PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
કહેવાય છે, ને તે જ ગુરુ છે. તે ગુરુ બે પ્રકારના છે: એક ધર્મગુરુ
અને બીજા ઉપકારી ગુરુ.
જેમની પ્રવૃત્તિ હોય, પરમ દશ લાક્ષણિક ધર્મરૂપ જેની મૂર્તિ હોય,
બાહ્ય–અભ્યંતર બાર પ્રકારના તપમાં આરૂઢ હોય, અને પરમ
દિગંબર હોય તેમને ધર્મગુરુ જાણવા.
પ્રકારના છે: એક દીક્ષાગુરુ, બીજા શિક્ષાગુરુ અને ત્રીજા
વિદ્યાગુરુ. અણુવ્રત તથા મહાવ્રતનું આચરણ કરાવનાર ગ્રહણ
કરાવનાર એવા જે ચતુર્વિધ સંઘમાં મહાન મુનિરાજ તે દીક્ષાગુરુ
છે. શ્રી જિનેંદ્ર પ્રણીત માર્ગનો ઉપદેશ દેનારા તે શિક્ષાગુરુ છે.
અને શ્રી જિન પ્રણીત શાસ્ત્રને ભણાવનારા તે વિદ્યાગુરુ છે.
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
છે કે, સાચા જ્ઞાનમાં તે જણાય છે. વળી આત્મામાં જ્ઞાન ગુણ છે; તે જ્ઞાનનો સ્વભાવ એવો છે કે તે રૂપી તેમ જ
અરૂપી વસ્તુઓને પણ જાણે છે. તેથી આત્મા પોતાના જ્ઞાનથી પોતાને જાણી શકે છે. ‘આત્મા અરૂપી છે માટે
તેને જાણી શકાય નહિ’ એમ જેઓ માને છે તેઓ અજ્ઞાની છે, કેમ કે તેઓ આત્માના જ્ઞાન–ગુણને તેમ જ
પ્રમેયત્વ ગુણને માનતા નથી.
૧. અરૂપી વસ્તુઓ પણ જ્ઞાનમાં જણાય છે, કેમકે તેમનામાં પ્રમેયત્વ ગુણ છે.
૨. આત્માને કોઈએ બનાવ્યો નથી અને તેનો કદી નાશ થતો નથી, કેમકે તેનામાં અસ્તિત્વ ગુણ છે.
૩. આત્માની અજ્ઞાનદશા ટાળીને જ્ઞાનદશા પ્રગટ કરી શકાય છે, કેમકે તેનામાં દ્રવ્યત્વ ગુણ છે.
૪. આત્મા બધા પદાર્થોને જાણી શકે છે, કેમ કે આત્મામાં જ્ઞાન ગુણ છે.
૫. શરીરમાં સુખ–દુઃખ થતાં નથી, કેમકે તે અજીવ છે.
(૩) ‘ગુણ’ જીવ અને અજીવ બંનેમાં હોય છે, કેમકે ગુણોનો પિંડ તે દ્રવ્ય છે. અસ્તિત્વ જીવ અને
વાંકાનેર (૭) હરિહરઃઅમદાવાદ (૮) જગદીશચંદ્ર: મુંબઈ (૯) રાજેન્દ્રઃસાવરકુંડલા (૧૦) કૌશલ્યા: મહેસાણા
(૧૧–૧૨) ચંદ્રપ્રભા, સુશિલા. સોનગઢ (૧૩) અમરેલીના એક બાળક: (તેણે પોતાનું નામ તથા સરનામું
મોકલવું.) (૧૪) લલિતકુમાર: સાવરકુંડલા.
(૨)
“આત્મધર્મ–બાલવિભાગ:” સોનગઢ.
પૃ. ૧૭૩ કોલમ ૨ લાઈન ૩૬–૩૭: ‘સ્વભાવનો નાશ થયા પછી’ ને બદલે ‘સ્વભાવની અભેદતાના
પૃ. ૧૮૧ કોલમ ૧ લાઈન ૨૩: “વ્યાખ્યાનનું ઘોલન” ને બદલે “વ્યાખ્યાન કરતાં–એટલે કે આત્માના
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
ગુરુદેવશ્રીએ કરેલા આ વિસ્તૃત પ્રવચનો તીર્થંકરના માર્ગનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે.
આશયને સમજ્યો નથી. કરણાનુયોગ હો કે કથાનુયોગ હો, ચરણાનુયોગ હો કે દ્રવ્યાનુયોગ હો, પણ તીર્થંકરોએ
તો સર્વત્ર સ્વાશ્રયભાવને જ મોક્ષમાર્ગપણે ઉપદેશ્યો છે. તીર્થંકરોએ સ્વાશ્રય કરીને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી છે અને
સ્વાશ્રયને જ મોક્ષમાર્ગ તરીકે દિવ્યધ્વનિમાં કહ્યો છે; તેથી જે જીવ સ્વાધ્યની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરે છે તે જ જીવ
તીર્થંકરોના પંથે છે. જે જીવ સ્વાશ્રયની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન નથી કરતો ને નિમિત્ત–વ્યવહાર–કર્મ–પુણ્ય વગેરેના લક્ષે
પરાશ્રયથી અંશ માત્ર ધર્મ મનાવે છે તે જીવ તીર્થંકરોના પંથનો નથી.
જ તમારી મુક્તિ થશે, બીજો કોઈ મુક્તિનો માર્ગ નથી. શ્રી તીર્થંકરદેવોએ આ જ માર્ગે મુક્તિ પ્રાપ્ત કરી છે અને
આ જ માર્ગ જગતને ઉપદેશ્યો છે.
હિંસા અટકાવી, ભગવાને વ્યવહાર કરતાં કરતાં ધર્મ થાય એમ કહ્યું” –ઈત્યાદિ અનેક પ્રકારે પરાશ્રયપણામાં ધર્મ
મનાઈ રહ્યો છે અને એ રીતે ભગવાનના નામે અત્યારે મિથ્યા માન્યતાઓનો જોરશોરથી પ્રચાર થઈ રહ્યો છે.
જીવો બરાબર વાંચે, વિચારે, મંથન કરે... અને તીર્થંકરદેવોના પવિત્ર પંથને બરાબર જાણીને, ઊંધા માર્ગેથી
ઉપાય અહીં વર્ણવ્યો તે જ ઉપાય બધાય તીર્થંકરોએ પોતે કર્યો અને તેઓએ જગતના ભવ્યજીવોને એવો જ
ઉપદેશ કર્યો. તેઓને નમસ્કાર હો.
મતિને વ્યવસ્થિત કરે છે:–
किच्चा तधोवदेसं णिव्वादा ते णमो तेसिं ।।
ઉપદેશ પણ એમ જ કરી, નિર્વૃત થયા; નમું તેમને. ૮૨
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
તીર્થંકરોના પંથનો છે.
પૂર્ણ સુખ પ્રગટ કર્યું તે જ માર્ગ જગતના જીવોને દર્શાવ્યો છે. અરિહંતોએ જે કહ્યું છે તે જ નિઃશ્રેયસનો સાચો
માર્ગ છે. આમ નક્કી કરીને આચાર્યદેવ પોતાની મતિ વ્યવસ્થિત કરે છે; લાખ દુનિયા ન માને ને વિરોધ કરે
તોય પોતાની મતિ ન ફરે એવી અપ્રતિહત શ્રદ્ધાની વાત છે. મારી મુક્તિને માટે કોઈ કાળની અપેક્ષા નથી,
ક્ષેત્રની નથી, મહાવિદેહની કે ભગવાનની અપેક્ષા નથી, એકલો હું જ બધાયથી ઉદાસીન થઈને મારા દ્રવ્યગુણમાં
પર્યાયને એક કરું તે જ મારી મુક્તિનું પરમાર્થ સાધન છે. જે પોતાના પૂરા સ્વભાવને ઓળખીને તેમાં લીન થયો
તેને મુક્તિનું બધું સાધન આવી જાય છે. ત્રણે કાળે આ એક જ માર્ગ છે, બધાય તીર્થંકરોએ આ જ માર્ગ
ઉપદેશ્યો છે. અહીં આચાર્યદેવને સ્વાશ્રિત મોક્ષમાર્ગનો મહિમા આવતાં કહે છે કે અહો, તે અરિહંતોને નમસ્કાર
હો અને તેમણે બતાવેલા માર્ગને નમસ્કાર હો.
સ્વભાવને જાણીને તેનો જ આશ્રય કરો આમ તીર્થંકરોના ઉપદેશમાં તો પુરુષાર્થનો આદેશ છે. પણ તીર્થંકરોએ
ઉપદેશમાં એમ નથી કહ્યું કે ‘કર્મો ઢીલાં પડશે ત્યારે કે કાળલબ્ધિ પાકશે ત્યારે મુક્તિ થશે, અથવા તો દેવ–
ગુરુના આશ્રયે મુક્તિ થશે, અથવા તો અમારા કેવળજ્ઞાનમાં જોયું હશે ત્યારે તમારી મુક્તિ થશે.’ –એ તો બધી
પરાશ્રયની વાતો છે. જેવો અમારો (અરિહંતોનો) આત્મસ્વભાવ છે તેવો જ તમારો આત્મસ્વભાવ છે, તેને
જાણીને તેનો જ આશ્રય કરો, દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનો આશ્રય છોડો, સ્વાશ્રયની પ્રતીતિ કરીને સ્વાશ્રયમાં એકતા
કરો, તે જ મુક્તિનો ઉપાય છે. –આવો બધાય અરિહંતોનો ઉપદેશ છે. ‘તારી કાળલબ્ધિ પાકશે ત્યારે મુક્તિ થશે,
પુરુષાર્થ કામ નહિ આવે’ એવી ભગવાનની વાણી નથી. તીર્થંકરો અપ્રતિહતપુરુષાર્થવાળા હોય છે. અને
તીર્થંકરોની દિવ્ય વાણી જગતના જીવોને મોક્ષમાર્ગના પુરુષાર્થમાં જોડવા માટે જ છે, પણ મોક્ષમાર્ગના પુરુષાર્થથી
પાછા પાડવા માટે નથી.
