PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
સુવર્ણપુરમાં સીમંધર જિનજી ભલે બિરાજોજી. (ટેક)
મંગલ આગર કરુણા સાગર, સાગર જેમ ગંભીર;
જગતના આધાર દીનદયાળુ, ઉતારો ભવજલ તીર... તમે૦ ૧
નાથ નિરંજન ભવભયભંજન, શરણાગત આધાર;
તરણ તારણ બિરૂદ ધરાવો, વંદું હું વારંવાર. તમે૦ ૨
નિરવિકારી શાંત મનોહર, મુદ્રા નિરખી આજ;
એહવી અન્ય દેવની જગમાં, દીઠી નહિ જિનરાજ... તમે૦ ૩
પુષ્કલા વતી વિજય વસીયા, પિતાશ્રી શ્રેયાંસ પૂજ્ય;
આનંદ દાયક સત્ય માતાના, સમરૂં અહોનિશ તુજ... તમે૦ ૪
પુરણ શશી સમ મુખ મનોહર, નિરખી હર્ષ અપાર;
કેવલજ્ઞાન અનંત ગુણાકાર, પ્રગટ્યા પૂર્ણાનંદ... તમે૦ ૫
સંવત ઓગણીશ સત્તાણું સાલે ફાગણ શુદિ બીજ;
સીમંધર જિનના દરિશન કરીને, સેવક થાયે લીન... તમે૦ ૬
સુદ ૧ ને ગુરુવારે છે.
વીતરાગી પ્રતિમાની સોનગઢના શ્રીજિનમંદિરમાં
પ્રતિષ્ઠા થઈ, તેનો આઠમો વાર્ષિક મહોત્સવ ફાગણ
સુદ ૨ ને શુક્રવારે છે.
ઉત્સવ કરે છે. ફા. સુ. ૭ બુધવારથી ફા. સુ. ૧૫
બુધવાર સુધી આ પર્વ છે. આ પર્વ શાશ્વત છે.
ઉત્સવ ફા. વ. ૯ ને શુક્રવારે છે.
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
આત્માને વિકારી માને ત્યાંસુધી જીવનું દુઃખ ટળે નહિ. ચૈતન્ય જેનું ચિહ્ન છે એવા આત્માના સ્વભાવમાં કોઈ
રાગ કે વિકારનો પ્રવેશ નથી, તેથી ચૈતન્યસ્વભાવમાંથી તે સર્વેને ભેદી શકાય છે, પણ ચૈતન્ય તો આત્મા સાથે
અભેદ છે તેથી તેને ભેદી શકાતું નથી. આત્માને કઈ રીતે ગ્રહણ કરવો અને બંધભાવને કઈ રીતે છોડવા તેનો
ઉપાય દર્શાવતાં આચાર્યભગવાન શ્રી સમયસારજીના ૧૮૨ માં કલશમાં કહે છે કે જે કાંઈ ભેદી શકાય તે સર્વને
સ્વલક્ષણના બળથી ભેદીને, જેનો ચિન્મુદ્રાથી અંકિત નિર્વિભાગ મહિમા છે એવો શુદ્ધ ચૈતન્ય જ હું છું. –એમ
પ્રજ્ઞાવડે આત્માને ગ્રહણ કરાય છે. પ્રજ્ઞાવડે ભેદી શકાય તે સર્વને ભેદવું એટલે કે–આત્માને અને રાગાદિ
નિર્ભેદ છે; માટે તે ગુણ–ગુણી ભેદનું પણ લક્ષ ન કરવું. આત્મસ્વભાવનો નિર્વિભાગ–મહિમા છે એટલે
અનંતકાળથી પર્યાયમાં વિકાર હોવા છતાં સ્વભાવનો મહિમા જરા પણ ઘટ્યો નથી, અને વિકાર કદી એક સમય
માત્ર કરતાં જરા પણ વધી ગયો નથી. આત્મામાં કાંઈ વિકારનાં પડ ઉપર પડ ચડતાં નથી અર્થાત્ એક કરતાં
વધારે પર્યાયોનો વિકાર કાંઈ ભેગો થતો નથી; તેનો સ્વભાવમહિમા તો સદાય પૂરેપૂરો વિકાર રહિત વર્તમાન
વર્તે છે. પણ પોતે ઊંધી માન્યતા કરીને બંધભાવવડે એક સમયનો સંસાર ઉભો કર્યો છે, છતાં સ્વભાવે તો
ત્રિકાળ શુદ્ધ ચૈતન્યમૂર્તિ પરમાત્મા છે. સમ્યગ્જ્ઞાનવડે શુદ્ધસ્વભાવ અને બંધભાવ વચ્ચેના ભેદને જાણીને બંધને
જુદો પાડી શકાય છે, અને સ્વભાવનું ગ્રહણ થઈ શકે છે.
કાઢ્યો છે. જો સ્વભાવનાં લક્ષે એક સમય માત્ર પણ બંધભાવ સાથેના એકત્વપણાની માન્યતા ઉડાડી દીએ તો તેના
બંધભાવનો અવશ્ય નાશ થાય જ. પરંતુ ચૈતન્યસ્વભાવ અને બંધભાવને ભિન્નપણે ન જાણે અને સ્વભાવ તરફ
લક્ષ ન કરે તો કાંઈ બંધભાવો એની મેળે ટળી જાય નહિ. પોતાના સ્વભાવસામર્થ્યને જાણ્યા વગર જીવે
અનંતકાળથી પોતાનું નિર્માલ્ય પણું જ માન્યું છે કે ‘કર્મો મને હેરાન કરે છે અને મારે પર પદાર્થોની સહાય જોઈએ.’
પરંતુ જ્ઞાનીઓ તેને ભેદજ્ઞાન કરાવે છે કે હે ભાઈ, તું તો ચૈતન્ય સ્વભાવ છો, તારા સ્વભાવમાં વિકારનો પણ
પ્રવેશ નથી તો પછી જડ કર્મો તો હોય જ ક્યાંથી? માટે કર્મોનું અને વિકારનું પણ લક્ષ છોડી દઈને તું તારા ચૈતન્ય
સ્વભાવને જો. એક વાર અંતરથી મહિમા લાવીને તું તારા ચૈતન્ય સામર્થ્યની હા પાડ. આત્મા આત્મામાં છે, કર્મો
તારી પોતાની અજ્ઞાનદશાનું છે, કર્મનું દુઃખ તને નથી. દુઃખનું કારણ જે તારી વિકારી દશા છે તે પણ તારું સ્વરૂપ
નથી માટે તને વિકાર અને આત્મા વચ્ચે ભેદજ્ઞાન બતાવીએ છીએ, એ ભેદજ્ઞાન જ દુઃખ ટાળવાનો ઉપાય છે.
અવસ્થાનો હું કર્તા, ચૈતન્યમાંથી હું કરું, ચૈતન્યવડે કરું’ ઈત્યાદિ છ કારક ભેદના વિચાર ભલે આવે પણ
યથાર્થપણે છએ કારકોમાં ચૈતન્યવસ્તુ એક જ છે, તે ચૈતન્યમાં કોઈ ભેદ નથી. આમ, ચૈતન્યસ્વભાવની મુખ્યતા
છે, અને તે જ ઉપાયથી મોક્ષ થાય છે.
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
મિથ્યાત્વસ્વભાવને ઊડાડી દીધો છે એવા અર્થાત્ મિથ્યાત્વનો અભાવ કર્યો છે એવા હોય છે; તેમ જ શીલવંત
કહેતાં સમ્યક્સ્વભાવયુક્ત પણ હોય છે તથા તે સમ્યક્સ્વભાવના ફળ વડે શુદ્ધતામાં વૃદ્ધિ પામે છે, અને
સાધકદશામાં જે રાગ રહી જાય તેનાથી સમ્યગ્દ્રષ્ટિને લાયક તીર્થંકર–ચક્રવર્તી આદિ ઉચ્ચ પદો પણ પામે છે. અને
તે અભ્યુદય થયા પછી નિર્વાણને પામે છે–સિદ્ધદશા પામે છે.
વગેરેની અભ્યુદયરૂપ પદવી પામીને જીવ નિર્વાણ પામે છે. તીર્થંકરગોત્ર વગેરે અલૌકિક પુણ્ય સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવોને
જ હોય છે.
