેવાય? બહારમાંથી આત્માનું જ્ઞાન પ્રગટતું નથી પણ અંતરમાં ત્રિકાળ છે તેમાંથી જ પ્રગટે છે. જો
રાગરહિત સ્વભાવને જાણવાની અંતરમાં તાકાત ન હોય તો બહારમાં શાસ્ત્ર, ગુરુ, વગેરે પર લક્ષે સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટી
શકતું નથી. જ્યાં ત્રિકાળ શક્તિ છે ત્યાં એકાગ્ર થાય તો
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટે. માટે જ્ઞાનજ્ઞાનીની એકતાની પ્રતીતિ તે જ સમ્યગ્જ્ઞાનનું કારણ છે. એ જ્ઞાન વગર રાગ તોડીને
સ્વભાવની એકતા કરવાની ક્રિયા આત્મા કદી કરી શકતો નથી.
પ્રતીતિવડે અભેદરૂપ નિજ શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિ તે જ ઉપાદેય છે.
ખાવા પીવામાં કે રાગમાં ક્યાંય આત્માનો આનંદ નથી. ગિરીગૂફામાં આનંદ નથી, પણ આનંદ અને આત્મા
એકાકાર છે ત્યાં એકાગ્ર થતાં આનંદ પ્રગટે છે. હું મારા વીતરાગી આનંદ સ્વભાવમાં એકતા કરૂં ત્યાં રાગ સાથેની
એકતા છૂટી જ જાય છે અને સંયોગ તો છૂટેલા જ છે. આમ જો સ્વાશ્રય આનંદની પ્રતીત કરે તો પરમાં આનંદ કે
સુખની કલ્પના સ્વપ્ને પણ ન રહે, અને સ્વાશ્રયે આનંદ પ્રગટે.
ગુણ પ્રગટે એમ માને છે. જીંદગીભર આજીવિકા ચાલે એટલી લક્ષ્મી મળી જાય તો શાંતિથી આત્મસાધન કરી શકાય–
એમ અજ્ઞાની માને છે. ભાઈ, શું લક્ષ્મીના અવલંબને તારી શાંતિ છે? કે સ્વભાવના અવલંબને છે? લક્ષ્મી હોય કે ન
હોય, પણ તારો આત્મા તો તારી શાંતિ સાથે ત્રિકાળ એકરૂપ છે, તેનું લક્ષ કર તો શાંતિ પ્રગટે. લક્ષ્મી વગેરેનો રાગ
હોય તે જુદી વાત છે પણ તેના આશ્રયે ધર્મ પ્રગટશે એમ જ્ઞાની માનતા નથી. મારા સ્વભાવના આશ્રયે જે સમયે
એકતા કરીને લીન થાઉં તે જ સમયે સ્વભાવમાં જ જ્ઞાન આનંદ છે તે પ્રગટે છે, પણ પહેલાં પોતે ત્રિકાળી
ચૈતન્યસ્વરૂપ છે તેની પ્રતીતિ કરે તો વર્તમાનમાં પ્રગટે ને! સામાન્ય સ્વભાવે ત્રિકાળ આનંદ સ્વરૂપ છું એમ
સામાન્યનું લક્ષ કરે તો વિશેષમાં આનંદ પ્રગટે.
તેનો આનંદગુણ ત્રિકાળ અભેદરૂપ પોતામાં જ છે, પણ તેને તેની પ્રતીતિ નહિ હોવાથી પર્યાયમાં પ્રગટ અનુભવ થતો
નથી. જે સત્ સ્વભાવ છે તેની પ્રતીતિ કરવી તે જ આનંદ પ્રગટ કરવાનો ઉપાય છે; એની પ્રતીતિ ન કરે તો અન્ય
કોઈ પણ સાધનથી આનંદ પ્રગટવાનો નથી. કોઈ લોકો કહે છે કે કાળ કઠણ છે તેથી ધર્મ સમજવો મુશ્કેલ લાગે છે.
પણ જ્ઞાનીઓ કહે છે કે તારી પર્યાય તે જ તારો સ્વકાળ છે. તું તારા આત્મસ્વભાવની પ્રતીતિ કરીને સ્વપર્યાયને
સ્વભાવમાં એકાગ્ર કર, તો તારો સારો જ કાળ છે. તારો કાળ તો તારી જ પર્યાયમાં છે. તને તારા સ્વતંત્ર સ્વકાળને
સુધારવાની ખબર ન પડે અને તું બહારના કાળથી શાંતિ લેવા માગ, પરંતુ એ ઉપાયથી તારી શાંતિ પ્રગટવાની નથી.