લે તો તારી મુક્તિ માટેનો કાળ પાકી જ ગયો છે. પણ તું તારો આશ્રય ન કરે તો જ તારી મુક્તિ અટકે છે. કાંઈ
કાળ તારી મુક્તિ અટકાવતો નથી.
પોતાના સ્વભાવને સ્વીકાર્યા વગર મુક્તિ ક્યાંથી થાય? સ્વભાવ સ્વીકારે તેને કાળ પાકી જ ગયો છે, ને જે
સ્વભાવ ન સ્વીકારે તેને કાળ પાક્યો નથી. સ્વભાવનો સ્વીકાર તે સ્વાશ્રયનો પુરુષાર્થ છે, ને સ્વાશ્રયથી મુક્તિ
થાય છે. ‘કાળ પાકે ત્યારે મુક્તિ થાય’ એ માન્યતામાં તો કાળની સામે જ જોવાનું રહ્યું, પણ સ્વભાવનો આશ્રય
કરવાના સ્વતંત્ર પુરુષાર્થની વાત તો આવી નહિ. મોક્ષમાર્ગ પરાધીન નથી, પણ સ્વતંત્ર પુરુષાર્થને આધીન
મોક્ષમાર્ગ છે. ‘કાળ પાકે ત્યારે મુક્તિ થાય’ એમાં પરાશ્રય છે, પરાશ્રયભાવ અને મુક્તિનો માર્ગ એ બંને એક
બીજાના વિરોધી છે. સ્વભાવનો આશ્રય છોડીને કાળ ઉપર લક્ષ ગયું તે પરાશ્રય છે, પરાશ્રય તે અધર્મ છે. માટે,
કાળ પાકે ત્યારે મુક્તિ થાય–એ દ્રષ્ટિ મિથ્યા છે. પોતાના પૂર્ણ આત્માની પ્રતીતિ અને આત્મામાં સ્થિરતા તે
સ્વાશ્રય ભાવ છે. તેનાથી મુક્તિ થાય છે. જે સ્વાશ્રય કરે તેને કાળ પાકી ગયો એમ કહેવાય છે. સ્વાશ્રયને બદલે
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
નિમિત્તદ્વારા થાય, વ્યવહાર કરતાં કરતાં થાય, પુણ્ય કરતાં કરતાં થાય–એ બધી માન્યતા પરાશ્રયદ્રષ્ટિવાળાની
નથી. જેઓ કર્મનું, કાળનું, નિમિત્તનું કે રાગાદિનું અવલંબન માને છે તેની મુક્તિ ભગવાને જોઈ નથી. પણ જે
પરાશ્રયબુદ્ધિ છોડીને, પોતાના શુદ્ધ આત્મસ્વભાવનો નિર્ણય કરીને સ્વાશ્રયે પુરુષાર્થ કરે છે તે જ જીવ મુક્તિ
પામે છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે અહો, આવો સ્વાશ્રય મુક્તિમાર્ગ બતાવનારા અર્હંતોને નમસ્કાર હો.
પરની? જો મુક્તિની વાત કરતો હો તો પરાશ્રયની શ્રદ્ધા છોડ. અરિહંતોએ પરાશ્રય કર્યો નથી અને પરાશ્રયને
મોક્ષનો માર્ગ કહ્યો નથી.
આપના કથનમાં પણ પરાશ્રયના ભૂક્કા જ છે. આપનો દિવ્ય ઉપદેશ જીવોને પરાશ્રય છોડાવે છે. આચાર્યદેવને
ઘણો સ્વાશ્રયભાવ તો પ્રગટ્યો છે ને પૂર્ણ સ્વાશ્રયભાવ પ્રગટ કરવાની તૈયારી છે, તેથી સ્વાશ્રય મુક્તિમાર્ગનો
પ્રમોદ આવી જતાં કહે છે કે–અહો, જગતના જીવોને સ્વાશ્રયનો ઉપદેશ આપનાર હે અર્હંતો! આપને નમસ્કાર
હો. નમો, નમો! હે જિન ભગવંતો! તમને. નમસ્કાર કરું છું.
તીર્થંકરો! આપ પોતે પણ સ્વભાવની શ્રદ્ધા અને સ્થિરતા કરીને જ મુક્ત થયા છો અને આપની વાણીમાં
જગતના મુમુક્ષુઓને પણ એ જ પ્રકારનો ઉપદેશ કર્યો છે. અહો, અરિહંતો! આપને નમસ્કાર, આપના
સ્વાશ્રિતમાર્ગને નમસ્કાર. મારો આત્મા સ્વાશ્રયની સાક્ષી પૂરતો આપના અપ્રતિહત માર્ગમાં ચાલ્યો આવે છે.
માર્ગે ચાલ્યા આવીએ છીએ. અહો, આવા નમસ્કાર કોણ કરે? આવો ઉલ્લાસ કોને ઊછળે? જેણે પોતાના
સ્વભાવની શ્રદ્ધાથી સ્વાશ્રય તરફ વલણ કર્યું છે અને પરાશ્રયના અંશનો પણ નકાર કર્યો છે તે સ્વાશ્રયના
ઉલ્લાસથી અરિહંતોને નમસ્કાર કરે છે.
તે સર્વે અરિહંતોને આચાર્યદેવે નમસ્કાર કર્યા છે. આમાં આચાર્યદેવના ઊંચા ભણકારા છે. ‘ઉપદેશ પણ એમ જ
કર્યો’ –આમ કહીને આચાર્યદેવ ઉપદેશવાળા અરિહંતોની એટલે કે તીર્થંકરોની વાત લેવા માગે છે. તીર્થંકરોને
કેવળજ્ઞાન પ્રગટ્યા પછી નિયમથી દિવ્યધ્વનિ છૂટે છે ને તે ધ્વનિ દ્વારા આવો જ સ્વાશ્રયનો માર્ગ જગતના
મુમુક્ષુઓને ઉપદેશે છે. અને તે સાંભળીને સ્વાશ્રય કરનારા જીવો પણ હોય જ છે. એ રીતે સંધિ વડે
સ્વાશ્રયમાર્ગનો અછિન્નપ્રવાહ બતાવ્યો છે.
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
કાળના સર્વે તીર્થંકરો આ જ ઉપાય વડે મોહનો નાશ કરી, કેવળજ્ઞાન પામીને મુક્ત થયા છે, થાય છે ને થશે.
આત્માને પણ તેવો ઓળખ્યો. અરિહંતને આત્મદ્રવ્ય અને ચૈતન્યગુણ તો સદાય એકરૂપ હતા અને તે
સ્વભાવના આશ્રયે પૂર્ણ નિર્મળ પર્યાય નવો પ્રગટ કર્યો છે, રાગાદિ તે આત્માનું મૂળ સ્વરૂપ ન હતું તેથી તેનો
નાશ થઈ ગયો છે. અરિહંતની જેમ પોતાનો આત્મા પણ દ્રવ્યથી અને ગુણથી તો અત્યારે પણ પરિપૂર્ણ એકરૂપ
છે, પર્યાયમાં જે મોહ ભાવ છે તે પોતાનું સ્વરૂપ નથી એમ ઓળખાણ કરીને દ્રવ્ય–ગુણનો આશ્રય કરતાં
પર્યાયમાંથી મોહ ટળે છે ને શુદ્ધતા પ્રગટે છે. –આ રીતે, અરિહંત થનારા બધાય આત્માઓએ અરિહંત દશા
પ્રગટ થયા પહેલાંં જાણ્યું હતું. આ જ વિધિથી પહેલાંં તો દર્શનમોહનો નાશ કરીને ક્ષાયક સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કર્યું
હતું અને પછી સ્વભાવના જ આશ્રયે રાગદ્વેષ ટાળીને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરી અરિહંત થયા હતા. અને અરિહંત
થયા પછી જે સહજ દિવ્યધ્વનિ છૂટયો તેમાં આ જ વિધિથી કર્મ ક્ષય થવાનો ઉપદેશ હતો.
પરાશ્રયની કોઈ લાગણીમાં ધર્મ નથી. અરિહંતોનો આશ્રય છોડીને તેમજ પોતામાં પણ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયના
ભેદનો આશ્રય છોડીને, એકરૂપ અભેદ દ્રવ્યના આશ્રયે શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરતાં મિથ્યાત્વનો નાશ થાય છે અને તે
અભેદ સ્વભાવમાં જ એકાગ્રતા કરતાં રાગદ્વેષનો નાશ થાય છે. આ જ ઉપાય અનંત તીર્થંકરોએ પોતે કર્યો છે
અને આ જ ઉપાય ઉપદેશ્યો છે.
વ્યવહારનો ક્ષય કરીને ભગવાન અરિહંતોએ કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું છે. ત્રણે કાળે મોહનો ક્ષય કરવાનો આ એક
જ વિધિ છે. તીર્થંકરોએ આ જ વિધિ કર્યો છે, અને આ જ વિધિ કહ્યો છે, આ સિવાય બીજો કોઈ વિધિ મોક્ષ
માટે છે જ નહિ.
પામ્યા છે; અને પછી દિવ્યધ્વનિમાં અન્ય જીવોને પણ એ જ પ્રમાણે માર્ગ ઉપદેશીને તેઓ મોક્ષને પામ્યા છે.
તીર્થંકરોએ પોતે નિશ્ચય સ્વભાવનો આશ્રય કર્યો ને વ્યવહારનો આશ્રય છોડ્યો; દિવ્યધ્વનિમાં પણ
નિશ્ચયરત્નત્રયને જ મોક્ષમાર્ગપણે ઉપદેશ્યાં અને વ્યવહારરત્નત્રય તે ખરો મોક્ષમાર્ગ નથી પણ બંધમાર્ગ છે એમ
ભગવાને ઉપદેશ્યું. કોઈ તીર્થંકરો વ્યવહારરત્નત્રયથી કેવળજ્ઞાન પામ્યા નથી, સ્વભાવઆશ્રિત નિશ્ચય–શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન–ચારિત્રથી જ સર્વે તીર્થંકરો કેવળજ્ઞાન પામ્યા છે. આ એક જ પ્રકારનો મોક્ષમાર્ગ છે. પુણ્ય પરિણામ તે
મોક્ષનું કારણ થાય એમ ભગવાને ઉપદેશ્યું નથી, પુણ્યપરિણામથી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર થાય એવો માર્ગ
ભગવાને ઉપદેશ્યો નથી. મોક્ષમાર્ગનો એક જ વિધિ છે કે પોતાના શુદ્ધઆત્માને ઓળખીને તેના આશ્રયે મોહનો
ક્ષય કરવો. આનાથી વિરુદ્ધ જેટલી વિધિ હોય તે મોક્ષમાર્ગ નથી–પણ સંસારમાર્ગ છે.
