PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
એકતા છોડીને પરને જાણતા નથી, એટલે તેમને સમયે સમયે જ્ઞાનની શુદ્ધતા જ વધતી જાય છે.
રસ તો જડ છે, શું જડમાં તારી મજા છે? અને શું જડ રસ તારા આત્મામાં ઘરી જાય છે? તારી મજાતારું સુખ
ગયું, તેને અજ્ઞાની જીવ રસનો સ્વાદ માને છે. પણ જ્ઞાન પરમાં ન અટકતાં, આત્મસ્વભાવ તરફ વળતાં
સ્વભાવનો અતીંદ્રિય આનંદ આવે છે, તે જ સાચું સુખ છે. એ સિવાય બીજી કોઈ ચીજમાં સુખ નથી.
છે. પણ અજ્ઞાની જીવ સ્વભાવથી ખસીને રસની રુચિમાં લીન થયો છે તે અધર્મ છે. અને પર પદાર્થોની રુચિથી
અધિક થઈને–છૂટો પડીને સ્વભાવની રુચિ વડે વર્તમાન અવસ્થાને સ્વભાવમાં ધારી રાખે–ટકાવી રાખે–તે ધર્મ
છે. વર્તમાન અવસ્થા વિકારમાં ન ટકતાં સ્વભાવમાં ટકે તે ધર્મ છે. જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા અને સમસ્ત પર
વસ્તુઓ તદ્ન જુદી છે––એમ જાણ્યા વિના અને આત્મા સ્વરૂપની રુચિ કર્યા વગર કદી ધર્મ થતો નથી.
નથી, પણ જ્ઞાનની ક્રિયામાં ધર્મ–અધર્મ છે. પોતાના પૂર્ણ જ્ઞાનસ્વભાવને સ્વીકારીને તેના આશ્રયે જ્ઞાનની જે
ક્રિયા થાય તે ધર્મ છે. અને સ્વભાવને ભૂલીને, ક્ષણિક જ્ઞાન જેટલો જ પોતાને માનીને, પરના આશ્રયે જ્ઞાનની
જે ક્રિયા થાય તે અધર્મ છે. અનાદિથી મતિ–શ્રુત–જ્ઞાન પરના લક્ષે કાર્ય કરી રહ્યા છે તેથી સંસાર–પરિભ્રમણ છે,
તે જ્ઞાનને ચેતનસ્વભાવના લક્ષે સ્વભાવમાં વાળવા તે અપૂર્વ ધર્મ છે, ને તે મુક્તિનું કારણ છે. ઉપર
(સમયસારના ૨૩૪મા કળશમાં) કહ્યું હતું કે પર પદાર્થોને જાણતાં તેની સાથે એકપણાની માન્યતાથી અનેક
પણ પરમાં એકત્વ બુદ્ધિ જ છે ને તે અધર્મ છે. અહીંથી હવે (આ પંદર ગાથાઓ દ્વારા કહ્યું તે રીતે) સમસ્ત
વસ્તુઓથી જુદું કરવામાં આવેલું જ્ઞાન એટલે કે સમસ્ત પરદ્રવ્યોથી ભિન્ન ચેતનસ્વભાવને જાણીને તે તે
સ્વભાવમાં વળેલું જ્ઞાન અનેક પ્રકારની અધર્મ ક્રિયાઓથી રહિત છે અને એક જ્ઞાનક્રિયામાત્ર છે, અનાકુળ છે
અને દેદીપ્યમાન વર્તતું થકું સ્વભાવમાં લીન રહે છે.– આ જ ધર્મ છે. અત્યાર સુધી જે અનંત જીવો સંસારથી
તરીને સિદ્ધ થયા છે તે બધાય આવી સ્વ સન્મુખ જ્ઞાનક્રિયાના પ્રતાપથી જ તર્યા છે, વર્તમાન જે જીવો તરે છે
તેઓ એ ક્રિયાના પ્રતાપથી જ તરે છે ને ભવિષ્યમાં જે કોઈ જીવો તરશે તેઓ એ જ્ઞાનક્રિયાના પ્રતાપે જ તરશે.
(સમયસાર ગા. ૩૯૦થી૪૦૪ ઉપરના વ્યાખ્યાનોમાંથી)
કંચનબેન–એ બંનેએ સજોડે, માહ સુદ ૧૨ ગુરુવારના રોજ પૂ. ગુરુદેવશ્રી પાસે આજીવન બ્રહ્મચર્ય
પાળવાની પ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરી છે. આ કાર્ય માટે તેઓને ધન્યવાદ.
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
માટે તે પદાર્થોના આશ્રયે જે મોહાદિ ભાવો થાય છે તે પણ તારા સ્વરૂપથી જુદા છે. એ બધાથી જુદા તારા
ચૈતન્ય–તત્ત્વને તું ઓળખ તો તેના આશ્રયે તને ધર્મ અને શાંતિ પ્રગટે. શરીરની આંગળી વાંકી થઈ જાય, કંપવા
લાગે, અંગ ખોટું પડી જાય, રોગ થાય તે વખતે તેને સરખું રાખવાની તારી ઈચ્છા હોવા છતાં, તારી ઈચ્છા
તેના તરફની ઈચ્છાથી જુદો છે. માટે તેમનો આશ્રય છોડ અને તારા કાયમી ચૈતન્યસ્વભાવનો આશ્રય કર, તેનું
શરણ લે. વર્તમાન અધૂરી દશામાં રાગ થતો હોવા છતાં હે ભાઈ! તું તારા જ્ઞાનમાં એવો નિર્ણય અને શ્રદ્ધા તો
કર કે તે રાગ અને અધૂરાશ હું નથી, હું તો તે રાગ અને અધૂરાશ રહિત પૂરા જ્ઞાનસ્વભાવ રૂપે છું જો તું એવો
નિર્ણય કરીશ તો તને અંતરમાં મોકળાશ રહેશે,–રાગ અને શરીરથી જુદાપણાનું ભાન જાગૃત રહેશે. જીવનમાં જ
શરીરથી છૂટા ચૈતન્યનું ભાન કર્યું હશે તો, શરીર છૂટવાના પ્રસંગે (–મૃત્યુ વખતે) શરીરમાં મૂર્ચ્છાઈશ નહિ, ને
શરીરથી છૂટા ચૈતન્યની જાગૃતિ રહેશે, ને આત્માના આનંદ પૂર્વક સમાધિ થશે. અહો! હું ચૈતન્ય ભગવાન છું,
શરીરથી જુદો છે એમ જેણે ભાન કર્યું છે તેને શરીરથી મૂકાવાનો (જન્મ મરણ રહિત થવાનો) મોકો–અવસર
અનંત જન્મ મરણમાં રખડશે. મારા ચૈતન્ય તત્ત્વને શરીરનો સંબંધ જ નથી–એવી શ્રદ્ધા કરનાર જીવ અલ્પકાળે
અશરીરી સિદ્ધ થશે. ચૈતન્ય જાતને શરીરથી અને વિકારથી ભિન્ન જાણીને, ત્રણ કાળના સર્વે પદાર્થોથી હું જુદો છું
એમ જાણીને, પોતાના જ્ઞાનને સ્વભાવમાં એકાગ્ર કરીને જે આત્માની શ્રદ્ધા જ્ઞાન–અનુભવ કરે છે તેને અપૂર્વ
ધર્મ પ્રગટ થાય છે. તે જીવના જ્ઞાનમાં સ્વભાવની એકતાનું ગ્રહણ થયું અને સર્વ પર પદાર્થના અભિમાનનો
ત્યાગ થયો.