તારી શાંતિ પરમાં નથી. પણ તારામાં જ છે.
જ આશ્રયે છે. દ્રવ્યને અને ગુણને ભેદ નથી. દ્રવ્યને છોડીને ગુણ ક્યાંય રહેતા નથી. અભેદ દ્રવ્યદ્રષ્ટિથી જોઈએ ત્યારે
બધા ગુણ પર્યાયથી અભેદરૂપ એક દ્રવ્ય છે. પણ ગુણભેદ કે પર્યાયભેદથી જોઈએ તો અનંતગુણ અને અનંત પર્યાયો
છે, તે દરેક ગુણ સ્વતંત્ર છે અને દરેક પર્યાય પણ સ્વતંત્ર છે.
દ્રવ્ય સ્વભાવમાં લીન ન થતાં પરમાં લીન થઈ તેથી તે વિકારરૂપે થઈ છે; તે પોતે જ કારણ કાર્યરૂપ છે.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
માને તેને ગુણ કદી પ્રગટે નહિ. જેમ દાતરડાને અને પુરુષને સંયોગ સંબંધ છે તેમ ગુણગુણીને અર્થાત્ જ્ઞાન અને
આત્માને તેવા પ્રકારનો સંયોગ સંબંધ નથી, પણ ત્રિકાળ એકતારૂપ સમવાય સંબંધ અર્થાત્ તાદાત્મ્ય સંબંધ છે.
જૈનદર્શનમાં ત્રિકાળ એકતારૂપ સંબંધને સમવાય સંબંધ કહેવાય છે, અન્યદર્શનો સમવાયસંબંધનો અર્થ બે જુદી
વસ્તુનો પાછળથી સંબંધ થાય તેને સમવાયસંબંધ કહે છે. પણ વાસ્તવિકપણે ગુણગુણીને ત્રિકાળ એકતારૂપ સંબંધ છે
તે જ સમવાયસંબંધ છે. જ્ઞાન આનંદ પુરુષાર્થ વગેરે અનંત ગુણો આત્મા સાથે એકમેકપણે છે, બહારથી તે મળતાં
કેવળજ્ઞાનકલ્યાણક મહોત્સવ છે. પોતાનો મહોત્સવ બીજા ઊજવે કે ન ઊજવે તે તો પુણ્યને આધીન છે. પોતે પોતાના
અનાદિ અનંત ગુણગુણીની એકતાની પ્રતીતિ વડે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટ કરવા તે જ સારભૂત છે. અભેદ દ્રષ્ટિવડે
ગુણદ્વારા જો ગુણીને નહિ સાધ, તો તારૂં જ્ઞાન ક્યાંય સ્થિર થશે નહિ અને બહાર જ ભટકયા કરશે. ગુણગુણીની
એકતાની શ્રદ્ધા વગર ભ્રમણ ટળશે નહિ. ગુણગુણીની એકતાની પ્રતીતિ કરતાં વિકાર સાથેની એકતા તૂટી જાય છે
ઉપાદાન–નિમિત્તનો મેળ છે, તેને બદલે જરાપણ કર્તાકર્મ સંબંધ માનવો તે અજ્ઞાન છે. આ દોહાઓમાં ઉપાદાન
જ્યોં નર દૂજે પાવ વિન ચલવે કો આધીન. ૧.
હો જાને થા એક હી ઉપાદાન સોં કાજ,
થકૈ સહાઈ પૌન વિન પાનિમાંહી જહાજ. ૨.
પવનની સહાય વગર વહાણ થાકી જાય છે તેમ (–નિમિત્તની સહાય વગર ઉપાદાન એકલું કાર્ય કરી શકતું નથી).–
તો શિષ્યને જ્ઞાન થાય છે, સૂર્ય હોય તો કમળ ખીલે છે, બે પગ હોય તો માણસ ચાલી શકે છે, કાંઈ એક પગે ચાલી
શકાતું નથી. જુઓ, એક પગ એકલો કામ કરી શકતો નથી પણ એક પગને બીજા પગની સહાય મળે ત્યારે ચાલવાનું
કામ થાય છે. તેમ ઉપાદાન એકલું એકલું કામ કરી શકતું નથી પણ ઉપાદાન અને નિમિત્ત એમ બે ભેગા થાય તો
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
વસ્તુસ્વભાવનું જોર મૂકયું છે.