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
પર્યાયની અધૂરાશ ટળતી નથી. ભગવાનના ઉપદેશનો સાર શું? ‘સ્વભાવનો આશ્રય કરવો’ તે જ સાર છે.
સ્વભાવનો આશ્રય તે જ નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે; સ્વભાવના આશ્રયનો જ ઉપદેશ ભગવાને કર્યો
છે ને સર્વ પરાશ્રય છોડાવ્યો છે.
પરના આશ્રયે મુક્તિ થાય જ નહિ–આમ બધા અરિહંતોએ ઉપદેશ કર્યો છે. અહીં સિદ્ધભગવાનની વાત ન લેતાં
તીર્થંકર અરિહંતોની વાત લીધી છે. તીર્થંકરોને નિયમથી દિવ્યધ્વનિ હોય છે અને તે ધ્વનિમાં સ્વાશ્રયનો ઉપદેશ
સાંભળીને પોતામાં સ્વાશ્રય પ્રગટ કરીને તીર્થંકરોના પંથે ચાલનારા જીવો હોય જ છે. એ રીતે, કહેનાર અને
સાંભળનારની સંધિથી વાત છે.
સ્વરૂપ છે, એ સિવાય બીજા જે પરાશ્રિત વિકારી ભાવો છે તે તમારું સ્વરૂપ નથી. વ્યવહારરત્નત્રયના પરિણામ
પણ બહારના લક્ષે થાય છે, તે બંધમાર્ગ છે. જે પોતાના સ્વભાવના આશ્રયે થાય તે જ મુક્તિમાર્ગ છે.
દેવગુરુશાસ્ત્રની શ્રદ્ધા નવતત્ત્વનું જ્ઞાન તથા પંચમહાવ્રતનું પાલન તે વ્યવહારચારિત્ર છે, તેના આધારે મોક્ષમાર્ગ
ભગવાને કહ્યો નથી. ભગવાને પોતે પણ તે વ્યવહારરત્નત્રય છોડીને પૂર્ણતા પ્રગટ કરી છે, કાંઈ
વ્યવહારરત્નત્રયના અવલંબને પૂર્ણતા થઈ નથી. ભગવાનના ઉપદેશમાં વ્યવહારનું સ્વરૂપ તો બરાબર જણાવ્યું
છે પરંતુ તે વ્યવહારના આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ નથી કહ્યો. મોક્ષમાર્ગ તો નિશ્ચયસ્વભાવના આશ્રયે જ છે. વ્યવહારના
આશ્રયે તો બંધમાર્ગ છે. શુદ્ધ આત્માની શ્રદ્ધા, તેનું જ્ઞાન અને તેમાં પુણ્ય–પાપરહિત સ્થિરતા તેને જ ભગવાને
મોક્ષમાર્ગ તરીકે ઉપદેશેલ છે. નિશ્ચય અને વ્યવહાર બંનેનું સ્વરૂપ જણાવીને પણ, મોક્ષમાર્ગ તરીકે તો નિશ્ચયનો
છોડાવવા માટે તેનું જ્ઞાન કરાવ્યું છે. સાધકદશામાં વચ્ચે શુભરાગરૂપ વ્યવહાર આવી જાય પણ તે મુક્તિમાર્ગ
નથી–એમ ભગવાને કહ્યું છે. એ રીતે ભગવાને સ્વાશ્રયનો જ ઉપદેશ કર્યો છે. અનંત તીર્થંકરોના ઉપદેશનો આ
ગાથામાં સાર છે. સ્વાશ્રિતભાવનો ઉલ્લાસ આવતાં શ્રીઆચાર્યદેવ કહે છે કે, અહો! ભગવંતોએ આવો સ્વાશ્રિત
મુક્તિમાર્ગ બતાવ્યો, તેમને નમસ્કાર હો.
જીવ, તારો આત્મા પૂરો છે તેને જાણીને તેના આશ્રયે ઠર–એ જ મુક્તિનો માર્ગ છે’ –આવો ઉપદેશ જ્યાં સુધી
ભગવાનને અરિહંતદશા હતી ત્યાં સુધી કર્યો, અને પછી વાણી બંધ પડી, યોગનું કંપન પણ ટળી ગયું અને પ્રભુ
નિવૃત થયા–સિદ્ધ થયા. અહો, ભગવંતો! આપને નમસ્કાર હો. આપનો પવિત્ર ઉપદેશ અમને અંતરમાં રુચ્યો છે
અને અમને અંતરમાં સ્વાશ્રયનો આહલાદ ઊછળ્યો છે. પ્રભો, અમે બીજું તો શું કહીએ? નાથ!
નમસ્કાર કરે છે.
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
સ્વભાવના મહિમા તરફ જ અમે વળીએ છીએ. સ્વભાવના આશ્રયે ધર્મની વૃદ્ધિ જ છે. જે દશા આપે પ્રગટ કરી
તેને અમે નમસ્કાર કરીને રાગરહિત ચૈતન્યસ્વભાવનો જ આશ્રય અને વિનય કરીએ છીએ, વિકલ્પનો આશ્રય
કે આદર કરતા નથી. હે નાથ જિનેશ! તમારો ઉપદેશ સાંભળીને અમને સ્વભાવ અને પરભાવનું ભેદજ્ઞાન થયું–
અમને નિશ્ચય સ્વાશ્રય રાગરહિત સ્વભાવ મળ્યો તેથી અમે આપને નમસ્કાર કરીએ છીએ–આપે દર્શાવેલા માર્ગે
આવીએ છીએ.
તે જીવ અનંત તીર્થંકરોના માર્ગને ઉલ્લંઘનારો છે. સર્વે તીર્થંકરો સ્વાશ્રયભાવથી જ કર્મોનો નાશ કરીને કેવળી
થયા છે અને પછી તેઓએ ઉપદેશ પણ એમ જ કર્યો છે કે સ્વાશ્રયભાવ તે ધર્મ છે ને પરાશ્રયભાવ તે અધર્મ છે.
પુણ્ય પણ પરાશ્રયભાવ છે, તેમાં ધર્મ નથી. આમ હોવા છતાં, જે જીવ સ્વાશ્રયને અંગીકાર કરતો નથી ને
પુણ્યાદિથી ધર્મ માને છે તે જીવ અનંત તીર્થંકરોના ઉપદેશને માનતો નથી, તે અનંત તીર્થંકરોનો વેરી મહા
મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. નિર્મળ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવું હોય તો તે આત્માના આધારે પ્રગટે છે, કોઈ પરના આશ્રયે
પ્રગટતું નથી. આમ સમજીને જે જીવ સ્વાશ્રય કરે તે જ જીવ તીર્થંકરોના પંથે ચાલનાર છે.
ભવિષ્યકાળે કે આ (વર્તમાન) કાળે અન્ય મુમુક્ષુઓને પણ એ જ પ્રકારે તેનો (કર્મક્ષયનો) ઉપદેશ કરીને,
નિઃશ્રેયસને પ્રાપ્ત થયા છે; માટે નિર્વાણનો અન્ય (કોઈ) માર્ગ નથી એમ નક્કી થાય છે. અથવા, પ્રલાપથી બસ
થાઓ; મારી મતિ વ્યવસ્થિત થઈ છે. ભગવંતોને નમસ્કાર હો.”
તીર્થંકરો થતા આવે છે ને તેમના નિમિત્તે સ્વભાવ સમજીને મોક્ષમાં જનાર જીવો પણ ક્રમે ક્રમે થતા જ આવે છે.
તીર્થંકરોનો અને મોક્ષ જનારા જીવોનો કદી સર્વથા અભાવ થતો નથી. એ રીતે ધર્મનો અચ્છિન્ન પ્રવાહ અનાદિ
અનંત છે.
હોય છે. બધાય તીર્થંકરોએ કહેલો મોક્ષનો એક જ વિધિ
જુદો વિધિ કર્યો હતો–એમ નથી, કેમ કે મોક્ષનો વિધિ બે પ્રકારનો નથી, એક જ પ્રકારનો છે. અત્યાર સુધી
જેટલા તીર્થંકર ભગવંતો થઈ ગયા તે બધાયે શું વિધિ કર્યો હતો અને શું ઉપદેશ કર્યો હતો? તે આચાર્યદેવે ૮૦
અને ૮૧ મી ગાથામાં બતાવ્યું. શ્રી આચાર્યદેવ પોતે સ્વાશ્રયભાવની નિઃશંકતાથી સર્વે તીર્થંકરોની સાક્ષી આપે છે
કે, મોક્ષનો જે ઉપાય મેં વર્ણવ્યો તે જ ઉપાય સર્વે તીર્થંકરોએ કર્યો છે અને તે જ ઉપાય સર્વે તીર્થંકરોએ ઉપદેશ્યો
છે. હું કાંઈ નવો ઉપાય કહેતો નથી, પૂર્વે અનંતા તીર્થંકરોએ જે ઉપાય કર્યો અને સમવસરણમાં જે ઉપાય કહી
ગયા, તે જ હું કહું છું.
અન્ય પ્રકારે મોહનો ક્ષય થતો નથી. અનંત તીર્થંકરોએ કર્મનો નાશ એક જ પ્રકારથી કર્યો છે.
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
કર્યો’ –એમ નથી, મોક્ષનો માર્ગ દ્વૈતરૂપ નથી પણ એક જ પ્રકારનો છે. ભગવાન જેવા જ પોતાના આત્માની
ઓળખાણ કરીને અને શુદ્ધોપયોગ પ્રગટ કરીને કર્મનો ક્ષય અને મુક્તિ થાય છે. બધાય જીવોને માટે આ એક જ
ઉપાય કર્મક્ષયનો છે; આ સિવાય બીજો કોઈ માર્ગ તીર્થંકરોએ જાણ્યો નથી, કર્યો નથી, કહ્યો નથી અને છે જ નહિ.