દુર્લભ છે, સાંભળ્યા પછી બુદ્ધિમાં તેનું ગ્રહણ થવું દુર્લભ છે,–‘આ શું ન્યાય કહેવા માગે છે, એમ જ્ઞાનમાં પકડાવું
તે દુર્લભ છે, ગ્રહણ થયા પછી તેની ધારણા થવી દુર્લભ છે. સાંભળતી વખતે સારું લાગે ને બહાર નીકળે તો બધું
ભૂલી જાય તો તેને આત્મામાં ક્યાંથી લાભ થાય? શ્રવણ–ગ્રહણ અને ધારણા કરીને પછી એકાંતમાં પોતે
શું કરે? ને ધારણા શેની કરે? અને અંતરમાં શું વિચારે? અંતરમાં યથાર્થ નિર્ણય કરીને તેને રુચિમાં
પરિણમાવીને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવું તે મહાન દુર્લભ અપૂર્વ છે. એ સમ્યગ્દર્શન વગર કોઈ રીતે જીવનું કલ્યાણ
થાય નહિ. જુઓ, આમાં શરૂઆતનો ઉપાય કહ્યો પહેલાંં તો સંસારની લોલુપતા ઘટાડીને તત્ત્વ શ્રવણ કરવા
માટે નિવૃત્તિ લેવી જોઈએ શ્રવણ, ગ્રહણ, ધારણા, નિર્ણય અને રુચિમાં પરિણમન –આટલા બોલ આવ્યા. તે
દરેક એકેક કરતાં દુર્લભ છે. શ્રવણ કરીને વિચારે કે મેં આજે શું શ્રવણ કર્યું? નવું શું સમજ્યો? એમ અંતરમાં
પ્રયત્ન કરીને સમજે તો આત્માની રુચિ જાગે ને તત્ત્વ સમજાય. પણ જેને સત્યના શ્રવણ–ગ્રહણ ને ધારણનો જ
અભાવ છે તેને તો સત્ સ્વભાવની રુચિ હોતી નથી, અને રુચિ વગર તેનું પરિણમન ક્યાંથી થાય? રુચિ વગર
સત્ય સમજાય નહિ ને ધર્મ થાય નહિ.
પોતે પોતાના અંતરસ્વભાવમાં વળીને રાગ રહિત નિર્ણય કરે કે મારો આત્મસ્વભાવ જ આવો છે, તો તેના
આત્મામાં સાચું જ્ઞાન થયું છે. એથી સત્સમાગમનો કે શ્રવણ વગેરેનો નિષેધ નથી, સત્સમાગમે સત્ ધર્મનું
શ્રવણ કર્યા વગર તો કોઈ જીવ આગળ વધી શકે નહિ, પણ તે શ્રવણાદિ પછી આગળ વધવા માટેની આ વાત
છે. માત્ર શ્રવણ કરવામાં ધર્મ ન માનતાં, ગ્રહણ–ધારણા અને નિર્ણય કરીને આત્મામાં રુચિથી પરિણમાવવું
જોઈએ.
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
ધર્મની શરૂઆત કેમ થાય તેની આ વાત છે. સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તે ધર્મના નિમિત્તો છે. તે નિમિત્તોને
થાય તે પણ હજી મિથ્યામતિ–શ્રુત છે. સાચાદેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને કબુલ્યા તેણે હજી તો વ્યવહારથી વ્યવહારને
માન્યો છે; નિશ્ચય સ્વભાવના ભાન સહિત જે વ્યવહાર હોય તે જ ખરેખર વ્યવહાર છે, પણ નિશ્ચય સ્વભાવના
ભાન વગરનો વ્યવહાર તે ખરેખર વ્યવહાર નથી પણ વ્યવહારથી વ્યવહાર છે. જો ત્રિકાળ સ્વભાવની પ્રતીતિ
પ્રગટ કરીને તે વ્યવહારનો નિષેધ કરે તો, જેનો નિષેધ કર્યો તેને નિશ્ચયપૂર્વકનો વ્યવહાર કહેવામાં આવે છે.
અને સ્વભાવના ભાનપૂર્વક તેને જાણે તો તે જ્ઞાનમાં વ્યવહારનય છે, પણ રાગને જ આદરણીય માને અથવા
એકલા રાગના લક્ષે જ તેને જાણે તો તે જ્ઞાન તો મિથ્યાજ્ઞાન છે; તેને વ્યવહાર પણ કહેવાતો નથી.
તરફ ઢળનારું જ્ઞાન તે મારું સ્વરૂપ નથી, એક રૂપ જ્ઞાયક સ્વભાવ તે હું છું–એમ મતિ–શ્રુત જ્ઞાનને સ્વભાવમાં
ઢાળીને વ્યવહારથી જુદો પડે ને સ્વભાવમાં એકતા કરે ત્યારે પ્રમાણજ્ઞાન થાય છે અને તે જીવના મતિ–શ્રુતજ્ઞાન
તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે. આ મતિ–શ્રુતજ્ઞાન પણ અતીંદ્રિય છે, તે કેવળજ્ઞાનનું કારણ છે. આ આત્મા પોતે ભગવાન કેમ
થાય? તેની આ રીત છે.
જ્ઞાન વ્યવહારથી જુદું પડ્યું નથી એટલે કે તેણે નિશ્ચય અને વ્યવહારને જુદા જાણ્યા નથી, તેથી ત્યાં વ્યવહાર
પણ સાચો હોતો નથી. જ્ઞાન વ્યવહારને જાણે ખરું પણ વ્યવહારજ્ઞાન જેટલો આત્મા નથી એમ સમજી,
વ્યવહારથી જુદું પડી અખંડજ્ઞાનસ્વભાવ તરફ વળે ત્યારે શ્રુત–જ્ઞાન પ્રમાણ થાય છે અને ત્યારે જ નિશ્ચય તથા
વ્યવહાર બંનેનું સાચું જ્ઞાન હોય છે.