તેને નિમિત્ત કહેવાય છે. કામ તો ઉપાદાન પોતે એકલું જ કરે છે.
પવન વગર સારામાં સારું વહાણ પણ થાકી જાય છે; તેમ સદ્ગુરુના ઉપદેશ વિના આત્મારૂપી વહાણ મોક્ષમાર્ગ તરફ
ચાલે નહિ. સદ્ગુરુનું નિમિત્ત હોય તો આત્મારૂપી વહાણ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપી મુક્તિના માર્ગે ચાલે. માટે
નિમિત્ત હોય તો ઉપાદાન કામ કરે અને નિમિત્ત ન હોય તો ઉપાદાન બળ વગરનું થઈ જાય. એકલો આત્મા શું કરે?
જો સદ્ગુરુ હોય તો તે માર્ગ બતાવે અને આત્મા તે માર્ગે ચાલે–એ રીતે નિમિત્ત–ઉપાદાન ભેગા થાય તો આત્મા
મોક્ષમાર્ગમાં ચાલે.–આ નિમિત્ત તરફની દલીલ સમજવી.
ઉપાદાન નિશ્ચૈ જહાં તહાં નિમિત્ત વ્યવહાર. ૩.
જ્ઞાન અને ચારિત્ર એ બે થઈને મોક્ષમાર્ગ છે. (જ્ઞાન કહેતાં તેમાં શ્રદ્ધા પણ આવી જ જાય છે.) જ્યાં આવો નિશ્ચય
મોક્ષમાર્ગ હોય ત્યાં સદ્ગુરુના નિમિત્તરૂપ વ્યવહાર હોય જ. પરંતુ જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ તો એકલા ઉપાદાનથી
જ થાય છે.
આત્માની આંખ છે અને પુણ્ય–પાપના વિકાર રહિત સ્થિરતારૂપ ક્રિયા તે ચારિત્ર છે, આ જ્ઞાન અને ચારિત્ર તે
મોક્ષનો ઉપાય છે. પ્રથમ જ્ઞાનરૂપી આંખો વડે મોક્ષનો માર્ગ જાણ્યા વગર તે માર્ગમાં ચાલશે કયાંથી? આત્માના
સ્વભાવને જાણ્યા વગર પુણ્યમાં મોક્ષમાર્ગ માનીને અજ્ઞાનભાવે સંસારમાં જ રખડશે. પહેલાં શુદ્ધાત્માના જ્ઞાનપૂર્વક
મોક્ષમાર્ગને ઓળખે અને પછી તેમાં સ્થિર થાય તો મોક્ષ પામે છે. જીવ પોતાના ઉપાદાન વડે જ્યારે આવો મોક્ષમાર્ગ
પ્રગટ કરે ત્યારે સદ્ગુરુ નિમિત્તરૂપ હોય છે–એ વ્યવહાર છે.
હોય ત્યારે અનુકૂળ પર વસ્તુ ઉપર ‘નિમિત્ત’ એવો આરોપ કરવો તે વ્યવહાર છે. આ રીતે નિમિત્ત તો ઉપચાર
માત્ર છે. આ સંબંધમાં શ્રી પૂજ્યપાદ સ્વામીએ ઇષ્ટોપદેશમાં કહ્યું છે કે–
निमित्तमात्रमन्यस्तु गतेर्वर्मास्तिकायवत्।।३५।।
મનુષ્યો સ્વયં જ્ઞાની કે અજ્ઞાની થાય તેમાં ગુરુ વિગેરે નિમિત્ત છે.
આરોપ આવતો નથી.
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
ન કહેવાય. ધર્માસ્તિકાય તો બંનેમાં હાજર છે, તે કાંઈ પદાર્થોને ચલાવતું નથી; પણ પદાર્થ ગતિ કરે તો માત્ર
નથી, કુંભાર તો ધર્માસ્તિકાયવત્ હાજર માત્ર છે. આ પ્રમાણે જ્યાં જ્યાં પરવસ્તુને નિમિત્ત કહેવામાં આવે ત્યાં
પર વસ્તુની હાજરી હોય જ છે. ઉપાદાને પોતાની શક્તિથી કાર્ય કર્યું એમ જ્ઞાન કરવું તે નિશ્ચયનય છે અને તે વખતે
ભેદજ્ઞાન પરમાણ વિધિ વિરલા બુઝે કોય. ૪.