તેમાં જ સ્થિર થઈને–આ એક જ પ્રકારથી–સર્વે તીર્થંકરોએ કર્મનો ક્ષય કર્યો છે. ‘એક જ ઉપાય છે’ એમાં જ
અનેકાંત આવી જાય છે. સ્વાશ્રય તે જ ઉપાય છે ને પરાશ્રય તે ઉપાય નથી–એવો અનેકાંત છે; નિશ્ચય તે જ
ઉપાય છે ને વ્યવહાર તે ઉપાય નથી–એવો અનેકાંત છે; શુદ્ધ ઉપયોગ તે જ ઉપાય છે ને શુભ–અશુભ ઉપયોગ તે
ઉપાય નથી–એવો અનેકાંત છે. પરંતુ ‘નિશ્ચય તે મુક્તિનો ઉપાય છે ને વ્યવહાર પણ મુક્તિનો ઉપાય છે,
સ્વાશ્રય પણ ઉપાય છે ને પરાશ્રય પણ ઉપાય છે, શુદ્ધ ઉપયોગ ઉપાય છે ને અશુદ્ધોપયોગ પણ ઉપાય છે’ –
આમ માનવું તે એકાંત છે–મિથ્યાત્વ છે. એક પ્રકાર છે, ને બીજો કોઈ પ્રકાર નથી એ જ અનેકાંત સ્વરૂપ છે.
નિશ્ચયરત્નત્રયથી ધર્મ થાય ને વ્યવહાર રત્નત્રયથી પણ ધર્મ ન થાય એવી માન્યતામાં નિશ્ચય–વ્યવહારની
એકત્વબુદ્ધિ છે તે એકાંત છે. આત્મસ્વભાવથી ધર્મ થાય ને રાગથી પણ ધર્મ થાય એવી માન્યતામાં આત્મા અને
રાગની એકત્વબુદ્ધિ છે, તે એકાંત છે. નિમિત્તોના આશ્રયે ધર્મ થાય એમ માને તેને સ્વ–પરમાં એકત્વબુદ્ધિરૂપ
એકાંતવાદ છે. પોતાના સ્વભાવમાં પુણ્ય–પાપની નાસ્તિ છે. જો પુણ્ય–પાપક્રિયાની પોતાના સ્વરૂપમાં નાસ્તિ ન
માને તો મિથ્યાત્વ છે. જે પુણ્ય–પાપથી આત્માને લાભ માને તેણે વિકારને અને આત્માને એક માન્યા છે. તેને
અરિહંત જેવા પોતાના આત્માની શ્રદ્ધા નથી, તે અરિહંતોના માર્ગે ચાલનારો નથી.
(શ્રદ્ધા, જ્ઞાન) કરે ત્યારે જ સમ્યગ્દર્શન થાય છે. સમ્યગ્દર્શન થયા પછી પૂર્ણ વીતરાગચારિત્ર થયા પહેલાંં જે
શુભરાગ હોય છે તે પણ ચારિત્ર–ધર્મનું કારણ નથી. સ્વભાવ આશ્રિત શુદ્ધ ઉપયોગ તે જ ચારિત્રધર્મ છે. આ જ
એક પ્રકારે અનંત તીર્થંકર ભગવંતોએ કર્મોનો ક્ષય કર્યો છે. સ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન ને સ્થિરતા એ એક જ પ્રકાર
મોક્ષમાર્ગનો છે. એ પ્રકારથી તીર્થંકરોએ સર્વ કર્મનો ક્ષય કરીને શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપ પોતે અનુભવ્યું છે. એવા
તીર્થંકરો સર્વજ્ઞ અને વીતરાગ હોવાથી પરમઆપ્ત છે, જગતના જીવોને આત્મહિતના ઉપદેષ્ટા છે. તીર્થંકરોન
ઉપદેશ પરમવિશ્વાસ યોગ્ય છે. તીર્થંકરોએ શું ઉપદેશ કર્યો?
ભગવાને કહ્યું નથી. ભગવાનનો ઉપદેશ ભવિષ્યકાળના જીવોને માટે પણ એક જ પ્રકારનો છે. ધર્મનો બીજો
રસ્તો છે જ નહિ. આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–રમણતા તે એક જ ત્રણકાળ ત્રણલોકના મુમુક્ષુજીવોને માટે મોક્ષનો
ઉપાય છે.
ઉપદેશ્યો છે તેમ જ ભવિષ્યકાળના મુમુક્ષુઓને માટે પણ તે એક ઉપાય જ સ્થાપ્યો છે.
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
રાજાને ઘેર કરે કે રંકને ઘેર કરે, પણ ઘી–ગોળ અને લોટ એ ત્રણ વસ્તુની જ થાય છે, પણ ઘીને બદલે પાણી વગેરે
નાંખતા નથી. આજે, ભૂતકાળે કે ભવિષ્યમાં સુખડી કરવાનો એક જ ઉપાય છે. તેમ અનંતકાળ પહેલાંં, અત્યારે કે
ઓળખાણ અને તેના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની એકતા સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય નથી.
અરિહંતભગવાનો પોતે તે ઉપાયથી ધર્મ પામ્યા અને બીજા મુમુક્ષુઓને તે જ ઉપાયનો ઉપદેશ કરીને સિદ્ધ થયા.
કહ્યો છે. આનાથી વિરુદ્ધ બીજો કોઈ ઉપાય જેઓ કહેતા હોય તેઓ અરિહંતના માર્ગે ચાલનારા નથી. સર્વજ્ઞદેવે
પોતે જોયેલા, કરેલા અને ઉપદેશેલા વસ્તુસ્વરૂપના નિયમને જાણ્યા વગર સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ ને મોહ ટળે
નહિ. વિકાર તે આત્માનો સ્વભાવ નથી એમ ભગવાને જાણ્યું છે અને વિકાર ટાળીને શુદ્ધ સંપૂર્ણ જ્ઞાનદશા પ્રગટ
કરી છે. જગતના જીવોને એવા શુદ્ધસ્વરૂપનો ઉપદેશ કર્યો છે. એ રીતે શ્રી જિનેન્દ્રભગવાન ‘
અમારી જેમ બીજા મુમુક્ષુઓને પણ ભવિષ્યકાળે આ જ માર્ગ છે. અમારામાં ને તમારામાં ખરેખર ફેર નથી,
અમે પણ આત્મા, ને તમે પણ આત્મા છો, અમારું સ્વરૂપ પુણ્ય–પાપ રહિત છે ને તમારું સ્વરૂપ પણ પુણ્ય–પાપ
રહિત છે. તમારા પર્યાયમાં પુણ્ય–પાપ થાય છે, પણ અમે કહીએ છીએ કે તે વિકાર તમારું સ્વરૂપ નથી. માટે
વિકાર રહિત તમારું પૂર્ણ સ્વરૂપ સમજીને તેનો આશ્રય કરો–એ જ મોક્ષનો પંથ છે. જેમ બધાય સિદ્ધોનું સ્વરૂપ
એક જ પ્રકારનું છે તેમ બધા મુમુક્ષુઓને સિદ્ધ થવા માટેનો ઉપાય એક જ પ્રકારનો છે.
તે મોક્ષમાર્ગ નથી. વ્યવહાર રત્નત્રયના શુભ પરિણામ પણ પરના આશ્રયે થાય છે, તે મોક્ષમાર્ગ નથી. આવા જ
ઉપાયથી ભગવાન અરિહંત થયા અને પોતે આવા જ પ્રકારનો ઉપદેશ આપ્યો. શ્રીકુંદકુંદભગવાન પોતે સ્વાશ્રિત
કર્યો હતો અને ઉપદેશમાં પણ તે જ કહ્યું હતું. વર્તમાન પોતે સ્વભાવ–આશ્રિત નિર્ણય કર્યો તેમાં ત્રણેકાળનો
નિર્ણય આવી જાય છે.
અને તે જ પ્રકારે બધાયને ઉપદેશ કરીને અરિહંતપ્રભુ નિઃશ્રેયસ (મોક્ષ) પામ્યા છે.
પુત્રને મૂડી સોંપી દે છે અને ભલામણો કરે છે, તેમ અહીં પરમ ધર્મપિતા સર્વજ્ઞ પ્રભુ પરમ વીતરાગ આપ્ત
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
ઉપાય દર્શાવે છે–તેમના સ્વભાવની મૂડી સોંપે છે. હે જીવો! તમારો આત્મા સિદ્ધ સમાન શુદ્ધ છે, તેને ઓળખીને
તેનું શરણ લો. સ્વભાવનું શરણ તે મુક્તિનું કારણ છે, બહારનો આશ્રય તે બંધનું કારણ છે. ધર્મપિતા તીર્થંકરો
આવો સ્વાશ્રિત મોક્ષનો પંથ બતાવીને સિદ્ધ થયા; અહો! તેમને નમસ્કાર હો.
આત્માને ઓળખો રે ઓળખો, સર્વ પ્રકારે આત્મસ્વભાવનો જ આશ્રય કરો, તે જ મુક્તિનો રસ્તો છે. પહેલાંં
ભગવાને પોતે આવા ઉપાયથી પૂર્ણદશા પ્રગટ કરી અને પછી ભવ્યોને એમ જ ઉપદેશીને પ્રભુશ્રી પરમકલ્યાણ
સ્વરૂપ મુક્તિને પ્રાપ્ત થયા. માટે મુક્તિનો આ જ માર્ગ છે, અન્ય કોઈ માર્ગ નથી. અનંત તીર્થંકરોએ દુદુંભીના
નાદ વચ્ચે દિવ્યધ્વનિથી આ એક જ માર્ગ જગતના જીવોને દર્શાવ્યો છે; અહીં આચાર્યદેવ પોતે વર્તમાનમાં
અનંત તીર્થંકરોના ઉપદેશની જાહેરાત કરે છે. જેમ મોટો ભાઈ નાનાભાઈને કહે કે ‘આપણા બાપા તો આ
પ્રમાણે મુક્તિનો માર્ગ કહી ગયા છે.