વ્યવહાર જુદા ન રહ્યા, પણ ક્ષણિકને જ ત્રિકાળીરૂપ માની લીધું એટલે કે વ્યવહારને જ નિશ્ચય માની લીધો;
તેને નિશ્ચય–વ્યવહારનું સાચું જ્ઞાન નથી. ત્રિકાળીસ્વભાવનો આશ્રય કરીને જે જ્ઞાન એમ સ્વીકારે કે ‘આ દેવ–
ગુરુ–શાસ્ત્રથી હું જુદો અને તેને જાણનાર ક્ષણિક જ્ઞાન છે તેટલો પણ હું નથી’ તો તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે અને તેને
ત્રિકાળીસ્વભાવનું તેમ જ વર્તમાન પર્યાયનું એટલે કે નિશ્ચય–વ્યવહારનું સાચું જ્ઞાન છે.
જાય છે ને વ્યવહારનય ટળતો જાય છે એટલે કે સ્વભાવની એકતા તરફ જ્ઞાનનું વલણ વધતું જાય છે, ને પર
તરફનું જ્ઞાનનું વલણ ટળતું જાય છે. એ રીતે ક્રમે ક્રમે, સ્વભાવમાં સંપૂર્ણ એકતા થતાં, વ્યવહાર સંપૂર્ણ ટળી જાય
છે, ને કેવળજ્ઞાન થાય છે. સ્વભાવ તરફ ઢળેલું જ્ઞાન તે જ આત્મા છે, તે જ્ઞાન જ સમ્યક્ત્વ છે, તે જ ચારિત્ર છે,
તે જ સુખ છે. જ્ઞાન આત્મામાં અભેદ થતાં દ્રવ્ય–પર્યાયનો ભેદ ન રહ્યો એટલે તે જ્ઞાન જ આત્માનું સર્વસ્વ છે.
અહો! આચાર્યભગવાને આત્માના અંતરસ્વભાવનું પરમ અદ્ભુત રહસ્ય બતાવ્યું છે. આ રહસ્ય સમજીને
અંતરમાં મંથન કરવા જેવું છે. માત્ર ઉપર ઉપરથી સાંભળી લેવું ન જોઈએ પણ બરાબર ધારણ કરીને, અંતરમાં
જાતે વિચારીને નિર્ણય કરવો જોઈએ.
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
કમાવાનો ભાવ તે પાપ જ છે, તેમાં અનીતિ ન કરે ને નીતિ રાખે તો ઓછું પાપ થાય, પણ ધર્મ થાય નહિ. એક
માણસ એવો નીતિવાળો હતો કે તેને લાખો રૂપિયાની લાંચ મળે તો પણ લેતો નહિ. એક વાર તેણે કોઈ જ્ઞાની
પાસે જઈને પૂછયું– ‘મહારાજ! મને પાંચ પાંચ લાખ રૂપિયાની લાંચ આપવા આવે છે, પણ હું લેતો નથી, તો
મને કેટલો ધર્મ?’ જ્ઞાનીએ કહ્યું તેમાં જરાય ધર્મ થાય નહિ. ભલે નીતિથી નોકરી કરો પણ તેમાં પૈસા રળવાનો
ભાવ છે તેથી પાપ જ છે; લાંચ વગેરે અનીતિ ન કરે તો ઓછું પાપ થાય–એટલું જ, બાકી તેમા ધર્મ હરામ છે.
સ્વ–પરના ભેદવિજ્ઞાન વગર ધર્મ કેવો?
હવે એમ ક્યારે બને? હું પાપ અને પુણ્ય રહિત જ્ઞાનસ્વરૂપ છું, હું પાપનો ઘટાડનારો સર્વ પાપથી રહિત જ છું, પાપ
કે પુણ્ય મારું સ્વરૂપ જ નથી–એમ પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવના લક્ષે જે પાપ ટળ્યા તે ટળ્યા, તે પાપ ફરીને કદી થાય
નહિ, પણ સ્વરૂપની એકાગ્રતાથી ક્રમેક્રમે પુણ્ય પાપ ટળતા ટળતાં સર્વથા વીતરાગતા થાય. પાપને છોડનારો પોતે
સંપૂર્ણ પાપ રહિત કેવો છે? પાપને છોડીને પોતે કેવા સ્વરૂપે રહેનાર છે? તેના ભાન વગર પાપને ખરેખર છોડી
શકે નહિ. એટલે પોતાના આત્મસ્વભાવના લક્ષ વગર ખરેખર અનીતિ છોડી શકે નહિ એમ નક્કી થયું.
તેવો પ્રસંગ આવે તો પણ તેનાથી અનીતિ કરાશે નહિ. દેહ જવાનો પ્રસંગ આવે તો પણ અનીતિ ન કરે એટલે શરીર
છોડીને પણ નીતિ રાખવા માંગે છે. હવે શરીર ક્યારે છોડી શકે? જો શરીર છૂટતાં શ્રદ્ધામાં અણગમો થાય–દ્વેષ થાય
તો તેને ખરેખર શરીર જતું કરવાનો ભાવ નથી; પણ શરીર તેના કારણે છૂટે છે. શરીર છૂટતા અંતરમાં રાગ–દ્વેષ ન
થાય કે અનીતિ કરીને શરીર રાખવાનું મન ન થાય તો નીતિ ખાતર શરીર છોડ્યું કહેવાય. હવે શરીર જતાં રાગ–દ્વેષ
ન થાય એમ ક્યારે બને? જો શરીર ઉપર જ લક્ષ હોય તો તો રાગ–દ્વેષ થયા વગર રહે નહિ. પણ શરીરથી ભિન્ન
પોતાના આત્માને જાણીને તેનું લક્ષ હોય તો શરીરને રાગ–દ્વેષ વગર જતું કરી શકે. માટે, ‘હું શરીરથી
મોક્ષનો કે ધર્મનો માર્ગ છે. તેમાં જ સમ્યગ્દર્શન –જ્ઞાન–ચારિત્ર–તપ વગેરે સમાઈ જાય છે.
પહેલાંં તો પોતાને અંતરમાં પોતાના આત્મસ્વભાવનો ઉત્સાહ આવવો જોઈએ, પોતાનો
સ્વભાવ સમજવા માટે તેના શ્રવણ–મનનની હોંશ જોઈએ.
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
પણ માત્ર વર્તમાન પૂરતો મંદ કષાય છે.