નગ્ન દિગંબર મુનિ થઈને પંચમહાવ્રત પાળે અને કોઈ બાળી નાંખે તોય તેના ઉપર ક્રોધની લાગણી ન કરે–એવી
ક્ષમા પાળે તોપણ આત્માના ભાન વગર તેને કિંચિત્ ધર્મ નથી.
મુનિ પણ આત્માના ભાન વગર શુભરાગના લક્ષે સહન કરે છે અને ક્ષમાની શુભલાગણી આત્માને લાભ કારક
છે–એમ માને છે, તેને કિંચિત્ આત્મલાભ નથી. સ્વમાનના અશુભરાગની ખાતર સહન કરનાર સ્ત્રી અને
થતું નથી. અજ્ઞાનીઓને એમ લાગે કે અહોહો, એ મુનિએ ઘણું સહન કર્યું! પણ ખરેખર તેણે શુભ રાગ અને
તેના અભિમાન સિવાય કાંઈ કર્યું નથી.
‘મારા પૂર્વકર્મના ઉદય છે તેથી આ પ્રતિકૂળતા આવી છે અને જો અત્યારે ક્રોધ કરીશ તો ફરી પાછાં કર્મ બંધાશે’
–એવા ભયથી કર્મના લક્ષે તે જીવ ક્ષમાભાવ રાખે છે; પણ સંયોગોથી અને વિકારથી રહિત જ મારો સ્વભાવ
છે–એમ સ્વભાવદ્રષ્ટિથી તે સહન કરતો નથી. તેની તે ક્ષમા શુભબંધનું જ કારણ છે, પણ ધર્મનું કારણ નથી. પર
લક્ષે થતો કોઈ પણ ભાવ કાં તો શુભ હોય, અને કાંતો અશુભ હોય, પણ તે ધર્મભાવ તો હોય જ નહિ. તે
વિકારી ભાવોનો અને તેના ફળનો ધણી થયો, અને વર્તમાનમાં એ સહન કરવાથી મને ધર્મ થશે–એમ માન્યું
એટલે કે પરલક્ષે ક્ષમાની શુભલાગણીને ધર્મ માન્યો તે જ મિથ્યાત્વ છે. તેણે માત્ર શુભભાવ કર્યો છે, તેથી
અધિક કાંઈ જ કર્યું નથી. ઊલ્ટું તે શુભભાવનું અભિમાન કરીને અને તેમાં ધર્મ માનીને તેણે આત્માના
અકલ્યાણની પુષ્ટિ કરી છે.
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
લાગણી થઈ તે મારું કર્તવ્ય નથી અને તેનાથી આત્માનું કલ્યાણ નથી. મારા સ્વભાવના લક્ષે જેટલી વીતરાગતા
થઈ તેટલો મને લાભ છે. ક્રોધની કે ક્ષમાની લાગણી કોઈ પરના કારણે થતી નથી. ધર્મીને કદાચ ક્રોધ થઈ આવે
તો પણ જાણે છે કે ખરેખર આ ક્રોધનો હું જ્ઞાતા છું, પણ તેનો કર્તા નથી.
પરંતુ વીતરાગી જ્ઞાન સ્વભાવનું ભાન થતાં એવું પરિણમન સહજ હોય છે. જ્ઞાનસ્વભાવમાં જ એકત્વપણે
પરિણમે છે તેથી ક્રોધાદિ સર્વે ભાવોના જ્ઞાતા જ છે. ક્રોધ થતાં તેમને સ્વરૂપમાં સંદેહ પડતો નથી તેમ જ
સમ્યગ્દર્શનાદિમાં પણ શંકા પડતી નથી, પણ તે જ વખતે ક્રોધથી ભિન્નપણાનું ભાન ચાલુ છે–એટલે તે અપેક્ષાએ
તો ક્રોધ વખતે પણ તેમને સ્વભાવના લક્ષે અંશે સહનશીલતા પ્રગટ છે.
તથા દુઃખ લાગે તેટલે અંશે સહનશક્તિનો અભાવ છે. સ્વભાવના ભાનપૂર્વક આનંદની એકાગ્રતાથી જેટલા
રાગદ્વેષ ક્રોધાદિ ટળ્યા તેટલી સાચી સહનશક્તિ છે. પરંતુ જેઓ શુભરાગમાં સંતોષ માને છે તેઓને સાચી
સહનશક્તિ નથી, કેમકે પુણ્ય પ્રત્યે રાગ અને પાપ પ્રત્યે દ્વેષ એવો વિષમભાવ તેને સદાય વર્તે છે. પુણ્યની રુચિ તે
જ સ્વરૂપ ઉપરનો મહા ક્રોધ છે. પુણ્ય–પાપ રહિત સ્વભાવના ભાનપૂર્વક જે પુણ્ય–પાપનો અને સંયોગનો માત્ર
જ્ઞાતા રહી ગયો તેને જ સાચો સમતાભાવ છે અને તેને જ સાચી સહનશક્તિ છે. એવી વીતરાગી સહનશક્તિ
સમ્યગ્દર્શન વગર હોય નહિ. શુભભાવરૂપ ક્ષમા તો જીવે અનંતવાર કરી છે પણ પુણ્ય અને પાપ બંને મારૂં સ્વરૂપ
સમ્યગ્દર્શનનો ઉપાય આત્માની સાચી સમજણ કરવી તે જ છે, પરંતુ કોઈ રાગની ક્રિયા વડે કે કરોડો રૂપિયા
ખરચવાથી સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. સમ્યગ્દર્શન સહજ છે, પોતાના સ્વભાવ સાથે તેનો સંબંધ છે. જે ભાવ
જરાપણ કષ્ટદાયક લાગે કે અરુચિકર લાગે તે ભાવમાં ધર્મ નથી, ધર્મ ભાવ તો શાંતિદાયક છે.
જિનવચન છે તે ઔષધ છે; તે ઔષધ અનાદિથી જીવને ઈન્દ્રિયોના વિષયભૂત પદાર્થોમાં જે સુખબુદ્ધિ છે તે
છોડાવે છે. તે જિનવચનો અમૃત સરખાં છે કેમકે તે જન્મ–જરા–મરણરૂપી રોગને હરનારાં છે અને સર્વ દુઃખોનો
ક્ષય કરનારાં છે. અહીં માત્ર યથાર્થ નિમિત્તનું જ્ઞાન કરાવ્યું છે, પણ તે નિમિત્તથી સમ્યગ્દર્શન થાય છે એમ
વિરેચન થાય છે. જેમ રોગોમાં ઔષધિ નિમિત્ત છે તેમ વિષય સુખનું વિરેચન કરાવવામાં જિનવચનો રૂપી
ઔષધ નિમિત્ત છે, તેને ઉપચારથી ઉપકારી પણ કહેવાય છે. સમ્યગ્દર્શન વડે આત્મસ્વભાવના સુખનો અનુભવ
પ્રગટે ત્યારે વિષયો પ્રત્યે સહજે વૈરાગ્ય થાય છે. જ્યાંસુધી સમ્યગ્દર્શનવડે સ્વભાવસુખને ન અનુભવે ત્યાંસુધી
વિષયો પ્રત્યે સાચો વૈરાગ્ય આવે નહિ.
વચનો
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
સમ્યગ્દર્શનનું નિમિત્ત હોય છે. ‘આ જિનવચન છે અને આ જિનવચન નથી’ એમ પહેલાંં પોતે નક્કી કરે અને
પછી જિનવચનો શું કહે છે–એનો આશય જીવ સમજે તો તેને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે અને મિથ્યાત્વાદિ રોગ ટળે. એ
રીતે જિનવચન તે ઔષધરૂપ છે. પરંતુ જે જીવ જિનવચનના રહસ્યને સમજે નહિ તે જીવને સમ્યગ્દર્શન થાય
વૈરાગ્ય થાય છે, તેમાં સુખબુદ્ધિ કદાપિ થતી નથી. આથી શ્રીજિનવચનો વડે કલ્યાણ–અકલ્યાણનું સ્વરૂપ જાણતાં
વિષયો પ્રત્યે વૈરાગ્ય થાય છે. શ્રીમદ્રાજચંદ્રજીએ કહ્યું છે કે–
ઔષધ જે ભવરોગનાં (પણ) કાયરને પ્રતિકૂળ.