લીધો તે જીવને મોહનો ક્ષય થઈને મુક્તિ થયા વગર રહે જ નહિ. તેને કર્મની કે કાળની શંકા ન પડે. જેને
સ્વભાવનો આશ્રય કર્યો નથી તે જીવને જ પરાશ્રયે એવી શંકા પડે છે કે– ‘હજી મારી મુક્તિનો કાળ પાક્યો નહિ
હોય તો? મારા કર્મ નિકાચિત હશે તો? હજી અનંત ભવ બાકી હશે તો?’ પણ જેણે પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવનો
આશ્રય કર્યો છે–શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કર્યાં છે તે જીવ કાળ કે કર્મનો આશ્રય કરતો જ નથી, સ્વભાવના આશ્રયે તેને
મુક્તિનો કાળ પાકી જ ગયો છે, ને કર્મની સ્થિતિ પણ પાકી ગઈ છે.
તેની ભવસ્થિતિ પાકી જ ગઈ છે. જો તું સ્વાશ્રયનો પુરુષાર્થ કર તો તારી મુક્તિ છે ને જો તું સ્વાશ્રયનો પુરુષાર્થ
ભગવાને મુક્તિ કહી નથી.
ઉત્તર:– ત્યાં પણ કાંઈ પરાશ્રય બતાવ્યો નથી પણ સ્વભાવનો આશ્રય જ બતાવ્યો છે. સમ્યગ્દર્શનનો
વધારે સંસાર તો ન જ હોય. સ્વભાવનો આશ્રય કરે તેને સંસારની લાંબી સ્થિતિ હોય જ નહિ. સ્વાશ્રયથી જ
નિર્વાણ છે એમ ભગવાને કહ્યું છે. સ્વાશ્રિત મોક્ષમાર્ગમાં કોઈ બીજા પદાર્થો આડખીલ કરે તેમ નથી.
કરો. જે જીવ શ્રી જિનેશ્વરદેવના ઉપદેશ અનુસાર પુરુષાર્થપૂર્વક મોક્ષનો ઉપાય કરે છે તેનો તો કાળલબ્ધિ અને
ભવિતવ્ય પણ થઈ જ ચૂક્યાં તથા કર્મનો ઉપશમાદિ પણ થયો છે. માટે જે પુરુષાર્થપૂર્વક મોક્ષનો ઉપાય કરે છે તેને
તો અવશ્ય મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે અને જે જીવ પુરુષાર્થપૂર્વક મોક્ષનો ઉપાય કરતો નથી તેને તો કાળલબ્ધિ અને
ભવિતવ્ય પણ નથી તથા કર્મનો ઉપશમાદિ પણ નથી. માટે જે પુરુષાર્થ કરતો નથી તેને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
સ્વભાવની પૂર્ણતાનો સંતોષ નથી–વિશ્વાસ નથી તે જ પરનો આશ્રય કરે છે, તે જીવ કદી બંધનથી છૂટતો નથી.
ભગવાને તો આત્માનો પૂર્ણ સ્વભાવ બતાવીને તેના જ આશ્રયનો પુરુષાર્થ કરવાનું કહ્યું છે, તેમ ન માને અને
વિકારની એકતા ન કરતાં જેવો સ્વભાવ છે તેવો સરખો રહે તો તારી મુક્તિ થાય. તારા આત્માને સર્વજ્ઞ જેવો
કર્યો તેમ તું તારા આત્માનો આશ્રય કર. અજ્ઞાની જીવોની ઓથ લઈને પરાશ્રય ન કર. દીવાળીયો માણસ
દીવાળીયાની ઓથ લઈને કહે કે અમુક માણસે તો છ આની તરીકે દેવું ચૂકવ્યું અને હું તો આઠ આના તરીકે
ચૂકવું છું. પણ શાહૂકાર તેમ ન કરે, તે તો પૂરેપૂરું જ ચૂકવે. તેમ ભગવાનના ભક્ત સાધક સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્મા
તો ભગવાન જેવો પોતાને માનીને પૂર્ણ સ્વાશ્રયનો પુરુષાર્થ કરે છે. અજ્ઞાની જીવો પરાશ્રયને જ શોધે છે. ધર્મી
જીવ કાળ કે ધર્મની ઓથ લઈને પુરુષાર્થમાં છાંદા પાડતા નથી. પરાશ્રયની સ્વીકારતા નથી, પણ પોતાના પૂરા
સ્વભાવની ઓથ લઈને પૂર્ણતાનો જ પુરુષાર્થ ઉપાડે છે. પુરુષાર્થ હીન જીવો પરાશ્રયમાં અટકે છે, તે તેના ઘરે
રહ્યા, હું તો મારા સ્વભાવનો આશ્રય કરીને પૂર્ણ પુરુષાર્થ વડે મુક્તિ પામવાનો છું. મુક્તિનો અન્ય કોઈ માર્ગ
નથી, –એમ આચાર્ય ભગવાનનો આ ગાથામાં પોકાર છે.
વિકારનો આશ્રય છોડીને સ્વભાવનો આશ્રય કરે નહિ. ને તેને સ્વાશ્રયનો પુરુષાર્થ પ્રગટે નહિ. પૂર્વનો વિકાર
વર્તમાનમાં નડે અથવા તો પૂર્વના સારા સંસ્કાર હોય તો અત્યારે ધર્મ થાય–એમ ધર્માત્મા જીવ પૂર્વપર્યાયનો
આશ્રય કરતા નથી, પણ પોતાનો સ્વભાવ અત્યારે જ પરિપૂર્ણ છે એને સ્વીકારીને, તેનો જ આશ્રય કરીને
થતો નથી’ –એમ નથી, પણ જીવ પોતે સ્વાશ્રયમાં સંપૂર્ણ પણે ટકી શકતો નથી તે પોતાના જ પર્યાયને કારણે
પુરુષાર્થ નબળો છે. સ્વાશ્રયની પૂર્ણતા નથી કરતો માટે મોક્ષ થતો નથી.
થઈને ભગવાનનો ઉપદેશ સાંભળીને જ થશે, માટે તેમનો સમાવેશ પણ બધા મુમુક્ષુઓમાં થઈ જાય છે.
પંચમકાળે કે અનંતકાળે, સર્વે જીવોને પોતાના આત્મસ્વભાવના આશ્રય સિવાય બીજો કોઈ મોક્ષનો માર્ગ નથી.
અન્ય સંપ્રદાયોમાં તો કદી મોક્ષમાર્ગ હોતો જ નથી, સત્ય જૈન સંપ્રદાયમાં પણ કોઈ પણ જીવને નિમિત્તના
આશ્રયથી, રાગના આશ્રયથી વ્યવહારના આશ્રયથી કે કોઈ સંયોગના આશ્રયથી, મોક્ષમાર્ગ નથી. શુદ્ધ
વસ્તુસ્વભાવના આશ્રયથી જ જૈનમતમાં જ મોક્ષમાર્ગ છે. બધાય તીર્થંકરોએ આમ જ કર્યું છે અને આમ જ કહ્યું
છે તેથી નિર્વાણનો આ જ માર્ગ છે, બીજો માર્ગ નથી એમ બરાબર નક્કી થાય છે.
વિકલ્પોથી બસ થાવ, બસ થાવ. મારી મતિ
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
માનવાનો અવકાશ નથી. અને વિકલ્પો ઊઠે તો સ્વાશ્રય સિવાય બીજું કાંઈ પ્રરૂપવાનો અવકાશ નથી. અહો,
મારા આત્માએ અંતરથી સ્વાશ્રય કબૂલીને તે ભાવ પ્રગટ કર્યો છે. સ્વભાવનો આશ્રય કર્યો તે કદી પણ ફરવાનો
નથી અને પરાશ્રયની શ્રદ્ધા કદી પણ થવાની નથી. જે સ્વભાવના આશ્રયનો નિશ્ચય કર્યો તે જ નિશ્ચયના
ઘોલનથી સ્વરૂપસ્થિરતાની પૂર્ણતા પ્રગટ કરીને, મોહનો સર્વથા ક્ષય કરીને અમે કેવળજ્ઞાન લેવાના છીએ.’ –
આમ આચાર્યદેવ પોતાની નિઃશંકતાની જાહેરાત કરે છે. પોતાને સ્વભાવનો બરાબર નિશ્ચય થયો છે અને
પોતાની મતિ વ્યવસ્થિત થઈ છે–એમ છદ્મસ્થ જીવને નિઃશંક ખબર પડે છે. જે ક્ષણે પરાશ્રય છોડીને સ્વાશ્રય
કર્યો તે જ ક્ષણે સ્વાશ્રયની શાંતિનું પોતાને વેદન થાય છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે અરિહંત ભગવાન જેવા અમારા
જાણ્યું છે. હવે અમારી મતિને ફેરવવા કોઈ સમર્થ નથી. જેણે સ્વભાવનો નિર્ણય કરીને જ્ઞાનને સ્વભાવમાં સ્થિર
કર્યું છે તેણે સ્વાશ્રિત મોક્ષમાર્ગને અંગીકાર કર્યો છે; સ્વભાવના આશ્રયે પ્રગટેલો ભાવ સદાય સ્વભાવ સાથે
અભેદપણે ટકી રહે છે. તેથી આચાર્યદેવ કહે છે કે અમે અમારા સ્વભાવનો આશ્રય કર્યો છે તેથી મોહનો ક્ષય
કરીને, અપ્રતિહતભાવે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરવાના છીએ. જેમ અરિહંતો મોક્ષ પામ્યા તેમ અમે પણ એ જ
પ્રકારનો પુરુષાર્થ કરીને મોક્ષ પામવાના છીએ. ભગવંતોને નમસ્કાર હો!