અનંતી અનીતિનું સેવન છે. ઈચ્છાથી પરનું કાર્ય પણ થતું નથી અને ઈચ્છાથી જ્ઞાન પણ થતું નથી, ઈચ્છા તે
આત્માનો સ્વભાવ નથી. જ્ઞાનનું કાર્ય ઈચ્છા નથી અને ઈચ્છાનું કાર્ય પરમાં થતું નથી. પ્રત્યક્ષ દેખાય છે કે
પોતાનો વહાલામાં વહાલો એકનો એક પુત્ર હોય, ને માંદો પડ્યો હોય, ત્યાં તે સાજો થઈ જાય અને મરે નહિ
એવી પોતાની ઘણી ઈચ્છા હોવા છતાં તે મરી જાય છે. તારી ઈચ્છા પરમાં શું કરે? સૌથી નજીક પોતાનું શરીર
છે, તેમાં પણ પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે કાર્ય થતું નથી રોગની ઈચ્છા ન હોવા છતાં શરીરમાં રોગ થાય છે, અને તે
તો શું કરે? પ્રમાણિકપણે હું પૈસા રળું–એવી જેની માન્યતા છે તે અનીતિનું સેવન કરે છે, જૈન ધર્મની નીતિની
તેને ખબર નથી. સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન કરવું તે જ જૈની–નીતિ છે, ને તેનું ફળ મુક્તિ છે.
તેને અનીતિ કરાશે નહિ: તેમ જ જે પ્રતિકૂળતા આવે તેના ઉપર અણગમો પણ ન થાય, તો તેને અનીતિ છોડી
કહેવાય. જો તેને પ્રતિકૂળતા ઉપર અરુચિ આવે તો નીતિ ઉપર જ અરુચિ છે, ને તેણે ખરેખર અનીતિ છોડી
રુચિમાં જ ખરી નીતિનું પાલન અને અનીતિનો ત્યાગ છે સ્વભાવના આશ્રયે ત્રણ કાળની અનીતિ રુચિમાંથી
છૂટી ગયા પછી અસ્થિરતાના કારણે જે રાગ–દ્વેષ થાય છે તેનો પણ સ્વભાવના આશ્રયે નાશ કરીને વીતરાગ
થશે. કેમ કે રાગદ્વેષ થાય છે તે પરના કારણે માનતા નથી અને તે રાગદ્વેષની રુચિ નથી તેના રાગ–દ્વેષ ઘણા
મર્યાદિત છે.
ખરું બ્રહ્મચર્ય–હોય નહિ. કોઈ સાચા બ્રહ્મચારી હોય તેને કોઈ કહે કે તું મારી સાથે અમુક દુષ્કર્મ કર, નહિ તો
શરીર જતું કરે, પણ અબ્રહ્મચર્ય સેવે નહિ. જો તે પ્રસંગે એમ અંતરમાં અણગમો થાય કે અરેરે, બ્રહ્મચર્યને કારણે
મરણનો પ્રસંગ આવ્યો–તો તેને ખરેખર બ્રહ્મચર્યની રુચિ નથી અને અબ્રહ્મચર્ય છોડ્યું નથી. મૃત્યુ આવે છતાં
શરીર ઉપર રાગ ક્યારે ન થાય? કે શરીરથી ભિન્ન, રાગદ્વેષ રહિત ત્રિકાળ સ્વભાવનું લક્ષ હોય તો દેહ પ્રત્યે
મમત્વ–બુદ્ધિનો રાગ ટળી જાય. પહેલાંં તો જાણનાર દેખનાર આત્મસ્વભાવની ઓળખાણ કરીને શ્રદ્ધાનો દોષ
ટાળવો જોઈએ, શ્રદ્ધાનો દોષ ટળ્યા પછી ક્રમે ક્રમે અલ્પકાળે ચારિત્રનો દોષ પણ ટળી જાય છે. આ રીતે
ભેદજ્ઞાનથી જ ધર્મ થાય છે. ભેદવિજ્ઞાન વગર ધર્મ થતો નથી.
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
આત્માને પરથી તો પૂરેપૂરું જુદાપણું છે, ને પોતાના જ્ઞાન સાથે પૂરેપૂરી એકતા છે, જરા ય જુદાઈ નથી.
નિઃશંકિત અંગની વાત મૂકી છે.
અહિંસા છે; અને પરમાં કે પુણ્ય–પાપમાં આત્મા માનવો તે હિંસા છે. ‘જ્ઞાન તે આત્મા છે’ એમ કહેતાં તેમાં
ભેદની જરા ય શંકા ન કરવી. જાણનાર જ્ઞાન આત્માથી જરા ય જુદું હશે એવી શંકા ન કરવી. કોઈ પરને લીધે
જ્ઞાન થતું હશે–એમ ન માનવું. રાગાદિ ભાવોમાં જ્ઞાન હશે–એવી શંકા જરા ય ન કરવી. જ્ઞાન અને આત્મા એક
જ છે–એવી નિઃશંક શ્રદ્ધા કરવી. આવી શ્રદ્ધા તે ધર્મ છે. એવી શ્રદ્ધા કરનારે જેવું છે તેવું સ્વરૂપ માન્યું છે, તેથી તે
સત્યવાદી થયો છે.
પરદ્રવ્યનો પોતામાં સ્વીકાર ન કરવો તે અચૌર્યધર્મ છે. પરદ્રવ્ય પોતાનું નથી છતાં તેને પોતાનું માનવું તે ચોરી
છે; જ્ઞાન પરથી તદ્ન જુદું છે ને આત્માથી જરાય જુદું નથી એમ માનનારે પોતાના આત્માને ચોરીના ભાવોથી
બચાવ્યો છે, આવા આત્મસ્વરૂપની શ્રદ્ધામાં ધર્મ છે, ક્યાંય બહારમાં મંદિર–પુસ્તક વગેરેમાં ધર્મ નથી. જડ
વસ્તુને કે વિકારી ભાવોને પોતાનું સ્વરૂપ માનવું તે મિથ્યા માન્યતા છે, તેમાં ત્રણ કાળના પદાર્થોની ચોરી છે.
અસત્ય રૂપ છે. તેમ આ જગતમાં બધી વસ્તુઓ પોતાના પરિણમનપ્રવાહમાં પરિણમ્યા કરે છે અને પુણ્યપાપ
ભાવો પણ થઈ થઈને બીજી ક્ષણે ચાલ્યા જાય છે. તે પરવસ્તુઓને કે ક્ષણ પુરતા ભાવને જે આત્મા પોતાનું
સ્વરૂપ માને તે આત્માનો હિંસક, અસત્યનો સેવક અને ચોર છે; પૈસાને પોતાના મનાવે કે પૈસા ખર્ચવાના
ભાવને ધર્મ મનાવે તે પણ ચોર છે, આત્માનો હિંસક છે.