સ્વભાવ જિનવચનો દર્શાવે છે. જેને ભવની શંકા છે તે જિનવચનોને જ સમજ્યો નથી. પોતાના શાંતસ્વભાવને
આત્મસ્વભાવને બતાવીને સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન કરાવે છે અને એ રીતે વિષયોમાં સુખબુદ્ધિનું વિરેચન કરાવે છે.
વિષયોમાં સુખબુદ્ધિ ટળતાં કર્મબંધ થતો નથી, અને તેથી જન્મ–જરા–મરણરૂપી રોગ દૂર થાય છે.
વિષયોમાં સુખબુદ્ધિનું વિરેચન થાય છે. વિષયો પ્રત્યે વૈરાગ્ય થાય છે અને કર્મબંધ અટકી જાય છે, તેથી જન્મ–
મરણરૂપી રોગ દૂર થઈને મોક્ષ થાય છે. આથી સિદ્ધ થયું કે મોક્ષનું મૂળ સમ્યગ્દર્શન જ છે, અને તે સમ્યગ્દર્શનનું
કારણ શ્રી જિનવચનો છે, માટે શ્રી જિનવચનોને અમૃતસમાન જાણીને તેને અંગીકાર કરવાં અને તેનું રહસ્ય
સમજવું.
આત્માનું જ શ્રદ્ધાન તે સમ્યક્ત્વ છે–એમ જિનદેવે કહ્યું છે. તત્ત્વાર્થનું શ્રદ્ધાન તે તો વ્યવહારથી સમ્યગ્દર્શન છે.
પોતાના આત્મસ્વભાવનો અનુભવ, તેની શ્રદ્ધા–પ્રતીતિ–રુચિ તે નિશ્ચયથી સમ્યગ્દર્શન છે; આ સમ્યગ્દર્શન
આત્માથી જુદી કોઈ વસ્તુ નથી પણ આત્માના જ શુદ્ધ પરિણામ છે તેથી તે આત્મા જ છે; આ રીતે સમ્યક્ત્વ
અને આત્મા એક જ વસ્તુ છે–એવો નિશ્ચયનો આશય જાણવો.
શકે જ નહિ. જ્ઞાતાસ્વભાવની પ્રતીતિ તે નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન છે અને નવ તત્ત્વની પ્રતીતિ તે વ્યવહારસમ્યગ્દર્શન
છે. નવ તત્ત્વની તો પ્રતીતિ કરે પણ જો જ્ઞાતાસ્વભાવની પ્રતીતિ ન કરે તો નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન પ્રગટે નહિ.
જ્ઞાનનો સ્વભાવ રાગરહિત રહીને જાણવાનો છે, તેથી જ્યાં સુધી રાગરહિત નવ તત્ત્વોને જાણે ત્યાં–સુધી વિકલ્પ
છે, ત્યાં નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન નથી. જ્ઞાનમાં જ્યાં સુધી એકત્વબુદ્ધિપૂર્વકનો રાગ–વિકલ્પ છે ત્યાં સુધી સમ્યગ્દર્શન
થતું નથી, પણ રાગથી ખસીને સ્વભાવ તરફ ઢળીને પ્રતીતિ કરતાં રાગ સાથેની એકત્વબુદ્ધિ તૂટી જાય છે અને
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવને એકત્વબુદ્ધિ નથી હોતી; તેથી ત્યાં વિકલ્પ હોવા છતાં નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન હોય છે. આવું
નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન ચોથા ગુણસ્થાનથી જ હોય છે.
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
નથી. કેમકે નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શનના સદ્ભાવમાં મિથ્યાત્વસંબંધી બંધન થતું નથી. અને કોઈ જીવને વ્ય્વહાર
સમ્યગ્દર્શન તો બરાબર હોય, તેમાં જરાય અતિચાર પણ ન લાગવા દેતો હોય, પરંતુ જો તેને નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન
ન હોય તો તેને મિથ્યાત્વમોહ બંધાયા જ કરે છે. સમ્યગ્દર્શનનો જે વ્યવહાર છે તે સમ્યકત્વના દોષને ટાળવા
સમર્થ નથી પણ સમ્યગ્દર્શનનો જે નિશ્ચય છે તે મિથ્યાત્વનું બંધન થવા દેતો નથી. એટલે એમ સિદ્ધાંત છે કે
નિશ્ચય તે બંધનો નાશક છે અને વ્યવહાર તે બંધનો નાશ કરવા સમર્થ નથી.
નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન પ્રગટી ગયું છે તેથી તેમને મિથ્યાત્વનું બંધન થતું નથી, પણ નિર્જરા જ છે. ચોથા ગુણસ્થાને
ક્ષયોપશમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવને સમ્યગ્દર્શનમાં કિંચિત્ સૂક્ષ્મ દોષ હોય છે, અને ત્યાં તેને ‘સમ્યક્મિથ્યાત્વમોહનીય’
નામની કર્મ પ્રકૃતિનો ઉદય હોય છે, પરંતુ તે વખતે પણ તેને મિથ્યાત્વ પ્રકૃતિનું બંધન થતું નથી; જુઓ, જીવને
પણ કંઈક દોષ છે અને કર્મનો ઉદય પણ છે, છતાં તે કર્મનું બંધન થતું નથી; કેમકે નિશ્ચય–સમ્યગ્દર્શનના જોરે
સમ્યકત્વ સંબંધી જે વ્યવહાર દોષો છે તેની નિર્જરા જ થઈ જાય છે પણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિને તે બંધનું કારણ થતું નથી.
‘સમ્યક્–મિથ્યાત્વમોહનીય’ પ્રકૃતિનો સ્વભાવ જ એવો છે કે તેનો બંધ કોઈ પણ જીવને થાય નહિ; જ્યારે તેનો
ઉદય હોય (અને જીવને કિંચિત્ દોષ હોય) તે વખતે પણ મિથ્યાત્વ પ્રકૃતિનું બંધન થતું જ નથી.
‘સમ્યક્મિથ્યાત્વ મોહનીય’ નામની કર્મ પ્રકૃતિનો ઉદય સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવને જ હોય છે પરંતુ તેને
નિશ્ચયસમ્યકત્વના જોરમાં તે બંધનું કારણ થતી નથી પણ નિર્જરા જ થઈ જાય છે.
સ્વભાવની પ્રતીતિ કરે તો નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે. છ દ્રવ્યના અથવા સાત તત્ત્વોના વિકલ્પોને તોડીને
પોતાના શુદ્ધ આત્માની વિકલ્પરહિત શ્રદ્ધા તે જ સમ્યગ્દર્શન છે. આચાર્યદેવ પ્રેરણા કરે છે કે હે જીવ! તું એ
સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરીને પરમ ચક્ષુઓવડે તારા પવિત્ર સ્વભાવને જો. દયા–ભક્તિ વગેરે કોઈ પ્રકારનો રાગભાવ
તારા આત્મસ્વભાવની જાત નથી.
તે સર્વે ગુણોમાં અને દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ રત્નત્રયીમાં સાર છે–ઉત્તમ છે; વળી મોક્ષરૂપી મહેલમાં ચઢવા માટે
પ્રથમ પગથિયું છે. તેથી આચાર્યદેવ કહે છે કે હે ભવ્ય જીવો! તમે તે સમ્યગ્દર્શનને અંતરંગ ભાવથી ધારણા કરો;
બાહ્ય ક્રિયા વગેરેથી જે માન્યું તે પરમાર્થ નથી. અંતરંગમાં આત્માની રુચિવડે સમ્યગ્દર્શન ધારણ કરવું તે મોક્ષનું
કારણ છે.
સિદ્ધભગવાનના વીતરાગી સંતાન થવાને લાયક એવા હે ભવ્ય જીવો! તમે આત્મકલ્યાણને માટે પવિત્ર
સમયગ્દર્શનને ઓળખીને અંતરંગ ભાવથી ધારણ કરો. ચૈતન્યભાવ સન્મુખ થઈને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરો.