સસલાનાં શીંગડા કોઈને અસર કરે તો નિમિત્તની અસર પરમાં થાય; પણ જેમ સસલાનાં શીંગડાનો અભાવ
હોવાથી તે કોઈને અસર કરતાં નથી તેમ નિમિત્તનો પરદ્રવ્યમાં અભાવ હોવાથી નિમિત્તની કાંઈ અસર પરદ્રવ્યમાં
થતી જ નથી. આવું વસ્તુ સ્વભાવનું ભેદજ્ઞાન કોઈ વીરલા–સત્ય પુરુષાર્થી–જીવો જ જાણે છે. ઉપાદાન નિમિત્તની
સ્વતંત્રતાને જ્ઞાનીઓ જ જાણે છે; જ્ઞાનીઓ વસ્તુ સ્વભાવને જુએ છે તેથી તેઓ જાણે છે કે દરેક વસ્તુની પર્યાય તે
વસ્તુના પોતાના સ્વભાવથી જ થાય છે, વસ્તુ સ્વભાવમાં જ પોતાનું કાર્ય કરવાનું સામર્થ્ય છે, તેને પર વસ્તુના
નિમિત્તની જરૂર નથી. પરંતુ અજ્ઞાનીઓ વસ્તુસ્વભાવને જાણતા નથી તેથી તેઓ સંયોગોને જોનારા છે, અને વસ્તુનું
કાર્ય સ્વતંત્ર થાય છે તેને બદલે તેઓ સંયોગાધીન–નિમિત્તાધીન કાર્ય માને છે; આ કારણે તેમને સંયોગમાં
એકત્વબુદ્ધિ ખસતી નથી અને સ્વ–પર ભેદજ્ઞાન થતું નથી. અહીં ઉપાદાન અને નિમિત્તની સ્વતંત્રતા બતાવીને
ભેદજ્ઞાનનો ઉપાય દર્શાવે છે. આખા જગતના ઘણા જીવો ઉપાદાન નિમિત્તનું સ્વરૂપ સમજ્યા વગર ખીચડો કરે છે
કે–નિમિત્તમાં કાંઈક વિશિષ્ટતા છે, કોઈ વાર નિમિત્તની અસર થઈ જાય છે, કોઈવાર નિમિત્તની મુખ્યતાથી કાર્ય
એક ચક્રસૌં રથ ચલે, રવિ કો યહૈ સ્વભાવ. પ.
પોતાના ભાવમાં પરિણમે છે અને નિમિત્ત નિમિત્તના પોતાના ભાવમાં પરિણમે છે. પોતાની પર્યાયનું કાર્ય કરવામાં
દરેક વસ્તુનું ઉપાદાન પોતે જ બળવાન છે, તેમાં નિમિત્તનું કાંઈ કાર્ય નથી. આમાં દ્રષ્ટાંત પણ કુદરતી વસ્તુનું આપ્યું
છે. સૂર્યના રથનો એક જ ચક્ર હોય છે, એક ચક્રથી જ ચાલવાનો સૂર્યનો સ્વભાવ છે તેમ એક સ્વ વસ્તુથી જ કાર્ય
કરવાનો વસ્તુનો સ્વભાવ છે.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
પોતાના ઉપયોગ ને સ્વભાવ તરફ વાળવામાં જીવ પોતે જ સ્વતંત્ર છે. માટે હે નિમિત્તના પક્ષવાળા! તું કહે છે કે
‘નિમિત્ત હોય તો કાર્ય થાય અને જેવું નિમિત્ત મળે તે અનુસાર ઉપાદાનની પર્યાય થાય’–એ વાત અસત્ય છે.
સ્વભાવમાં પર નિમિત્તનું કાંઈ કાર્ય છે જ નહિ જો વસ્તુની કોઈપણ પર્યાય નિમિત્તને લીધે થતી હોય તો તે વસ્તુમાં
તે પર્યાય થવાની તાકાત શું ન હતી? અનાદિ અનંત કાળની સર્વ પર્યાયોનું સામર્થ્ય તો વસ્તુમાં છે. અને જો વસ્તુમાં
જ અનાદિ અનંત પર્યાયનું સામર્થ્ય છે તો તેમાં બીજાએ શું કર્યું? અનાદિઅનંત પર્યાયોમાંથી એક પણ પર્યાય જો
પરને લીધે કે પરની મુખ્યતાને લીધે થઈ એમ માને તો તેમ માનનારે વસ્તુને સ્વીકારી નથી. નિમિત્તે કર્યું કઈ રીતે?