આસાતના કરનાર છે, તેને મિથ્યાત્વનું મોટું પાપ છે.
સ્વભાવની દ્રઢતા થાય છે. એ ભાવના તો વારંવાર કરવા જેવી છે; વારંવાર આત્મસ્વભાવની
વાત સાંભળતાં તેમાં જરાય કંટાળો ન આવવો જોઈએ. આત્મસ્વભાવની વાત વારંવાર
સાંભળતાં જો કંટાળો આવે તો તેને આત્માની અરુચિ છે.
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
મૈથુન સેવન હતું. હવે જ્ઞાન અને આત્મામાં એકપણાની શ્રદ્ધા કરીને વિકાર અને સંયોગોથી જુદાપણું જાણ્યું
એટલે તેણે આત્મા સાથે એકતા કરીને પર સાથેની એકતારૂપ જોડાણ તોડયું, તે પરમાર્થે બ્રહ્મચારી છે.
જ્ઞાન સ્વભાવ સિવાય બીજે ક્યાંય અંશમાત્ર એકતા માનતા નથી, તેથી જ્ઞાનીઓ તેને નિષ્પરિગ્રહી કહે છે. અને
જેને આત્મસ્વભાવમાં એકતા પ્રગટ કરી નથી ને બહારના પદાર્થોમાં અંશ માત્ર એકતા છે તે જીવ બાહ્યમાં
ત્યાગી હોય તો પણ અનંત પરિગ્રહી છે.
કે મારે ત્યારે ક્રોધ ન કરવો,–તે તો શુભરાગ છે, એવી ક્ષમાની અહીં વાત નથી. આત્માને વિકારવાળો ને શરીર
વાળો માને તેણે આત્માના સ્વભાવ ઉપર અનંત ક્રોધ કર્યો છે; અને જ્ઞાનસ્વભાવથી પરિપૂર્ણ આત્માને માને
અને જ્ઞાનની સંપૂર્ણ એકતા માની છે તે જીવ પર્યાયે પર્યાયે આત્મામાં જ્ઞાનની એકતા કરે છે ને વિકારથી જુદો જ
કદી માનતો નથી; તે કોઈ સમયે આત્માને વિકારવાળો માનતો નથી. તેથી તે જીવનું જ્ઞાન ક્ષણે ક્ષણે
આત્મસ્વભાવ સાથે જોડાતું જાય છે ને વિકારથી છૂટતું જાય છે એટલે તેને સમયે સમયે જ્ઞાન અને
વીતરાગતાની વૃદ્ધિ થતી જાય છે. આનું નામ સાધકદશા છે. અજ્ઞાની એમ માને છે કે વાણીના કારણે જ્ઞાન થાય
છે. એટલે તેણે આત્મા સાથે જ્ઞાનની એકતા ન માની, જ્ઞાનને આત્મા સાથે ન જોડયું પણ પર દ્રવ્ય સાથે એકતા
માનીને વિકાર સાથે જ્ઞાનને જોડયું, તે જીવ આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવનો ખૂની–આત્મઘાતકી છે. તેણે જ્ઞાનને
જ્ઞાનને અને આત્માને જ એકતા છે એટલે જ્ઞાન આત્માના આશ્રયે જ સ્વ–પરને જાણનાર છે, રાગાદિનું કર્તા
નથી, –એમાં જે જીવ જરા ય શંકા કરતો નથી તે જીવના જ્ઞાનને આત્માથી જરા ય જુદાઈ રહેશે નહિ ને
વિકારનો જરા ય સંબંધ રહેશે નહિ એટલે કે તેનું જ્ઞાન આત્માના આશ્રયે જ પરિપૂર્ણપણે પરિણમીને કેવળજ્ઞાન
પ્રગટ થશે ને વિકારનો સર્વથા અભાવ થશે. આચાર્ય ભગવાન કહે છે કે આત્માને અને જ્ઞાનને જુદાઈ હશે એવી
જરા પણ શંકા કરવી નહિ. આવી આત્મસ્વભાવની નિઃશંકતા ને
પડે તો મકાનને નુકસાન કર્યા વગર તે તાર દ્વારા સીધી જમીનમાં ઊતરી જાય. તેમ જેણે ચૈતન્યની
રુચિરૂપ તાર આત્મા સાથે જોડ્યો છે તેને ચૈતન્યની સ્વાધીનતાની આ વાત રુચિદ્વારા આત્મામાં
ઝટ ઊતરી જાય છે; સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન થતાં વસ્તુની સ્વતંત્રતાને જરાય નુકસાન કર્યા વગર તેનું
જ્ઞાન ચૈતન્ય તરફ વળી જાય છે.
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
પર્યાયે જ્ઞાન અને આત્માની અભેદતા વધતાં વધતાં અને રાગ ટળતાં ટળતાં વીતરાગતા ને કેવળજ્ઞાન થશે.
તેણે ખરેખર આત્માને અને જ્ઞાનને એક માન્યા નથી, પણ જુદા માન્યા છે, અને પરસંયોગોમાં જ્ઞાનની એકતા
માની છે; તે જીવનું જ્ઞાન ચેતનસ્વભાવ સાથેની એકતારહિત હોવાથી, ને સંયોગો સાથે એકતાના અભિપ્રાયવાળું
હોવાથી, ખરેખર અચેતન છે.
ભોગવી શકશે નહિ; પણ તે અવસ્થાએ પોતાનું જ્ઞાન આત્માની બહાર રખડતું મૂકયું છે તેથી બહારના લક્ષે
એકલી આકુળતાને જ ભોગવશે.
ઉત્તર:–આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપી છે ને પુણ્ય–પાપ આત્માનું સ્વરૂપ નથી, એમ નિઃશંક શ્રદ્ધા કરીને જ્ઞાનસ્વભાવ
આત્માના જુદાપણાની જરા પણ શંકા ન કરી એટલે કે જ્ઞાનને પર સાથે કે વિકાર સાથે જરાય સંબંધ ન માન્યો તે
કરવી તે જ ધર્મનું મૂળ છે. પહેલાંં તે જીવ પોતાને સંયોગાધીન માનતો, હવે સ્વભાવ આધીન થયો. હવે ગમે તેવા
પ્રતિકૂળ કે અનુકૂળ સંયોગો આવે તેનાથી ભિન્નતા જાણીને, સ્વભાવમાં નિઃશંક અને નિર્ભય રહીને ક્ષણે ક્ષણે
આત્માશાંતિની વૃદ્ધિપૂર્વક સમાધિ–મરણ કરીને એકાવતારી થઈ જાય,–તેના ઉપાયનું આ કથન છે.