સ્વભાવના આશ્રયે મોહનો ક્ષય કરીને કેવળજ્ઞાન પામ્યા, તેમ હું પણ તમારો જ વારસો લેવા માટે સ્વાશ્રયથી
તમારી પાછળ ચાલ્યો આવું છું. અહો જેણે આવો પૂર્ણ સ્વતંત્ર સ્વાશ્રિત માર્ગ બતાવીને અનંત ઉપકાર કર્યો તે
ભગવંતોને હું નમસ્કાર કરું છું–એટલે કે હું પણ એ સ્વાશ્રયને જ અંગીકાર કરું છું. ભગવાનના ચરણકમળમાં
અમારા નમસ્કાર હો, ભગવાને બતાવેલા સ્વાશ્રય માર્ગને અમારા નમસ્કાર હો. આચાર્યદેવ પોતે પોતાના મોક્ષ
માટેનો ઉત્સાહ અને ખુશાલી જાહેર કરે છે કે હે પ્રભો! જે રીતે આપે મુક્તિ કરી તે જ રીતે અમે પણ મોક્ષના જ
કહીએ, ભગવંતોને નમસ્કાર હો. જે જીવોને સ્વાશ્રયની રુચિ હોય અને પરાશ્રયની રુચિ ટળી ગઈ હોય તે જ
જીવ ભગવંતોને નમસ્કાર કરે છે. ખરેખર ભગવાને જેવો સ્વાશ્રય માર્ગ ઉપદેશ્યો તેવો સમજીને તેવો સ્વાશ્રય
પોતામાં પ્રગટ કરવો તે જ ભગવાનને નમસ્કાર છે.
સમ્યગ્દર્શન છે. જે રાગ–દ્વેષ થાય છે તે દ્રવ્યમાં નથી–ગુણમાં નથી અને પર્યાયનું સ્વરૂપ પણ તે નથી. જો
પર્યાયને શુદ્ધસ્વભાવમાં અભેદ કરે તો પર્યાયમાં વિકાર થતો નથી. જેમ અરિહંતના સ્વરૂપમાં રાગદ્વેષ નથી તેમ
આ આત્માને પણ સ્વરૂપમાં રાગદ્વેષ નથી. એ રીતે સ્વભાવદ્રષ્ટિ કરીને, વિકાર રહિત દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયથી અભેદ
શુદ્ધઆત્માને જાણવાથી મોહનો ક્ષય થાય છે ને પવિત્ર સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ થાય છે. આજ પહેલો ધર્મ છે.
ભેદરહિત આત્મસ્વરૂપની પ્રતીતિ તે ધર્મ છે. દ્રવ્ય–ગુણ તો ત્રિકાળ નિર્મળ છે અને પર્યાયમાં વિકાર છે–એમ ભેદ
પાડીને તેના વિકલ્પમાં રોકાય તો સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ. પર્યાયમાં દોષ છે તે આત્માનું ખરૂં સ્વરૂપ નથી કેમ કે
અરિહંતોના આત્મામાં તે નથી. માટે તે ક્ષણિક વિકારરહિત
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
છે, અને જેટલું અરિહંતના આત્મામાં ન હોય તેટલું આ આત્માનું સ્વરૂપ નથી. કેવળીભગવાને દયા–ભક્તિના
ભાવ હોતા નથી તેથી દયા–ભક્તિના ભાવ આત્માનું સ્વરૂપ નથી. દયાદિ રાગ છે અને હિંસાદિ દ્વેષ છે,
ભગવાનને રાગ કે દ્વેષ હોતા નથી, એ તો સમભાવી વીતરાગી જ્ઞાતા છે, એવું જ બધા આત્માનું સ્વરૂપ છે.
તે ભગવાન થાય નહિ. રાગ આત્માનું સ્વરૂપ નથી. જે સિદ્ધભગવાન પાસે રહ્યું તે આ આત્માનું સ્વરૂપ છે અને
ભગવાને જે ટાળી દીધું તે કાંઈ આ આત્માનું સ્વરૂપ નથી.
માનીને તેવા સ્વરૂપે પોતાને અનુભવવો. એવો અનુભવ કરવાથી તુરત જ મોહ ક્ષય પામે છે.
પોતાનો આત્મા છે એમ રાગરહિત અનુભવ કરવો તે સમ્યગ્દર્શન છે. સમ્યગ્દર્શન થતાં જ સાચી શ્રદ્ધાનો વિરોધી
દર્શનમોહરૂપ મિથ્યાત્વભાવ તો નાશ પામી ગયો. હવે, સમ્યગ્દર્શન પછી જે રાગદ્વેષ છે તે પણ મોહની જ સેના છે, તે
રાગદ્વેષ આત્માના પરમ વીતરાગ ચારિત્રના વિરોધી છે, તેથી મોક્ષાર્થી જીવોએ તેનો પણ નાશ જ કરવો યોગ્ય છે.
મોક્ષનો માર્ગ છે. સમસ્ત અર્હંતો તીર્થંકરો, સિદ્ધભગવંતો સર્વજ્ઞો થયા તે બધાય આ નિશ્ચયરત્નત્રયના જ માર્ગે
મોક્ષ પામ્યા છે; કોઈ કાળે બીજો માર્ગ મોક્ષનો નથી. આ પ્રમાણે જાણીને અને આ જ વિધિ કરીને ભગવંતોએ
પોતે સર્વ કર્મોનો ક્ષય કરીને સંપૂર્ણ શુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરી છે અને સમવસરણમાં અનંત તીર્થંકરોએ દિવ્યધ્વનિમાં આ
જ માર્ગ ઉપદેશ્યો છે. અહો! આવો એક જ પ્રકારનો મોક્ષમાર્ગ દર્શાવનારા ભગવંતોને નમસ્કાર હો.
મોક્ષનો માર્ગ નથી. સમસ્ત અર્હંત ભગવંતો એ જ માર્ગે મોક્ષ પામ્યા છે અને અન્ય મુમુક્ષુઓને પણ એ જ માર્ગ
ઉપદેશ્યો છે. તે ભગવંતોને નમસ્કાર હો.
તેમને વંદન હો. આચાર્યદેવ પોતે છદ્મસ્થ છે તેથી વિકલ્પ છે; ભગવાનને નમસ્કાર કરતાં વિકલ્પનો નિષેધ કરે
છે ને પૂર્ણ શુદ્ધઉપયોગનો આદર કરે છે. જેટલો શુદ્ધોપયોગ પ્રગટ્યો છે તેટલો નિશ્ચય છે, વિકલ્પ વર્તે છે તે
વ્યવહાર છે. તે વ્યવહારનો નિષેધ છે, ને શુદ્ધતાનો આદર છે. –એ રીતે આચાર્યદેવને નિશ્ચય વ્યવહારની સંધિ
છે. વર્તમાન વિકલ્પ છે તેનો આદર નથી પણ સર્વજ્ઞ દેવે જે સ્વભાવ બતાવ્યો તે જ સ્વભાવનો આદર છે.
થયા તે જ રીતે હું સ્વાશ્રયને અંગીકાર કરું છું; એ જ તીર્થંકરોનો પંથ છે.
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
બતાવી દીધું છે. ભગવાને કઈ વિધિથી કર્મો ટાળ્યા અને કઈ વિધિનો ઉપદેશ કર્યો તે આ ગાથાઓમાં વર્ણવ્યું છે.
ગુણ એટલે કાયમી શક્તિ. અને પર્યાય એટલે કાયમી શક્તિનું ક્ષણક્ષણવર્તી પરિણમન. અરિહંતને પહેલાંં અને
જ્ઞાન–સુખ–વીર્ય વગેરેની પૂર્ણતા પ્રગટી ગઈ છે અને રાગ–દ્વેષ–મોહનો સર્વથા નાશ થયો છે. આમ અરિહંતના
દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનો જેણે પોતાના જ્ઞાનમાં નિર્ણય કર્યો તેને આત્મસ્વભાવ અને વિકાર વચ્ચે ભેદજ્ઞાન થયું; તે
પોતાના આત્માને વિકાર રહિત પરિપૂર્ણ સ્વરૂપે ઓળખે છે અને તેનું અજ્ઞાન નાશ થાય છે.
અવસ્થા મારું સ્વરૂપ નથી, અને જે જ્ઞાનમાં મેં અરિહંતનો નિર્ણય કર્યો તે જ્ઞાન જેટલુંય મારું સ્વરૂપ નથી. દ્રવ્ય–
ગુણ–પર્યાયના ભેદરહિત એકરૂપ પરિપૂર્ણ સ્વરૂપ છું; વર્તમાન અધૂરી દશા હોવા છતાં શક્તિરૂપે પૂરી દશા થવા
યોગ્ય છું–આમ નિર્ણય કરતાં કોઈ નિમિત્તમાં, પુણ્ય–પાપમાં કે અધૂરી દશામાં એકત્વબુદ્ધિ રહેતી નથી. પર્યાયનો
આશ્રય છૂટીને દ્રવ્યસ્વભાવનો આશ્રય થાય છે; સ્વભાવના આશ્રયે પર્યાય પરિણમી પરિણમીને પૂર્ણતા થાય છે;
ને મોહ નષ્ટ થાય છે. આ ઉપાય તીર્થંકરોએ કર્યો છે.
રહ્યું. પરથી અને વિકારથી રહિત એકલા સ્વભાવ–આશ્રયે પરિણમન રહ્યું. સ્વભાવ આશ્રયે પરિણમન થતાં
અલ્પકાળે મુક્તિ થાય જ. જેણે પોતાના પરિપૂર્ણ જ્ઞાન–આનંદ સ્વરૂપનો નિર્ણય કર્યો છે તેને પોતાના પર્યાયમાં
પણ જ્ઞાન–આનંદનો અંશ પ્રગટ્યો છે એટલે વિકાર અને જ્ઞાનનું ભેદજ્ઞાન થયું છે. તેને હવે પુણ્ય–પાપનો આદર
નથી. સ્વભાવના આશ્રયે જ્ઞાતાપણું, અને દ્રષ્ટાપણું ઊઘડયું એટલે વિકાર તરફનું પરિણમન ટળ્યું ને કેવળજ્ઞાન
તરફ વળ્યું. જેમ અરિહંતોનું કેવળજ્ઞાન જાણનાર જ છે તેમ હું પણ જાણનાર જ છું–એવા જ્ઞાતાસ્વભાવના
સમ્યક્ નિર્ણયના બળથી જીવ કેવળજ્ઞાન તરફ જ પરિણમે છે, તેનો મોહ લય પામે છે, ક્ષાયક જેવું અપ્રતિહત
સમ્યગ્દર્શન તેને થાય છે. આ જ રીતે ધર્મ થાય છે.