કરે છે. વસ્તુસ્વભાવ સ્વાધીન પૂરો છે, તેની શ્રદ્ધા વગર સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. એક સાથે સમસ્ત લોકાલોક
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
માન્યતા નથી. વિકલ્પનો એક અંશ પણ વસ્તુસ્વભાવમાં નથી; એવા સ્વભાવનો આશ્રય તે મુક્તિનું કારણ છે;
અને વિકલ્પનો એક અંશ પણ મારો છે એવો પરાશ્રયભાવ તે મિથ્યાત્વ છે, ને સંસારનું કારણ છે.
સ્વાશ્રયભાવ પ્રગટ્યો છે–એથી તેમનામાં સાધ્ય–સાધકનો ભેદ છે, પરંતુ બંનેના ભાવની જાત એક જ છે.
પૂર્ણભાવનો સાધકભાવ પણ પૂર્ણની જાતનો જ હોય છે. નાટક–સમયસારમાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જિનેશ્વરદેવના
લઘુનંદન કહેલ છે, તે શ્લોક નીચે પ્રમાણે છે–
કેલિ કરૈ શિવમારગમૈં, જગમાંહિ જિનેશ્વર કે લઘુનંદન.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવો આ જગતમાં જિનેશ્વરદેવના લઘુ પુત્ર છે અર્થાત્ થોડા જ કાળમાં તેઓ અરિહંત પદ પ્રાપ્ત
કરવાના છે.–ઈત્યાદિ સમ્યગ્દર્શનનો મહિમા કરીને પં. બનારસીદાસજીએ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવોની શાત પવિત્ર દશાને
નમસ્કાર કર્યા છે.
અંતરંગભાવ છે; એવી પરિણતિ અંશે પ્રગટ કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે. નવતત્ત્વની શ્રદ્ધા વગેરે રાગભાવ છે, તે
અંતરંગભાવ નથી પણ બહિરંગભાવ છે, એટલે કે તેનાથી સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. બહારના લક્ષે જે કોઈ ભાવ
થાય તે બધોય બહિરંગભાવ છે. આત્મસ્વભાવ શુદ્ધ ચૈતન્યમય છે તેના અંતરના અંગમાંથી પરિણતિ પ્રગટ કર.
આ જડ શરીરમાંથી સમ્યગ્દર્શન પ્રગટવાનું નથી, તેમ જ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રમાંથી કે નવતત્ત્વના વિકલ્પમાંથી પણ
પુણ્ય–પાપના પરિણામ થાય તે તારૂં ચૈતન્યઅંગ નથી પણ કાર્મણઅંગ છે. વ્યવહાર સમ્યગ્દર્શન પણ કાર્મણઅંગ
છે, ચૈતન્યને ચૂકીને કર્મના સંબંધે જે ભાવ ઉત્પન્ન થાય તે બહિરંગભાવ છે, તે અંતરંગભાવ નથી, અને તેમાંથી
સમ્યગ્દર્શનની ઉત્પત્તિ નથી.
છોડીને) એકલા આત્મસ્વભાવનો આશ્રય કરવો તે અંતરંગભાવ છે અને એવા ભાવથી સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થાય
છે, તે જ આત્માનું કલ્યાણ છે.
મોક્ષમાર્ગ હોતો નથી. એવું સમ્યગ્દર્શન અંતરંગ સ્વભાવના અવલંબને પમાય છે, પરંતુ વીતરાગદેવની વાણીનું
શ્રવણ કે નવતત્ત્વના વિચારો ઈત્યાદિ બહિરંગભાવોથી પમાતું નથી. પહેલી ભૂમિકામાં સત્નું શ્રવણ, મનન,
વિચાર ઈત્યાદિ ભાવો હોય ખરા; પરંતુ પહેલેથી જ જો અંતરંગ સ્વાશ્રિતસ્વભાવનો નિર્ણય કરવાનું લક્ષ હોય તો
તે રાગાદિ બહિરંગ ભાવોનો નિષેધ કરીને સ્વભાવ–સન્મુખ થઈને સ્વાશ્રિતભાવવડે સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરે. પરંતુ
પહેલેથી જ જો તે શ્રવણ–વિચાર વગેરેના શુભરાગને સમ્યગ્દર્શનનું ખરૂં કારણ માની લ્યે તો તે રાગમાં જ
સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ. માટે ‘
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
પંચમ આરામાં થયેલા મુનિ પંચમ આરાના જીવોને ધર્મ સમજાવે છે કે હે જીવ! જો તું તારા
ગયા છે એવા જ્ઞાનીઓને સંબોધીને આ કહેતા નથી પણ જે સત્ય સમજીને આત્મકલ્યાણ કરવાના જિજ્ઞાસુ છે
ત્યાગ કર તો તેટલાથી ધર્મ થઈ જાય’–એમ કહ્યું નહિ, પણ આત્મસ્વભાવનું જ અનેક પ્રકારે વ્યાખ્યાન કરીને તે
જ સમજવાનું કહ્યું અને તે સમજણથી જ ધર્મ થાય એમ કહ્યું છે. જેવો ચૈતન્યસ્વભાવ કહ્યો તેવો જ તારા
જ્ઞાનમાં સમજ અને પછી તેમાં સ્થિરતા કર તો જ તારા ઉપવાસ, દયા, ભક્તિ, વ્રત વગેરે બધું સાચું થાય; પરંતુ
ત્યાં પણ જે સમજણ અને સ્થિરતા છે તે જ ધર્મ છે, વ્રતાદિનો રાગ તે ધર્મ નથી.
જો સેવા–ભક્તિના ભાવથી કે કંદમૂળાદિના ત્યાગથી ધર્મ થતો હોય તો અજ્ઞાની અને અભવ્યને પણ ધર્મ
તારે ધર્મ કરવો હોય તો સત્સમાગમે સાચા પ્રયત્નવડે તું તારા ચૈતન્ય સ્વભાવને સમજ. સાચી સમજણ થતાં તેમાં
પરથી ઉદાસીન થઈને રાગ ટાળ્યો ત્યાં ‘બહારનો ત્યાગ કર્યો’ એમ ઉપચારથી કહેવાય છે. પ્રથમ આત્માના
સ્વભાવને જાણ્યા વગર અને તેનો મહિમા આવ્યા વગર પરથી ખરી ઉદાસીનતા આવે નહિ; અને અંતરથી ખરી
ઉદાસીનતા આવ્યા વગર ત્યાગ કઈ રીતે કહેવો? જેમ આંધળો વણે અને વાછડો ચાવે તેમ હે અજ્ઞાની! તું ગમે
તેટલી શુભક્રિયા કર પણ તારી બધી શુભક્રિયાને મિથ્યાત્વરૂપી વાછડો ચાવી જાય છે. તું ગમે તેટલા શુભભાવ કર
પણ તેનાથી મિથ્યાત્વનું મોટું પાપ ટળવાનું નથી. મિથ્યાત્વનું પાપ તો સાચી સમજણથી જ ટળે છે.
બોલવાની રીત બહારથી હોય પણ સમજણની રીત તો સ્વભાવમાં છે. જ્ઞાનીની ભાષામાં પણ એમ આવે કે
બોલે? અથવા આમ કેમ કરે? પણ ભાઈ, એ તો તેં બહારની રીતે જોયું, તને અંતર સ્વભાવની રીત જોતાં ન
આવડયું. તારી બાહ્યદ્રષ્ટિથી તને બહારની ક્રિયા અને બહુ તો રાગ દેખાણો, પણ જ્ઞાનીનો અંતર અભિપ્રાય શું છે
અને જ્ઞાનીનું જ્ઞાન શું કામ કરે છે એની તને ખબર પડી નહિ. બહારની ક્રિયા તો તદ્ન સ્વતંત્ર છે અને જે રાગ
જ્ઞાનીને દેખાય છે તે રાગનો પણ તેઓ સ્વભાવમાં સ્વીકાર કરતા નથી તેથી તેઓ રાગને કરતા જ નથી, પણ
સ્વભાવને અને રાગને જુદા પણે જાણે જ છે. જ્યાં સુધી તને પોતાને સ્વભાવ અને રાગ વચ્ચે ભેદજ્ઞાન ન થાય
તથા જડની ક્રિયા સ્વતંત્ર ન ભાસે ત્યાં સુધી, જ્ઞાની શું કરે છે તેના અંતરની તને ખબર પડશે નહિ.