અમારાથી જુદો છે, અમારો આશ્રય તને જરા પણ નથી. તારા જ્ઞાનસ્વભાવ સાથે જ તારે એકતા છે, તારા
આત્મસ્વભાવથી તું જ્ઞાનને જરા ય જુદું માનીશ તે નહિ પાલવે. જ્ઞાન અને આત્માની સર્વ પ્રકારે એકતા
માનીને, રાગથી છૂટો પડીને સ્વભાવમાં જ જ્ઞાનનું જોડાણ કર, એમાં જરા પણ શંકા ન કર.–એજ મુક્તિનો
ઉપાય છે. એમાં જરા પણ શંકા કરે ત
આત્માને અને જ્ઞાનને જુદાઈ માનીને વિકાર સાથે જરાય એકતા માની અથવા સંયોગોથી જ્ઞાન
થશે એમ માન્યું તેણે સંયોગ અને વિકાર સાથે ભાઈબંધી
અનંતો ક્રોધ કર્યો, પોતાના આત્માનો મોટો અપરાધ કર્યો. અનંતકાળનો એ મોટો અપરાધ ને
ક્રોધ ટળીને સાચી ક્ષમા કેમ પ્રગટે તેનો ઉપાય અહીં કહ્યો છે.
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
દેખાવ થાય છે. બિડાયેલ પંખામાં જ તેવી તાકાત હતી. તેથી તેમાંથી કળા ખીલે છે, બીજા સામાન્ય કાગળમાંથી
તેમ થાય નહિ. તેમ–આત્મા ચૈતન્યની કેવળ જ્ઞાનકળાનો ભંડાર છે; તેની શ્રદ્ધા કરીને રાગ અને જ્ઞાનને જુદા
પાડતાં કેવળજ્ઞાનરૂપી પૂર્ણકળા ખીલી જાય છે. પરંતુ હું પરનું કરું એમ માને અને પર્યાયમાં ક્રોધાદિ થાય તેને જ
જ્ઞાનનું સ્વરૂપ માને તો તે જીવ જ્ઞાન અને રાગને જુદા જાણતો નથી તેથી તેને જ્ઞાન કળા ખીલતી નથી પણ
હોય!’ એમ શંકા કરીને, જો ઇંડાને ખખડાવે તો મોર થતો નથી. તેવી રીતે આ આત્મા ચૈતન્યસ્વરૂપ, શરીર–
થઈ જાય છે. જે સિદ્ધભગવાન થયા તે પોતાના સ્વભાવ સામર્થ્યથી જ થયા છે, ને હું પણ એવા જ સ્વભાવ
સામર્થ્યથી ભરેલો છું–એમ જેણે નિઃશંક શ્રદ્ધા કરી, જરા ય શંકા ન કરી, તે જીવને વર્તમાન જ્ઞાનદશા ઓછી
હોવા છતાં તે અવસ્થા ત્રિકાળી સ્વભાવમાં વળે છે ને ત્રિકાળી સ્વભાવના સેવન વડે અલ્પકાળમાં તેને
કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થાય છે. પરંતુ– હું તો એક અલ્પજ્ઞ પ્રાણી પૈસા વગેરે વગર મારે ચાલે નહિ, ને મારામાં
ભગવાન થવાનું સામર્થ્ય અત્યારે કઈ રીતે હોય?’ એમ જે જીવ સ્વભાવ સામર્થ્યમાં શંકા કરે છે, તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ
છે, તેને જ્ઞાનકળા ખીલતી નથી માટે શ્રી આચાર્યદેવ કહે છે કે–હે જીવો! આત્મા પરિપૂર્ણ ચૈતન્ય સામર્થ્યવાળો
છે, તે સામર્થ્યની શ્રદ્ધા કરો, તેમાં નિઃશંક થાઓ તેમાં જરા ય શંકા ન કરો.
સંયોગની શ્રદ્ધા થશે, વિકારમાં એકતા થશે, વીતરાગતા ને કેવળજ્ઞાન નહિ ખીલે, સમ્યગ્જ્ઞાન નહિ થાય, પણ
મિથ્યાત્વથી જ્ઞાનની અત્યંત હીનતા કરીને તે નિગોદ થશે. પર્યાય દ્રષ્ટિનું ફળ નિગોદ દશા છે ને દ્રવ્યદ્રષ્ટિનું ફળ
જ્ઞાનની એકતા ન કરી એટલે કે જ્ઞાનસ્વભાવની નિઃશંકતા ન કરી, તેથી તેના જ્ઞાનનું પરિણમન હણાઈ જશે ને
તે એકેન્દ્રિય–નિગોદ થશે. ઊંધી દ્રષ્ટિને લીધે સંયોગમાં અને વિકારમાં જ પોતાનું અસ્તિત્વ માને છે તે જીવે પોતે
જીવસ્વરૂપે પોતાના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર નથી કર્યો
સમજાય. આત્માનો સ્વભાવ જ જાણવાનો છે તેથી જે ‘આત્મા’ હોય તેનામાં બધુંય
સમજવાની તાકાત છે જડમાં જ્ઞાન નથી તેથી જડને કાંઈ ન સમજાય આ વાત સાંભળવા કાંઈ
જડ નથી બેઠાં જડને સમજવા માટે કાંઈ આ વાત થતી નથી પણ જડથી ભિન્ન જ્ઞાનતત્ત્વ છે
તેને સમજવા માટેની આ વાત છે.
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
આત્મસ્વભાવની નિઃશંક શ્રદ્ધા થાય છે. જ્ઞાનસ્વભાવની એવી નિઃશંક શ્રદ્ધા પ્રગટ કરીને સ્વભાવમાં ઢળતાં
કેવળજ્ઞાન–સામર્થ્યને તે હણી નાંખે છે. ત્રિકાળ જ્ઞાનમય જીવની શ્રદ્ધા કરીને જે નિઃશંક થયો છે તે જીવ ગુણ–
ગુણીને વિકારથી બચાવીને અભેદ કરે છે, પર્યાયને દ્રવ્યમાં લીન કરીને તે કેવળજ્ઞાન પામે છે.