કોઈ શુભરાગમાં કે નિમિત્તમાં નિર્ણય થતો નથી પણ રાગ અને નિમિત્તની અપેક્ષારહિત જ્ઞાનમાં જ નિર્ણય થાય
છે. પોતાના જે પર્યાયમાં નિર્ણય કર્યો તે પર્યાયને સ્વભાવસન્મુખ કરતાં ક્ષાયક જેવું સમ્યક્દર્શન થાય છે. પહેલાંં
અધૂરી દશામાંથી પૂરી દશા પ્રગટ કરવા માટે પરનો આશ્રય માનતો હતો તેથી મોહ ટકતો હતો, પણ હવે
કેવળજ્ઞાનીની ઓળખાણ કરીને સ્વભાવસન્મુખ વળ્યો ત્યાં કોઈ પરના આશ્રયની માન્યતા ન રહી, એકલા
પોતાના દ્રવ્યને પરિપૂર્ણપણે પ્રતીતમાં સ્વીકાર્યું, એટલે સમ્યગ્દર્શન થયું ને મોહ ટળ્યો. હવે રાગદ્વેષ રહ્યા તેનો
સ્વરૂપમાં સ્વીકાર નથી, તેથી સ્વરૂપની એકાગ્રતાથી શુદ્ધોપયોગ પ્રગટ કરતાં તે રાગ–દ્વેષનો પણ ક્ષય જ થઈ
જશે. આ રીતે સ્વભાવનો આશ્રય તે જ મોક્ષનો માર્ગ છે–આમ અરિહંતોએ દર્શાવ્યું છે.
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
ઉપાદાનથી જ દરેક વસ્તુ પોતાના પર્યાયરૂપે પરિણમે છે. પહેલાંં–પછી કે આડી અવળી કોઈ અવસ્થા થાય નહિ.
આવો નિર્ણય કરતાં બધાય પદાર્થોનું કર્તાપણું ટળી ગયું. અને પોતાની નિર્મળદશા માટે કોઈ પર સામે કે પુણ્ય–
પાપ સામે જોવાનું રહ્યું નહિ. પર ઉપરની દ્રષ્ટિ અને પર્યાય ઉપરની દ્રષ્ટિ છોડીને, અખંડ એકરૂપ જ્ઞાયક
સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કર્યા વગર આવા જ્ઞાતાપણાનો નિર્ણય થઈ શકે નહિ. આવો બધાયના જ્ઞાતાપણાનો નિર્ણય તે
સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રગટ કરવાનો ઉપાય છે.
વિકારનો કર્તા થતો નથી, જ્ઞાતાપણે સ્વાશ્રયમાં ટકીને વિકારનો ક્ષય કરે છે અને પૂર્ણદશાને પામે છે. આ જ
નિર્વાણનો ઉપાય જિનવરોએ કહ્યો છે. વસ્તુમાં જેમ થાય છે–થવાનું છે તેમ કેવળજ્ઞાનમાં જણાય છે અને જેમ
કેવળજ્ઞાનમાં જણાય છે તેમ જ વસ્તુમાં થાય છે. જેમ કેવળજ્ઞાની બધાયના વીતરાગપણે જ્ઞાતા જ છે તેમ મારો
સ્વભાવ પણ જ્ઞાતા જ છે, વિકાર થાય તે મારો સ્વભાવ નથી. આમ નિર્ણય કરતાં પરનું હું કાંઈ કરું એવું મિથ્યા
અભિમાન ટળી ગયું અને વિકાર પોતાનું સ્વરૂપ એ મિથ્યામાન્યતા પણ ટળી ગઈ એટલે પરથી અને વિકારથી
જુદા શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વભાવમાં વળ્યો. આ જ મિથ્યાત્વને ટાળવાનો ઉપાય છે.
શુદ્ધાત્મસ્વરૂપનો નિર્ણય તો થયો છે, પણ જ્યાં સુધી સ્વરૂપની સાવધાની વડે સર્વથા રાગદ્વેષ ન ટાળે ત્યાં સુધી
કેવળજ્ઞાન થતું નથી. સમ્યગ્દર્શનમાં જે શુદ્ધાત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થઈ તે સ્વરૂપમાં સાવધાનીથી (અર્થાત્
શુદ્ધોપયોગથી) ક્રમે ક્રમે સ્થિરતા કરીને પોતાની ઉગ્ર શક્તિથી કેવળજ્ઞાન પામે છે. સમ્યગ્દર્શન પ્રાપ્ત થયા પછીની
ક્રિયા કેવી હોય તે જણાવતાં આચાર્યદેવ કહે છે કે સમ્યગ્દર્શનવડે શુદ્ધાત્મસ્વરૂપને પામીને પછી પણ સ્વાશ્રયના
પુરુષાર્થવડે જ્ઞાનની અંતર–સ્થિરતારૂપ ક્રિયાદ્વારા જો જીવ રાગ–દ્વેષનો નાશ કરે છે તો તે જીવ સંપૂર્ણ શુદ્ધદશાને
પામીને મુક્ત થાય છે. જે જીવને રાગ–દ્વેષ રહિત શુદ્ધાત્માની શ્રદ્ધા થઈ નથી તે જીવ તો રાગ–દ્વેષનો નાશ કરી
શકે નહિ. જે જીવને પહેલાંં તો રાગ–દ્વેષ રહિત સમ્યક્ આત્મતત્ત્વની શ્રદ્ધા થઈ છે તે જીવ તે આત્મતત્ત્વના
આશ્રયે જો રાગદ્વેષ પરિહરે છે તો કેવળજ્ઞાન પામે છે. ક્ષાયક–સમ્યગ્દર્શન–પૂર્વકની ક્ષપકશ્રેણીની વાત આચાર્યદેવ
જણાવે છે. સમ્યગ્દર્શન પછી, ‘જો રાગદ્વેષ પરિહરે તો શુદ્ધાત્માને પામે’ એટલે કે ઉપયોગને શુદ્ધાત્મામાં ટકાવે તો
રાગ–દ્વેષનો પરિહાર થઈને કેવળજ્ઞાન પ્રગટે. અને જો સંપૂર્ણ રાગદ્વેષ ન છોડી શકે તો, સમ્યગ્દર્શનને
અચ્છિન્નધારાએ ટકાવી રાખીને એક ભવ સ્વર્ગમાં જઈ પછી મોક્ષ પામે. –આવા ઉગ્ર પુરુષાર્થની વાત છે.
તીર્થંકરોના પંથમાં પુરુષાર્થહીનતાની વાતને અવકાશ નથી. તીર્થંકરોનો પંથ સ્વાધીન પુરુષાર્થનો છે. જે જીવ
સ્વાધીન પુરુષાર્થનો સ્વીકાર કરે છે તે જ જીવ તીર્થંકરોના પંથે છે; જે જીવ સ્વાધીન પુરુષાર્થને સ્વીકારતો નથી
તે જીવ તીર્થંકરોના પંથે નથી.
કરીને, અરિહંત તરફના વિકલ્પનું પણ આલંબન છોડીને સ્વાશ્રય કરતાં દર્શનમોહ ક્ષય પામે છે, ને પછી એ જ
સ્વભાવમાં વિશેષ એકાગ્રપણે સ્વાશ્રય કરતાં રાગ–દ્વેષનો ક્ષય થઈને વીતરાગતા ને કેવળજ્ઞાન થાય છે.
ત્રણેકાળે આ એક જ પ્રકારનો મોક્ષનો ઉપાય છે. અરિહંત ભગવંતો આવા જ સ્વાશ્રિત જ્ઞાનની વિધિ વડે
મોહનો ક્ષય કરીને કેવળજ્ઞાન પામ્યા; અને પછી દિવ્યધ્વનિમાં જગતના ભવ્ય જીવોને પણ એમ જ ઉપદેશ
આપ્યો કે, હે જગતના ભવ્ય આત્માઓ! જે રીતે અમે કહીએ છીએ તે રીતે તમે આત્માના દ્રવ્યગુણ–પર્યાયનો
તમારા જ્ઞાનમાં નિર્ણય કરો, અને તમારા પર્યાયને પરાશ્રયથી છોડાવીને સ્વાધીન આત્મતત્ત્વમાં વાળો. અમે
પુરુષાર્થવડે
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
વિધિવડે, પુરુષાર્થપૂર્વક પોતાના સમ્યક્આત્મતત્ત્વની શ્રદ્ધા અને એકાગ્રતા કરવાથી મોહનો ક્ષય થઈને
સમ્યગ્દર્શન અને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થશે. માટે પુરુષાર્થવડે સ્વાશ્રય કરો. ‘કર્મ માર્ગ આપે તો ધર્મ થાય,
નિમિત્તના અવલંબને ધર્મ થાય, વ્યવહારના આશ્રયે ધર્મ થાય’ એવા પ્રકારની પરાધીનતાની માન્યતાને છોડો.
કેમ કે પરાશ્રયને મોક્ષમાર્ગ ભગવાને કહ્યો નથી. મોક્ષનો માર્ગ પરાધીન નથી પણ આત્માધીન છે–સ્વાધીન છે.
પ્રગટ કરે છે. અને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયા પછી દિવ્યધ્વનિ વડે જગતના જીવોને એ જ પ્રકારનો ઉપદેશ કરીને
નિર્વૃત થાય છે –સિદ્ધ થાય છે. આ એક જ મોક્ષનો વિધિ છે, બીજો કોઈ વિધિ નથી.
નમું છું, જે માર્ગે આપ નિર્વૃત થયા તે જ માર્ગે હું ચાલ્યો આવું છું. હે પૂર્ણ પુરુષાર્થના સ્વામી, ભગવાન!