શું વસ્તુમાં તે પર્યાય ન હતી અને બહારથી નિમિત્તે આપી? જે વસ્તુમાં જે તાકાત ન હોય તે બીજાથી આપી શકાય
નહિ અને વસ્તુમાં જે તાકાત હોય તેને બીજાની અપેક્ષા કે મદદ ન હોય. આવો સ્વતંત્ર વસ્તુ સ્વભાવ સ્વીકાર્યા
વગર સ્વતંત્રદશા (સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર) કદાપિ પ્રગટશે નહિ.
તેમ આત્માના અંતર સ્વભાવની શક્તિથી નિર્મળદશા પ્રગટે છે, નિર્મળદશા પ્રગટ કરવામાં નિમિત્તનું કાંઈ કાર્ય તો
નથી પરંતુ નિમિત્ત પ્રત્યેનું લક્ષ પણ હોતું નથી. નિમિત્તનું લક્ષ છોડી દઈને એકલા સ્વભાવના લક્ષે નિર્મળદશા
પ્રગટે છે.
એકલો પોતાના ઉપયોગને સ્વ તરફ ફેરવી શકે છે. નિમિત્ત તરફથી ઉપયોગ ખસેડીને સ્વભાવ તરફ ઉપયોગ કરવા
માટે ઉપયોગ સ્વયં પોતાથી જ ફરી શકે છે. સ્વદ્રવ્ય અને અનેક પ્રકારના પરદ્રવ્યો એક સાથે હાજર છે, તેમાં પોતાના
ઉપયોગને પોતે જે તરફ વાળે તે તરફ વળી શકે છે, પર દ્રવ્યો હોવા છતાં તે બધાનું લક્ષ છોડીને ઉપયોગને સ્વદ્રવ્યમાં
વાળી શકે છે. આ ન્યાયમાં ઉપયોગની સ્વતંત્રતા બતાવી અને નિમિત્તાધીન દ્રષ્ટિને ઉડાડી દીધી.
જ્યોં જહાજ પરવાહમેં તિરૈ સહજ વિન પૌન. ૬.
વસ્તુ નિમિત્ત પણ નથી, એક વસ્તુમાં બીજી વસ્તુને નિમિત્ત કહેવું તે વ્યવહાર છે–ઉપચાર છે. વસ્તુ સ્વભાવ પરથી
છૂટો સ્વતઃ પરિપૂર્ણ છે, તે સ્વભાવ પરની અપેક્ષા રાખતો નથી અને તે સ્વભાવનું સાધન પણ અસહાય છે. નિમિત્ત
નિમિત્તમાં ભલે રહ્યું, પરંતુ ઉપાદાનના કાર્યમાં નિમિત્ત કોણ છે? વસ્તુના અનંત ગુણોમાં પણ એક ગુણ બીજા
ગુણથી અસહાય–સ્વતંત્ર છે તોપછી એક વસ્તુને બીજી ભિન્ન વસ્તુ સાથે તો કાંઈ સંબંધ નથી. અહીં સ્વભાવદ્રષ્ટિના
જોરે કહે છે કે એક વસ્તુમાં બીજી વસ્તુનું નિમિત્ત પણ કેવું? નિમિત્ત હોય છે તેનું જ્ઞાન ગૌણપણે છે પરંતુ દ્રષ્ટિમાં
નિમિત્તનું લક્ષ નથી.
છે? બહારમાં નિમિત્ત છે કે નહિ એનું લક્ષ નથી અને અંતરમાં શુક્લધ્યાનની શ્રેણીમાં ચડીને કેવળજ્ઞાન પામે છે.
એક ક્ષણમાં અનંત પુરુષાર્થ પ્રગટાવીને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરે–એવો અસહાય વસ્તુ સ્વભાવ છે. આવા
આત્મસ્વભાવનું ભાન કરીને તેની રમણતામાં ઠર્યો ત્યાં બહારના નિમિત્તોની સહાય કે લક્ષ નથી. તેવી જ રીતે
વિકાર કરે તો તેમાં પણ નિમિત્તની સહાય નથી. ઉપાદાન પોતે પોતાની પર્યાયની લાયકાતથી વિકાર કરે છે. આખી
વસ્તુ અસહાય છે અને તેની દરેક પર્યાય પણ અસહાય છે.
વિકારનો ક્ષય થઈને અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થાય છે.–૬–