તેમાં તેણે શંકા કરી છે, તેથી તેનું જ્ઞાન આત્માથી જુદું જ રહેશે અર્થાત્ તેનું જ્ઞાન આત્માને જાણવા તરફ નહિ
વળે પણ પરમાં જ એકતા બુદ્ધિ કરી કરીને ભવભ્રમણમાં રખડયા કરશે. જેણે જીવ અને જ્ઞાનની એકતામાં
નિઃશંકતા કરીને આત્માને જાણવામાં ને અનુભવવામાં પોતાના જ્ઞાનને વાળ્યું છે તેને આત્મસ્વભાવના આધારે
અહો જીવ પોતે જ જ્ઞાન છે માટે જ્ઞાનને જીવથી જુદાઈ હોવાની જરા પણ શંકા ન કરો, જ્ઞાન સ્વભાવી આત્માની
નિઃશંક પ્રતીત કરો.
આત્માને જાણવાની જીવે કદી દરકાર કરી નથી. અનંતકાળથી જે કાંઈ જાણ્યું તે માત્ર પરને જાણ્યું છે પણ પોતાને
જાણવાની દરકાર કરી નથી. પોતાનું સ્વરૂપ જાણ્યા વગર પરનું પણ સાચું જ્ઞાન થાય નહિ. શ્રી સમયસારની
ચોથી ગાથામાં આચાર્યદેવે કહ્યું છે કે–પોતાના આત્મસ્વભાવથી વિરુદ્ધ એવી કામ, ભોગ અને બંધનની કથા તો
સર્વે જીવોને સુલભ છે, તે તો જીવે અનંતકાળથી સાંભળી છે; તેનો પરિચય કર્યો છે ને અનુભવ પણ કર્યો છે,
પરંતુ પરથી ભિન્ન પોતાના એકત્વસ્વભાવની વાત પણ રુચિથી કદી સાંભળી નથી. પોતાનો આત્મા–સદા
અંતરમાં પ્રકાશમાન છે અને નિર્મળ ભેદજ્ઞાનના પ્રકાશથી તે સ્પષ્ટ ભિન્ન દેખી શકાય છે, પણ પર સાથેની
સંગતિ– સેવા કરી નથી ને તેમની વાત રુચિપૂર્વક સાંભળી નથી; જ્યારે સત્પુરુષની વાણી સાંભળવા મળી ત્યારે
પણ સ્વાશ્રયની રુચિ કરી નહિ ને વાણી વગેરેના લક્ષે કે પરાશ્રિત વ્યવહારના લક્ષે અટકી ગયો, તેથી
અનંતકાળમાં જીવ આત્મસ્વભાવને સમજ્યો નથી. જેમ મગશેળિયા પત્થર ઉપર લાખો મણ પાણી પડે તોય તે
પલળે નહિ અને કોરડુ મગને ગમે તેટલા પાણીમાં બાફો તો પણ તે બફાય નહિ, તેમ જે પોતાના
ભાવશ્રુતજ્ઞાનને અંતરમાં વાળીને ચૈતન્ય–મૂર્તિ આત્મસ્વભાવનો આશ્રય કરતો નથી અને દ્રવ્યશ્રુતના
અવલંબનને જ જ્ઞાન માનીને અટકે છે એવા જીવ ઉપર સત્પુરુષની અમૃત વાણીનો વરસાદ ગમે તેટલો વરસે
પણ તે પલળતો નથી–તેને ધર્મ થતો નથી. વાણીના લક્ષે ધર્મ થાય નહિ પણ સ્વભાવના આશ્રયે જ ધર્મ થાય
સ્વભાવનો આશ્રય ન કરે તો દ્રવ્યશ્રુતરૂપ વાણી તેને શું કરે? વાણી તો અચેતન છે, તેના આધારે જ્ઞાન નથી
આત્મા તરફ ન વળતાં પર તરફ
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
સિદ્ધભગવાન છે તેવા પોતાના સ્વભાવનું ભાન કરીને, પુણ્ય–પાપ સાથે જ્ઞાનનું તન્મયપણુ ન થવું તેનું નામ
સિદ્ધને નમસ્કાર છે.
ભિન્ન રહીને રાગને જાણે છે. જો રાગ સાથે જ્ઞાન તન્મય થઈ જાય તો તે જ્ઞાન આંધળુ થઈ જાય અને રાગને
જાણી શકે નહિ; આવો જે પોતાનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે તેને જાણવું તે જ ધર્મ છે અને તે જ સિદ્ધને નમસ્કાર છે.
કેવળીભગવાન સ્વને કે પરને બંનેને પ્રત્યક્ષ જ જાણે છે. ત્યાં પરને જાણે છે––એમ કહેવું તે વ્યવહાર છે, પરંતુ
પરને જાણનારું તેમનું જ્ઞાન કાંઈ પરોક્ષ નથી. તેમ અધૂરું જ્ઞાન હોય ત્યારે પણ ‘પરને જાણે છે’ એમ કહેવું તે
વ્યવહાર છે, અને પોતાના જ્ઞાનને જ જાણે છે––તે પરમાર્થ છે.
છે–એમ કહેવું તે વ્યવહાર છે. છદ્મસ્થ જીવ પરને જાણે કે રાગને જાણે તે વ્યવહાર છે; કેમકે કોઈ પણ જીવ
રાગના સામર્થ્યથી જાણતો નથી પણ જ્ઞાનના જ સામર્થ્યથી જ્ઞાનમાં રહીને જાણે છે. જે ગુણનો જેવો સ્વભાવ
હોય તેવો જાણવો તે યથાર્થ જ્ઞાન કહેવાય છે. જ્ઞાનગુણનો સ્વભાવ જાણવાનો છે; તે જાણવામાં પરની અપેક્ષા
નથી, પર સાથે એકમેક થઈને જ્ઞાન જાણતું નથી, પણ જ્ઞાન તો જ્ઞાનપણે રહીને જ જાણે છે આવો સ્વતંત્ર જ્ઞાન
સ્વભાવ જાણવો અને પરથી–વિકારથી તેને જુદો ટકાવી રાખવો તે જ ધર્મ છે, જ્ઞાન કહો કે ‘સમજ’ કહો.
જ્ઞાનમાં બે પ્રકાર નથી અર્થાત્ ‘અમુક જ્ઞાન પરને જાણનારું અને અમુક જ્ઞાન સ્વને જાણનારું, એવા બે ભેદ
જ્ઞાનમાં નથી. જે જ્ઞાન સ્વને જાણે છે તે જ જ્ઞાનમાં પર જણાઈ જાય છે. એ જ્ઞાન તો એકરૂપ છે, તેમાં બે ભાગ
પાડીને ‘જ્ઞાન સ્વને જાણે, અને જ્ઞાન પરને જાણે’–એમ કહેવું તેમાં નિશ્ચય–વ્યવહાર લાગુ પડે છે. જ્ઞાન પરને
જાણે છે ત્યાં પણ જે જાણપણું છે તે તો પોતાનું સ્વરૂપ જ છે, તે જ્ઞાન તો પ્રત્યક્ષ છે; પણ ‘પરને જાણનારું જ્ઞાન’
એમ પરની અપેક્ષાથી કહેવું તે વ્યવહાર છે. વ્યવહાર કહેવાથી જ્ઞાનનું પ્રત્યક્ષપણું ટળી જતું નથી.