ધર્મને માટે યથાર્થ સમજણ એ જ પહેલી ક્રિયા છે. હજી તો આત્માની યથાર્થ વાત સમજવાની જ જેઓ ના
સાચી ધર્મક્રિયાનો અનાદર કરનારા છે, તેઓ આત્માને નહિ માનનારા પણ જડને માનનારા છે; તેથી તેમને જડ
શરીરની ક્રિયા ભાસે છે પણ આત્માની ચૈતન્યક્રિયા ભાસતી જ નથી. એવા જીવોને ધર્મ ક્યાંથી થાય?
પોતાનો સ્વભાવ જ કોઈ અમૂલ્ય અચિંત્ય છે, પરથી નિરપેક્ષ છે, જ્ઞાન–આનંદ સ્વરૂપ છે. નિરપેક્ષ
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
શુભભાવ કાંઈ મોક્ષપણે થતા નથી મોક્ષપણે થનાર તો પવિત્ર સ્વભાવ છે; તે સ્વભાવને પવિત્રપણે જાણે તો
પવિત્રતા થાય. જે વસ્તુ મોક્ષપણે થાય છે તે વસ્તુને જાણે નહિ તો મોક્ષ ક્યાંથી થાય? ક્ષણિક વિકાર તે
આત્માનું સ્વરૂપ નથી, આત્માનું સ્વરૂપ તો ત્રિકાળ વિકાર વગરનું પવિત્ર છે, તેમાંથી જ પવિત્ર મોક્ષદશા પ્રગટે
છે. જો પોતાના આત્માને પવિત્ર સ્વરૂપે જાણે તો અપવિત્રભાવોનો નાશ કરીને પવિત્રદશા પ્રગટ કરે. અને જો
પોતાના આત્માને વિકાર વાળો જ માને તો વિકારની દ્રષ્ટિથી વિકાર જ કર્યા કરે, પણ તેને ટાળે નહિ. જો
પોતાના આત્માને જડનો કર્તા માને, શરીરવાળો માને તો જડ–શરીરનો સંબંધ તૂટે નહિ. પોતાને જડરૂપે
રહિત અને વિકારી ભાવોથી પણ રહિત એવા પોતાના પવિત્ર જ્ઞાનસ્વભાવને જાણવો તે જ પવિત્ર થવાનો
ઉપાય છે. ‘પવિત્ર સ્વરૂપને જાણવું’ એ સિવાય મોક્ષનો બીજો ઉપાય નથી. તેથી આ મોક્ષઅધિકારમાં કહ્યું કે–
જ્ઞાતા–દ્રષ્ટાભાવ તે જ હું છું એટલે કે હું મારા સ્વરૂપનો જ જાણનાર અને દેખનાર છું, જાણનાર–દેખનાર ભાવ
સિવાય બીજા જે કોઈ ભાવો છે તે બધાય મારા સ્વરૂપથી પર છે–આમ પ્રજ્ઞાવડે અંતરમાં જુદાપણું દેખવું. અને
પછી તે પ્રજ્ઞાવડે જ આત્મામાં એકાગ્ર થવું ને પુણ્ય–પાપરૂપ સર્વે ભાવો છોડવા. આ રીતે ‘પ્રજ્ઞા’ તે જ મુક્તિનો
માર્ગ છે. કોઈ જીવ અશુભ છોડીને શુભભાવ કરે તો તેટલું કરવાની તેને જ્ઞાનીઓ ના નથી કહેતા, પરંતુ
એનાથી એ જીવનું કલ્યાણ નથી, ધર્મ નથી. આ કાંઈ શુભનો માર્ગ નથી, આ તો સ્વભાવનો માર્ગ છે. જે માર્ગે
અનંતકાળથી ચાલ્યો છે તેના કરતાં જુદી જાતનો માર્ગ છે.
શ્રીગણધરદેવો, ઈન્દ્રો, ચક્રવર્તીઓ, વાસુદેવ–બળદેવ ઈત્યાદિ બધાય મહાન પુરુષો આ માર્ગને જાણીને આ
તેને પોતાના માનતા નથી. શ્રીગણધરદેવ પણ સામાયિક કરે છે, પરંતુ એ સામાયિક કેવી? અજ્ઞાની જીવો જેને
સામાયિક માને છે તેવી એ નથી હોતી, પણ પોતાના છૂટા ચૈતન્યતત્ત્વના સ્વાનુભવની મસ્તીમાં લીન થતાં
પરભાવોથી તદ્ન ઉદાસીનતા થઈ જાય છે એવી તે સામાયિક હોય છે; ત્યાં પુણ્યપાપ ભાવોરૂપ વિષમતા
જાણ્યો હોય તો તેમાં ઠરે ને? બહારના લક્ષે જે પરભાવ થાય તે મારા સ્વભાવની જાતથી જુદા છે એમ જેણે
જાણ્યું નથી અને પરભાવને જ પોતાની જાત માનીને તેમાં જે લીન થઈ રહ્યો છે તે જીવ પરભાવોથી ખસીને
સ્વભાવમાં ઠરશે કેવી રીતે? સ્વભાવમાં ઠર્યા વગર પરભાવોથી ઉદાસીનતા કેમ થશે? અને પરભાવોથી
ઉદાસીનતા થયા વગર સ્વભાવરૂપ સામાયિક ક્યાંથી હોય? પોતાની જે વસ્તુ છે તેને જાણ્યા વગર એકે પ્રકારનો
ધર્મ હોય જ નહિ. ધર્મની રીત એ જ છે કે–પોતાની જ્ઞાનશક્તિવડે પહેલાંં આત્માને એમ જાણવો કે–જે જ્ઞાન–
દર્શનવડે ચેતનારો તે જ નિશ્ચયથી હું છું, બીજા બધા જે ભાવો છે તે હું નથી.
જેને પુણ્યની રુચિ છે તેને જડની રુચિ છે પણ આત્માની રુચિ નથી. કેમ કે પુણ્યનું ફળ જડનો સંયોગ
વિકારનું ફળ. અને દેવપદનું શરીર તો જડ. શું હું વિકારરૂપે કે જડરૂપે થઈશ? શું વિકારથી ને જડથી આત્માની
શોભા છે? ના, ના. મારી મોટપ તો મારી સ્વભાવદશાથી જ છે. આમ જ્ઞાનીને સ્વભાવની રુચિ છે, ને વિકાર
તથા સંયોગ પ્રત્યે ઉદાસીનતા પ્રવર્તે છે. પણ જેને પુણ્યની કે દેવપદની હોંશ છે તેને આત્માના સ્વભાવની રુચિ
નથી, એટલે કે ધર્મની જ રુચિ નથી. જ્ઞાની કહે છે કે હું રાગવાળો નહિ થાઉં, સ્વર્ગનો દેવ નહિ થાઉં, પણ હું તો
મારા સ્વભાવમાં રહીને જડના સંયોગરહિત સિદ્ધ થઈશ.
થાય છે, અને જડનો ધણી થાય છે, તે જડ જેવો મૂઢ થઈ જશે.
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
ભેદજ્ઞાન તે જ મુક્તિનો ઉપાય છે.
જ્ઞાનીઓ સદાય પોતાને રાગથી ભિન્ન સ્વભાવપણે અનુભવે છે, પણ વિકારપણે કે વિકારના ફળપણે
જડના સ્વામી માને છે, તેથી તેઓ વિકારને જ અનુભવે છે પણ સ્વભાવને અનુભવતા નથી. અહીં
આચાર્યભગવાન એવા જીવોને કહે છે કે– જ્ઞાતાદ્રષ્ટા શક્તિ તે જ તું છો, રાગ તું નથી પણ જ્ઞાન જ તું છો, જ્ઞાન
ને આત્મા એકમેક છે પણ રાગ સાથે તારે એકપણું નથી, માટે તારી ભેદજ્ઞાન શક્તિ પ્રગટ કરીને તું તારા
ચેતકસ્વભાવને અનુભવ. મારો સ્વભાવ ‘ચેતક’ છે પણ રાગ નથી, માટે હું સદા ચેતક–જ્ઞાતાદ્રષ્ટા–પણે જ
રહીશ, પણ વિકારપણે નહિ થાઉં. આમ, વિકારને અને સ્વભાવને જુદાપણે જાણીને, પૂરા જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણે જ રહી
જવું અને વિકારપણે ન થવું તે જ મોક્ષ છે.