આપના દિવ્ય ઉપદેશની કોઈ અદ્ભુત બલિહારી છે. આપનો ઉપદેશ જીવોને પરાશ્રયથી છોડાવીને મોક્ષમાર્ગમાં
લગાડનારો છે. આપના ચરણકમળમાં હું નમસ્કાર કરું છું. કઈ રીતે નમું છું? –આપના ઉપદેશને પામીને, આપે
ઉપદેશેલા સ્વાશ્રિત વિધિને અંગીકાર કરીને હું આપના પંથે ચાલ્યો આવું છું. અહીં એક જ પ્રકારના વિધિવડે
મોક્ષનો ઉપાય બતાવ્યો. બીજા કોઈ વિધિથી મોક્ષનો ઉપાય છે નહિ. મૂઢ અજ્ઞાની લોકો તો આવી માન્યતાને
એકાંતિક માન્યતા માને છે કેમ કે તેમને સ્વાશ્રય માર્ગનું ભાન નથી. જ્ઞાનીઓ તો કહે છે કે આવા
ગુણ–પર્યાયને ઓળખીને, ક્રમબદ્ધ આત્મ પર્યાયને જાણીને, અભેદ સ્વરૂપની પ્રતીતિ અને સ્થિરતા કરીને,
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન ચારિત્રરૂપ નિર્મળ દશા પ્રગટ કરી અને અરિહંત દશા પામ્યા, તથા જગતને તે જ ઉપદેશ કરીને
સિદ્ધદશા પામ્યા, તેમ અમે પણ આપનો સ્વાશ્રયનો ઉપદેશ સાંભળીને, એ જ રીતે સ્વાશ્રય વડે સમ્યક્–શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટ કરીને મુક્ત થઈશું. એ માટે હે પ્રભો! આપને નમસ્કાર હો.
પાછું ફરીને વિકાર રહિત સ્વભાવ તરફ નમ્યું છે. અરિહંતોની જેમ મારા આત્મસ્વભાવમાં ભવ નથી–વિકાર
અરિહંત ભગવાનનો નિર્ણય કર્યો તેણે પોતાના એકાવતારીપણાનો નિર્ણય કર્યો છે. અહીં આચાર્યદેવ કહે છે કે,
અરિહંત ભગવંતો આ જ વિધિવડે પૂર્ણદશા પામ્યા છે, અમે પણ આ જ વિધિવડે પૂર્ણદશા પામીએ છીએ, અને
તમે પણ આ જ વિધિને જાણવાથી પૂર્ણદશા પામશો. આ વિધિમાં કદી પણ ફેરફાર થવાનો નથી.
રાગાદિના આશ્રયે કેવળજ્ઞાન થયું નથી. તું પણ તારા સ્વભાવના આશ્રયે જ્ઞાતા રહે તો તને કેવળજ્ઞાન થાય. જે
જાણ અને સ્વાશ્રય કર, તો તું કેવળી થઈશ.
ભગવાને ભવિષ્યના મંદ પુરુષાર્થી જીવોને માટે જુદો માર્ગ–સહેલો માર્ગ–બતાવ્યો એમ નથી. તેમજ,
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
સ્વાશ્રય એ એક જ મોક્ષમાર્ગ છે. પહેલાંં શ્રદ્ધામાં સ્વાશ્રય અને પછી સ્થિરતામાં સ્વાશ્રય થાય છે. પરાશ્રય તે
બંધમાર્ગ જ છે, ને સ્વાશ્રય તે જ મોક્ષમાર્ગ છે. “એક જ માર્ગ છે” એ જ સમ્યક્ એકાંત છે. એક જ માર્ગ છે–એ
સિવાય બીજો કોઈ માર્ગ નથી એનું નામ અનેકાંત છે. પણ સ્વાશ્રયથી પણ મોક્ષ થાય અને પરાશ્રય–વ્યવહારથી
પણ મોક્ષ થાય–એમ માનવું તે મિથ્યાત્વ છે–એકાંત છે.
રાગ–રહિત સ્વભાવને સ્વીકાર્યો ત્યારે સ્વભાવની પ્રાપ્તિ થઈ, શ્રદ્ધામાં રાગરહિત થઈ ગયો, સ્વાશ્રયભાવ પ્રગટ
થયો. આવડા મોટા (ભગવાન જેવડા) રાગરહિત પરિપૂર્ણ સ્વભાવનો જેણે પોતાના જ્ઞાનમાં નિર્ણય કર્યો તેણે
એકલા આત્માના આશ્રયનો સ્વીકાર કર્યો અને સમસ્ત પરદ્રવ્ય તેમ જ પરભાવોના આશ્રયની માન્યતા છોડી
તેને અનંત પુરુષાર્થ પ્રગટ્યો છે, એ જીવ તીર્થંકરોના પંથે ચાલવા માંડયો છે.
આચાર્યદેવ કહે છે કે ભાઈ, તીર્થંકરોએ સ્વાશ્રયનો ઉપદેશ કર્યો હતો; અત્યારે પણ સ્વાશ્રય થઈ કરે છે. તીર્થંકરો
કાંઈ એમ કહેતા નહોતા કે ‘તું અમારો આશ્રય કર’ તીર્થંકરો તો એમ કહેતા હતા કે તું તારા સ્વભાવનો નિર્ણય
કરીને તારો જ આશ્રય કર. અત્યારે પણ સ્વભાવનો નિર્ણય કરીને–સ્વાશ્રયભાવ પ્રગટ કરીને તીર્થંકરોના પંથે
વિચરી શકાય છે. પંચમકાળના આચાર્યદેવ પંચમકાળના જીવોને જ ઉપદેશ કરે છે કે હે જીવ! જેવો અનંત
કેવળીઓનો આત્મા છે, તેવો જ તારો આત્મા છે, અનંત કેવળીઓએ જેવો પોતાના સ્વભાવનો નિર્ણય કર્યો
અને સ્વાશ્રય પ્રગટ કરીને મુક્તિ પામ્યા તેમ તું પણ તારા સ્વભાવનો તેવો જ નિર્ણય વર્તમાનમાં પ્રગટ કર
વિધિ જગતને કહ્યો છે. તમે પણ આ જ વિધિને અંગીકાર કરો. આ જ વિધિ કરો એટલે કે નિશ્ચય–સ્વભાવનો
આશ્રય કરો અને બીજો વિધિ ન કરો એટલે કે વ્યવહારભાવોનો આશ્રય છોડો. દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે નિમિત્ત
ચૈતન્યસ્વરૂપના આશ્રયનો નિર્ણય કરીને સર્વ વ્યવહારનો નિષેધ કરો, અને પછી એ જ સ્વરૂપના આશ્રયે સંપૂર્ણ
શુદ્ધોપયોગ પ્રગટ કરીને તીર્થંકર ભગવંતોની જેમ સંપૂર્ણ જ્ઞાતાદ્રષ્ટા થાઓ.
તીર્થંકરોના સ્વાશ્રિતપંથને નમસ્કાર
તીર્થંકરોના પંથ દર્શાવનારા સંતોને નમસ્કાર
ઉપદેશ કરે છે, તેઓ મૂળ આપ્ત છે.
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
સમીપતામાં પણ પોતાના સ્વરૂપથી જ જાણે છે.”
સમાનપણે પોતાના સ્વરૂપથી જાણનાર છે. અને તે જ પ્રમાણે નજીકના એટલે પોતાની અવસ્થામાં થતાં દયા–
હિંસાદિ પરિણામને કે દૂરના એટલે બીજા જીવમાં થતા દયા–હિંસાદિ પરિણામને પણ આત્મા પોતાના સ્વરૂપથી
જાણનાર છે, નજીકના રાગાદિને કે દૂરના રાગાદિને જાણવામાં કાંઈ ફેર પડતો નથી.
નજીકના કે દૂરના રાગાદિને પોતાના સ્વરૂપથી જ પ્રકાશે છે. દૂરના રાગાદિને જાણતાં કે નજીકના રાગાદિને
જાણતાં કાંઈ જ્ઞાનમાં ફેર પડતો નથી.
તેમ જ દીવાની પાસે સોનાના લાટા પડ્યા હોય કે કોલસાનો ભૂક્કો પડ્યો હોય–તે બંનેને દીવો પોતાથી પ્રકાશે
છે, સોનાને પ્રકાશતાં કાંઈ દીવાનો પ્રકાશ વધી જતો નથી, ને કોલસાને પ્રકાશતાં કાંઈ ઘટી જતો નથી, દીવો
પોતાના પ્રકાશક સ્વભાવથી જ બધાને પ્રકાશે છે, પરને લીધે પ્રકાશતો નથી. દીવાની નજીકમાં કોઈ પાપાદિ
કરતો હોય કે દૂર કરતો હોય પણ દીવો તો બંનેનો પ્રકાશક છે.
પોતામાં રાગ થાય કે બીજામાં રાગ થાય તે બંનેનો પોતાના સ્વરૂપથી જ પ્રકાશક છે. પર્યાયમાં પુરુષાર્થની
નબળાઈથી રાગ થાય છે–એ વાત અહીં ગૌણ છે. પર્યાયની નબળાઈ ગૌણ થતાં ને ત્રિકાળી જ્ઞાનસ્વભાવની
અધિકતા થતાં જ્ઞાન તો દૂરના કે નજીકના રાગાદિનું પ્રકાશક જ છે. રાગને જાણે છે–એમ કહેવું તે પણ વ્યવહાર
છે. જ્ઞાન પોતાને જાણે છે તે નિશ્ચય છે. પોતાની અવસ્થામાં થતા રાગાદિભાવો તે નજીકના છે અને બીજા
જીવની અવસ્થામાં થતા રાગાદિભાવો તે દૂરના છે. તે બંનેને આત્મા પોતાના જ્ઞાનથી વ્યવહારે જાણે છે.
કાપવાના હિંસાદિ ભાવો–તેને આત્મા પોતાથી જાણે છે. બંનેને જાણતાં જ્ઞાનમાં કાંઈ ફેર પડતો નથી. તેમ
નજીકના શરીરની ક્રિયા કે દૂરના શરીરની ક્રિયા તેને આત્મા પોતાના સ્વભાવથી પ્રકાશી રહ્યો છે. આવા નિત્ય
પ્રકાશક સ્વભાવનો ભરોસો થતાં, નજીકના કે દૂરનાં રાગાદિને જાણતાં આત્મામાં કાંઈ નુકશાન થતું નથી, ને
આવા પ્રકાશક સ્વભાવનો ભરોસો ટળ્યે આત્મામાં કાંઈ ધર્મ રહેતો નથી.
નજીક થાય કે દૂર થાય તેને પોતાના સ્વભાવથી જાણે છે. અને નજીકના કે દૂરના રાગનો પણ, નિત્ય જ્ઞાન–
જ્યોત સ્વભાવના સ્વીકારથી આત્મા જાણનાર જ છે. આવા જ્ઞાનસ્વભાવનો ભરોસો તે ધર્મ છે.