પામ્યા છીએ તો નિરાંતે પુણ્ય કરી લઈએ, પછી સત્ સમજશું. પુણ્ય કરતાં કરતાં ક્યારેક સત્ સમજાઈ જશે.’
ક્યાંય ખોવાઈ જશે. અને જો સાચી સમજણરૂપી દોરો પરોવી લઈશ તો ગમે ત્યાં જતાં પણ તારી સોય ખોવાશે
નહિ. અનંત સંસારમાં રખડતાં તેં પુણ્ય તો અનંતવાર કર્યાં છે પણ આત્મા શું? તેની સાચી સમજણ એકેય વાર
થવાની નથી, અને ભવનો અંત આવવાનો નથી. માટે આ પંચમકાળે પણ આત્માની સમજણ એ જ કર્તવ્ય છે,
એ જ ધર્મ છે, અને એ અત્યારે પણ થઈ શકે છે.
ભગવાન તો તારામાં અત્યારે વિદ્યમાન છે, તારો પુણ્ય–પાપ રહિત પૂર્ણ સ્વભાવ છે તે જ ભગવાન છે, અહીં
કદાચ જઈશ તો ભગવાન પાસે જઈને પણ તું શું કરવાનો હતો? ‘સીમંધર’ એટલે પોતાના સ્વરૂપની મર્યાદાને
ધારી રાખનાર. તું તારા સ્વભાવની મર્યાદાને ધારી રાખનાર છો, તારે તારા રાગરહિત ચૈતન્ય સ્વરૂપની શ્રદ્ધા
કરવી તે જ પરમાર્થે સીમંધર ભગવાનનો ભેટો છે. સીમંધર ભગવાન પણ સ્વભાવનો જ ઉપદેશ કરે છે. અહીંથી
જ સ્વભાવનો નકાર કરીને અને પુણ્યનો આદર કરીને મિથ્યાત્વભાવને પોષતો જાય છે તો ત્યાં જઈને તને સત્
સ્વભાવ સાંભળવાનો અવકાશ જ ક્યાંથી રહેશે?
કેટલું ઝેર ભેગું કરવાથી અમૃત થાય? લાખગણું કરો કે અનંતગણું કરો પણ ઝેરના સરવાળાથી અમૃત ન
વિકારના ગુણાકારથી સ્વભાવની પ્રાપ્તિ ન થાય. એટલે કે પુણ્ય કરતાં કરતાં કોઈ કાળે ધર્મ થાય નહિ.
જેવો પોતાનો ગુણ છે તેવો ઓળખીને તે ગુણના આકારે પોતાની પરિણતિ કરે તો તે સાચો ગુણાંકાર છે.
બાદબાકી છે. ગુણની વૃદ્ધિ અને દોષની હાનિ કરતાં કરતાં જેવો છે તેવો પૂરો સ્વભાવ રહી ગયો અને દોષ ટળી
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
જુદા સ્વરૂપે ઓળખ્યા નથી તેને તો આત્મા સાથે કોનો ગુણાકાર કરવો ને કોને બાદ કરવું–એનું જ ભાન નથી.
અહીં આચાર્યભગવાન મહાન કૃપા કરીને કહે છે કે–બીજી બધી વાત કાઢી નાંખ અને કબુલ કર કે
જુદાપણાનો અનુભવ કર્યા પછી જે કોઈ રાગની વૃત્તિ આવે તે બધી જ્ઞાતાદ્રષ્ટાબુદ્ધિની ભૂમિકામાં પુરુષાર્થની
નબળાઈથી આવે છે પણ કર્તાબુદ્ધિએ નહિ. માટે તું ભેદજ્ઞાનવડે ભિન્ન ચેતનને પકડીને તેમાં જ લીન થા. એ જ
મુક્તિનો ઉપાય છે. બંધનના નાશનો અને મોક્ષની પ્રાપ્તિનો ઉપાય એ ભેદજ્ઞાન જ જ્ઞાનીઓએ જાણ્યો છે.
ભેદ જ્ઞાન તે પર્યાય છે, ગુણ નથી. જાણવાનું કામ પર્યાય કરે છે, ગુણ પોતે જાણવાનું કામ કરે નહિ.
ત્રિકાળી ગુણને જાણે પણ આખો ગુણ છે તે પર્યાયને જાણે નહિ. આખો ગુણ તો બધા જીવોને છે, પણ જે
જીવોએ તેની ઓળખાણ કરીને પર્યાયમાં જેટલું જ્ઞાનસામર્થ્ય પ્રગટ કર્યું તેટલું જાણવાનું કામ કરે છે. અવસ્થા
આવે છે અને તે વર્તમાન અંશ ત્રિકાળ પૂર્ણ સ્વભાવને કબુલે છે–એમ અહીં બતાવવું છે. વર્તમાન અંશ તો દરેક
જીવને પ્રગટ છે, તે અંશદ્વારા જ કાર્ય થાય છે. તે અંશ જો અંતરમુખ થઈને ત્રિકાળી સ્વભાવને કબુલે તો તેના
અવલંબને પર્યાયમાં વૃદ્ધિ થઈને પૂર્ણતા પ્રગટે છે;–એ જ મોક્ષ છે, અને તે અંશ જો બહિરમુખ થઈને પોતાને
વિકારીપણે જ કબુલે તો પર્યાયમાં વિકાર જ થયા કરે છે. એ જ સંસાર છે.
અવસ્થા પોતે અંશ છે, કાર્ય છે, વર્તમાન પુરતો ભાવ છે. અંશ પૂર્ણતા વગરનો ન હોય, કાર્ય કારણ
પુરતા કારણમાંથી આવે છે કે ત્રિકાળી કારણમાંથી આવે છે? ત્રિકાળી દ્રવ્યસ્વભાવ જ ત્રણે કાળના પર્યાયનું
છે. પરંતુ, પર્યાયમાં જે રાગ–દ્વેષ–અજ્ઞાનરૂપ ભાવો હોય તે વિકારભાવોનું કારણ કાંઈ ત્રિકાળીદ્રવ્ય નથી, પણ તે
પર્યાય પોતે પરસન્મુખ થઈને વિકારી પરિણમે છે. પોતાનો પર્યાય પ્રગટવા માટે કોઈ પર કારણની અપેક્ષા નથી
પણ સ્વભાવમાંથી જ પ્રગટે છે,–એમ સમજીને જો પર્યાયમાં પોતાના ત્રિકાળી કારણસ્વભાવનું અવલંબન લ્યે તો
પર્યાયની કાર્યશક્તિ પૂરી પ્રગટે છે. સ્વદ્રવ્યના અવલંબનથી મુક્તિ છે, ને પરદ્રવ્યના અવલંબનથી બંધન છે.
સ્વદ્રવ્ય તો જ્ઞાનમય છે, રાગ પણ પર દ્રવ્ય છે. જ્ઞાન અને રાગ ખરેખર એકમેક થઈને વર્તતા નથી, પણ
ભાવના થાય કે અહો, મારે પર સાથે શું સંબંધ છે, મારા રાગ દ્વેષ મને જ દુઃખદાયક છે;– એથી રાગ–દ્વેષ ઓછા
કર્યાં પહેલાંં ઘણા રાગ દ્વેષ હતા અને હવે ઓછા રાગ–દ્વેષ છે–એમ બંનેને જ્ઞાન જાણે છે. પહેલાંંના રાગદ્વેષ ટળી
ગયા છે પણ તેનું જ્ઞાન ટળી ગયું નથી. કેમ કે રાગદ્વેષ પોતાનાં નથી ને જ્ઞાન પોતાનું છે.
જ્યારે તીવ્ર રાગ હતો ત્યારે પણ જ્ઞાન તેનાથી જુદું હતું અને મંદ રાગ વખતે પણ જ્ઞાન તેનાથી જુદું છે.
‘આ રાગ–દ્વેષ છે’ એમ જાણવાની તાકાત રાગ–દ્વેષમાં નથી પણ જ્ઞાનની તાકાતથી જ તે જણાય છે. પહેલાંં તીવ્ર
રાગ–દ્વેષને જાણવારૂપ જ્ઞાનપર્યાય હતો, પછી મંદ રાગ–દ્વેષને જાણવારૂપ જ્ઞાન–પર્યાય થયો, એ રીતે જ્ઞાન પોતે
અને જ્ઞાન વધ્યું
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
વસ્તુ છે તેમાંથી જ્ઞાન પ્રગટે છે, અને તે ત્રિકાળી વસ્તુમાં રાગનો અભાવ છે. આ પ્રમાણે રાગ અને સ્વભાવ
વચ્ચે યથાર્થ ભેદજ્ઞાન કરીને આત્માનો અનુભવ કરવો તે જ મોક્ષનો ઉપાય છે, તે જ ધર્મ છે.
કોઈએ ગાળ દીધી અને તે તરફ લક્ષ જતાં તીવ્ર દ્વેષ થયો; તે દ્વેષ ગાળને કારણે થયો નથી, તેમ જ
નથી. પણ પોતે જ્ઞાનની એકાગ્રતાથી ખસ્યો તેથી જ રાગ–દ્વેષ થાય છે. કેવળીભગવાન પણ તે ગાળને જાણે છે
અથવા તો વીતરાગી સંતમુનિ પણ તે ગાળને જાણતા હોય, છતાં તેઓને રાગ–દ્વેષ થતો નથી, કેમ કે તેઓ
જ્ઞાનની એકાગ્રતાથી ખસતા નથી. આ ન્યાયથી એમ સિદ્ધ કર્યું કે પરના કારણે રાગ–દ્વેષ થતો નથી પણ
પોતાના જ્ઞાનના લક્ષના ફેરે જ રાગ–દ્વેષ થાય છે. અને જ્ઞાનસ્વભાવમાં તે રાગ–દ્વેષ નથી. એટલે નિમિત્ત જુદું,
રાગ–દ્વેષ જુદા અને જ્ઞાનસ્વભાવ જુદો.
ત્યાં રાગદ્વેષ તો ઘટવા માંડયા ને જ્ઞાન વધવા માંડ્યું. માટે રાગ અને જ્ઞાન તો જુદાં જ છે. કેમ કે જો રાગ અને
જ્ઞાન એક હોત તો જેમ જેમ રાગદ્વેષ વધે તેમ તેમ જ્ઞાન પણ વધે અને જેમ જેમ રાગદ્વેષ ઘટે તેમ તેમ જ્ઞાન પણ
ઘટી જાય. પરંતુ અહીં તો ઊલટું જ દેખાય છે અર્થાત્ જેમ જેમ સ્વભાવના લક્ષે જ્ઞાન વધતું જાય છે તેમ તેમ
રાગદ્વેષ ટળતા જાય છે, માટે રાગદ્વેષ તે જ્ઞાનનો ઉપાય નથી અને જ્ઞાનમાં રાગદ્વેષ નથી. બીજી રીતે કહીએ તો
જ્ઞાન રાગદ્વેષનું કર્તા નથી, રાગદ્વેષ તે આત્માનું કાર્ય નથી. રાગના આધારે મારું જ્ઞાન થતું નથી પણ મારા
ત્રિકાળ કારણસ્વભાવમાંથી જ્ઞાનનું કાર્ય પ્રગટે છે. આવા ભેદજ્ઞાનનો સાક્ષાત્ અનુભવ કરવો તે જ આત્માનું
ગ્રહણ અને રાગાદિબંધનો ત્યાગ છે. આત્મા અને બંધ વચ્ચે ઉપર પ્રમાણે વહેંચણી કરીને જે સ્વભાવને
કરવું તે જ પહેલો–વચલો અને છેલ્લો ઉપાય છે,–શરૂઆતમાં પણ તે છે, પછી પણ તે છે અને છેવટે પણ તે જ
છે. વચ્ચે બીજા બંધભાવ આવે તો તે ઉપાય નથી પણ તે બંધભાવને, ‘સ્વભાવથી જુદા છે’ એમ જાણીને છોડી
દેવા તે મુક્તિનો ઉપાય છે.
ને જ્ઞાનની નિર્મળતા વધી. સ્વસન્મુખ જ્ઞાનની એકતા થઈને જે નિર્મળભાવ પ્રગટ્યો તે ગુણ નથી પણ પર્યાય
છે, તે વર્તમાન નવો પ્રગટ્યો છે, પૂર્વની અવસ્થામાંથી તે નિર્મળ અવસ્થા આવી નથી કેમ કે પહેલી અવસ્થા તો
ઓછી નિર્મળ હતી, ઓછી નિર્મળદશામાંથી વધારે નિર્મળતા આવે નહિ. પણ જ્ઞાનસ્વભાવ એટલે કે જાગૃત
ચેતનસત્તા કાયમ પૂર્ણ નિર્મળ છે તેમાંથી જ વિશેષ નિર્મળદશા થઈ છે.
તેમ તેમ જ્ઞાન વધતું નથી પણ જેમ જેમ જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકાગ્ર થઈને રાગ તોડે છે તેમ તેમ જ્ઞાન વધે છે.
વાંચન અને શ્રવણ તરફની વૃત્તિ તો રાગ છે, શું રાગ વધારવાથી જ્ઞાન વધે? જે જાતનું કાર્ય હોય તે જ જાતનું
અંદર જે શક્તિ પડી છે તે છે. તે શક્તિસ્વભાવના અવલંબને ભેદજ્ઞાન થાય છે, ને તેના જ અવલંબને
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
(૨૦) મોક્ષાર્થીને કોનું આલંબન છે? :– એક માત્ર ચૈતન્યતત્ત્વ સિવાય બીજા કોઈનું આલંબન મોક્ષાર્થીને નથી.
મારા ચૈતન્યતત્વની એકાગ્રતાવડે જેટલી જ્ઞાતાદ્રષ્ટાભાવની નિર્મળતા વધતી જાય છે તેટલો જ હું છું, અને
રાગાદિ નાશ થતા જાય છે માટે તે હું નથી. આમ ભેદ પાડીને ચૈતન્યસ્વભાવના અનુભવમાં લીનતા કરવી તે જ
જિનભગવંતોએ પ્રયત્નસાધ્ય કહ્યો છે.
(૩) હે ભાઈ, જો તારી શક્તિ હોય તો અહો! ધ્યાનમય પ્રતિક્રમણાદિક કરજે અને જો એટલી શક્તિ ન હોય તો ત્યાં
મુનીઓના) સુંદર હસ્તકમળોના ભ્રમર હતા અને જે પવિત્રાત્માએ ભરત ક્ષેત્રમાં શ્રુતની પ્રતિષ્ઠા કરી છે, તે વિભુ
परभावस्य कर्तात्मा मोहोऽयं व्यवहारिणाम्।।
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
એમ માનવું તે વ્યવહારી જીવોનો મોહ છે.
છે. જીવ બંધ જ્યાં છેદાય એ રીતે નિયત નિજ નિજ
લક્ષણે, ત્યાં છોડવો એ બંધને જીવ ગ્રહણ કરવો શુદ્ધને.
સીમંધરાદિ ત્રણે કાળના જગદુદ્વારક તીર્થંકર ભગવંતોને
પરમોત્કૃષ્ટ ભક્તિથી નમસ્કાર.
પર્યાયની સ્વતંત્રતા, નિશ્ચયવ્યવહારનું ગહન રહસ્ય
કાળનું ભયંકર ભવ ભ્રમણ છેદી શાશ્વત સ્વરૂપ સુખ
પ્રાપ્ત કરાવનારૂં સત્જ્ઞાન સમજાવ્યું તે અર્થે આપને પરમ
ભક્તિથી નમસ્કાર કરીએ છીએ.
તે જ છે. ૬. ચારિત્ર, દર્શન, જ્ઞાન પણ વ્યવહાર–કથને
જ્ઞાનીને; ચારિત્ર નહિ, દર્શન નહિ, નહિ જ્ઞાન, જ્ઞાયક
પરિણમે? અથવા સ્વયં જીવ ક્રોધભાવે પરિણમે–તુજ
બુદ્ધિ છે, તો ક્રોધ જીવને પરિણમાવે ક્રોધમાં–મિથ્યા બને.
અભ્યાસવાને જગત સતત પ્રયત્ન કરો. –આત્મખ્યાતિ–
જીવ મોહને કરી દૂર, આત્મસ્વરૂપ સમ્યક્ પામીને, જો
રાગ–દ્વેષ પરિહરે તો પામતો શુદ્ધાત્મને. ૮૧. અર્હંત સૌ
જ કરી, નિર્વૃત થયા, નમું તેમને. ૮૨. –પ્રવચનસાર–
રોગોત્પત્તિ પ્રસંગની ઊગ્ર વૈરાગ્ય–અવસ્થાને, કોઈ
દુઃખ પ્રસંગે પ્રગટેલી ઉદાસીનતાની ભાવનાને, કોઈ
સત્ ઉપદેશપ્રસંગે થયેલી પરમ આત્મિકભાવનાને કોઈ
પુરુષાર્થના ધન્ય પ્રસંગે જાગેલી પવિત્ર અંતર
ભાવનાને સ્મરણમાં રાખજે, નિરંતર સ્મરણમાં રાખજે,
આગળ વિષે કૌશલ્ય છે ને મોહ દ્રષ્ટિ વિનષ્ટ છે,
વીતરાગ–ચરિતારૂઢ છે તે મુનિ–મહાત્મા ‘ધર્મ’ છે.
પ્રવચનસાર
સુધારીને વાંચવું–
છે’ એમ વાંચવું.
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
૨. પરમપૂજ્ય પરમોપકારી સદ્ગુરુદેવ શ્રી કાનજીસ્વામી.
૩. શ્રી ધરસેન આચાર્યદેવ શ્રી પુષ્પદંત તથા ભૂતબલિ નામના મુનિવરોને ષટ્ખંડાગમનું જ્ઞાન આપે છે. (આચાર્ય
૪. શ્રી શ્રેયાંસકુમાર મુનિદશામાં વર્તતા શ્રી ઋષભદેવ ભગવાનને પડગાહન કરીને નવધાભક્તિપૂર્વક ઈક્ષુરસનું
૫. શાશ્વતતીર્થ શ્રી સમ્મેદ શિખરજી.
૬. શ્રી નેમનાથ ભગવાનનીલગ્ન યાત્રા અને દીક્ષા પ્રસંગ.
૭. શ્રી સીમંધર ભગવાનનાં માતાજીને આવતાં ૧૬ સ્વપ્ન તથા ગર્ભકલ્યાણક–પ્રસંગે ઈન્દ્ર, ઈન્દ્રાણી વગેરે દિવ્ય
વસ્ત્રાભૂષણથી માતા પિતાનું પૂજન કરે છે તે દ્રશ્ય.
૮. શ્રી સીમંધર ભગવાનનાં જન્મકલ્યાણક પ્રસંગે ઈન્દ્રો ઐરાવત હાથી ઉપર બેસી ભગવાનને હાથમાં તેડી મેરુ ઉપર
૯. શ્રી સીમંધર ભગવાનનો દીક્ષાકલ્યાણક પ્રસંગ
૧૦. શ્રી સીમંધર ભગવાનનો કેવળ–કલ્યાણક પ્રસંગ.
૧૧. ચેલણા રાણી શ્રીયશોધર મુનિ રાજનો ઉપસર્ગ દૂર કરે છે અને શ્રેણીક રાજા જૈન ધર્મના શ્રદ્ધાળુ બને છે.
૧૨. લંકા જીતી સીતાજીને પાછાં મેળવીને તુરત જ શ્રીશાંતિનાથ ભગવાનના મંદિરમાં રામચંદ્રજી, સીતાજી, લક્ષ્મણ,
વિશલ્યા હનુમાન, સુગ્રીવ અને ભામંડળ મહા ભક્તિપૂર્વક, વાજીંત્રો સાથે ભગવાનની સ્તુતિ કરે છે.
૧૩. સ્મશાનમાં ધ્યાનસ્થ સુદર્શન શેઠને દાસી મારફત તેડી મંગાવી, પોતાની દુષ્ટ માગણીમાં ન ફાવતાં, અભયારાણી
૧૪. સુકૌશલના પિતા કીર્તિધરમુનિને આહાર લેવા નગરમાં આવતા દેખીને સુકૌશલની માતા સહદેવી તે મુનિને નગર
ઉપદેશથી જાતિસ્મરણ જ્ઞાન પામી, સંન્યાસ ધારણ કરી દેવલોકમાં જાય છે.
૧૫. નવ પરિણીત વજ્રબાહુકુમાર, તેમનાં રાણી મનોદયા અને તેમના સાળા ઉદય સુંદર મનોદયાના પિતાને ત્યાં જવા
૧૬. કૈલાસ પર્વત ઉપર ભરત ચક્રવર્તીવડે પ્રતિષ્ઠાપિત ગત, વર્તમાન અને ભાવી ચોવીશીનાં જિનબિંબો તથા ભરત
૧૭. મહાવીર ભગવાનનો જીવ પૂર્વે દસમા ભવે સિંહ પર્યાયમાં હતો; અને હરણનો શિકાર કરતો હતો. તે વખતે બે
૧૮. શ્રી સીમંધર ભગવાન, શ્રીકુંદકુંદાચાર્યદેવ, શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યદેવ, સદ્ગુરુદેવશ્રી કાનજી સ્વામી અને શ્રોતા જનો.
૧૯. શ્રીસુકુમારજી ગોખમાંથી મુનિરાજના દર્શન કરી નીચે ઉતરે છે, ને મુનિરાજ પાસેથી ‘પોતાનું માત્ર ત્રણ દિવસનું
આયુષ્ય બાકી છે’ એમ સાંભળી, તરત જ દીક્ષિત થાય છે, ને જંગલમાં જઈ ધ્યાન કરે છે, ત્યાં શિયાળીયા તેમને ખાય છે.
૨૦. શ્રીશાંતિનાથ પ્રભુ પૂર્વે પાંચમા ભવે વિદેહક્ષેત્રમાં શ્રીક્ષેમંકર તીર્થંકરના પુત્ર વજ્રયુધચક્રવર્તી હતા. ઈન્દ્રસભામાં
કરી વનમાં મેરુસમાન અડગ થઈ ધ્યાન કરે છે. ત્યારે, ઈન્દ્રસભામાં તેમના શીલની પ્રશંસા સાંભળીને બે દેવીઓ
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
ઉપર થઈને) જાય છે, તેને દેખી શ્રીકંઠરાજા પણ ભક્તિને વશ
વૈક્રિયઋદ્ધિથી, બ્રાહ્મણનું રૂપ ધારણ કરીને તે ઉપસર્ગને
રૂપધારી ઈન્દ્ર મહાવીર પ્રભુના સમવસરણ તરફ જાય છે.
તેઓ બંને મુનિ પાસે જઈને ઉપદેશ શ્રવણ કરે છે. અને
અને ચંદનાસતી ભગવાનને પડગાહન કરીને
ક્રોધાવિષ્ઠ થઈને તેમને લોખંડના ધગધગતા આભૂષણો
છે, જીવમાં પ્રકાશ હોતો નથી.
નીચેના ૫૯ બાળકોના જવાબ સાચા હતા–
જયંતિલાલ, જ્યોત્સનાબેન, વિનોદરાય, પ્રફુલચંદ્ર, કૈલાસ,
કાન્તિલાલ, (૩૨–૩૩) વઢવાણકેમ્પ: કંચનબેન,
(૪૬) ઇંદુલાલ–મોરબી. (૪૭) નંદુબેન–વાસણાચૌધરી.
(૫૯) દલીચંદ–શાન્તાક્રૂઝ.
(૩) નીચેની વસ્તુઓમાંથી જીવમાં શું હોય ને અજીવમાં શું