ટકાવી રાખવું તેનું જ નામ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે, તે જ ધર્મ છે. જ્ઞાનને એકરૂપ કહીને તેમાં પરની
અપેક્ષા ઉડાડી દીધી અને પ્રત્યક્ષપરોક્ષનાં ભેદ પણ કાઢી નાંખ્યા, આવો જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા પરની અપેક્ષા
રહિત નિરપેક્ષ છે તેને માનવો તે જ ભેદજ્ઞાન છે, તે જ ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
મારાથી મોટા છે અને મારી દશા અધૂરી છે તેથી મારે તેમને વંદન કરવા યોગ્ય છે, અને તેઓ વંદનીક છે–– એમ
સિદ્ધને અને પોતાને જ્ઞાનમાં જાણ્યા; ત્યાં બંનેને જાણનાર જ્ઞાન તો એક જ છે; સિદ્ધને જાણનાર જ્ઞાન જુદું અને
પોતાને જાણનાર જ્ઞાન જુદું–એમ નથી. આમ ભેદ, વ્યવહાર અને પરની અપેક્ષા રહિત અભેદ ચૈતન્ય સ્વભાવને
થતું નથી માટે પરમાર્થે જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ છે. પણ નીચલી દશામાં રાગ હોય છે તેથી જ્ઞાનને પરોક્ષ કહેવું તે વ્યવહાર
છે. પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવમાં જે રીતે કાર્ય થઈ રહ્યું છે તે રીતે જાણવું તે જ ધર્મ છે, અને પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવને
ઊંધી રીતે માનવો તે જ અધર્મ છે.
જાણ્યું છે; એ સ્વભાવને જાણવો તે ધર્મ છે.
રાગ–દ્વેષનો અભાવ છે માટે તેમને હર્ષ–શોક નથી, કોઈ કહે કે ‘કેવળીભગવાન ભલે પરમાં તન્મય થઈને નથી
જાણતા, પરંતુ પરનો જાણવામાં રાગ–દ્વેષ કરે તો તેમને હર્ષ–શોક થાયને? ’ તેના સમાધાન માટે કહે છે કે,
ભગવાન રાગ–દ્વેષના હેતુથી જાણતા નથી, તેથી તેમને હર્ષ–શોક નથી. જાણવામાં તેમને રાગાદિની વૃત્તિ થતી
નથી. જેમ સિદ્ધભગવાન પરને જાણે છે તેમ છદ્મસ્થ પણ પરને જાણે છે, એ જાણવામાં શું ફેર છે? પ્રત્યક્ષ અને
સિદ્ધભગવાન જાણે કે આ જીવ જાણે–તે બંનેના જ્ઞાનમાં શરીર જણાયું તેમાં ફેર નથી. પણ અજ્ઞાની જીવ ‘શરીર
મારું છે અથવા હું શરીરનું કરી શકું’ એમ ઊધુ માને છે અને પોતાના જ્ઞાનનો નિશ્ચય કરતો નથી–એ જ દોષ છે;
એ રાગ–દ્વેષ કરે છે અને ઊંધુ માને છે તે જ અધર્મ છે; સિદ્ધ રાગ–દ્વેષ કરતા નથી ને પરને પોતાનું માનતા નથી;
છદ્મસ્થ જ્ઞાની રાગદ્વેષને કે પરને પોતાનું સ્વરૂપ માનતા નથી છતાં હજી રાગદ્વેષ થાય છે તેથી તે સાધક છે.
હોય. પણ જેમ સિદ્ધને તે કાંઈ નથી તેમ આ આત્માને પણ તે કાંઈ નથી. સિદ્ધના જ્ઞાનમાં પણ કર્મ વગેરેનો
પણ જાણે છે, પણ આ જીવ રાગ–દ્વેષમાં અટકીને જાણે છે, સિદ્ધભગવાન રાગદ્વેષ રહિત જાણે છે. માટે અટકતું
જ્ઞાન હેય જાણવું અર્થાત્ રાગ–દ્વેષને હેય જાણવા અને વિકાર રહિત જ્ઞાનસ્વભાવ જ ઉપાદેય જાણવો તે કર્તવ્ય
છે. એવા જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરીને તેમાં ઠરવું તે સિદ્ધને ભાવનમસ્કાર છે.
સેવા છે. ભગવાનની સેવા કરે છે તે કથન ઉપચારથી છે, ખરેખર
દિવસો દરમ્યાન ભગવાનના પંચકલ્યાણકનું દ્રશ્ય વગેરે વિધિ થશે. શ્રી જિનબિંબને
અંજનસલાકા કરવા માટે પરમ પૂ. સદ્ગુરુદેવશ્રી કાનજી સ્વામી પધારશે.
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
પ્રતિમા વગેરે પરદ્રવ્ય પાસેથી કાંઈ માગતા નથી. પોતાને શુભ વિકલ્પ ઊઠ્યો છે, ત્યાં પ્રતિમા વગેરે નિમિત્ત
કોઈવાર હોય છે, પણ તે નિમિત્તના અવલંબને રાગ થયો નથી. પોતાને ભગવાનના સ્વરૂપની ઓળખાણપૂર્વક
શુભ વિકલ્પ ઊઠ્યો છે તેથી પ્રતિમામાં જિનેન્દ્રદેવનો નિક્ષેપ કરે છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવને સમ્યક્નય જ હોતા નથી
તેથી તે નિક્ષેપના સ્વરૂપને પણ જાણતો નથી. નિક્ષેપ કરનાર તો સમ્યક્નય છે.
શાસ્ત્ર કહો તો તે તો આત્માની જ નિર્વિકારી જ્ઞાન પર્યાય છે, તેમાં નિમિત્તનું અવલંબન નથી. દ્રવ્ય–ગુણ–
પર્યાયનું યથાર્થ સ્વરૂપ ઓળખવાથી જ જૈન દર્શનના દરેક તત્ત્વનો યથાર્થ ઉકેલ થઈ શકે છે.
જડની પર્યાય છે, માટે વાણી ખરેખર ભગવાનની નથી. અને વાણી જડ–છે તેનાથી જ્ઞાન–થતું નથી. આમ
સંયોગથી અને રાગથી જુદું જ્ઞાનસ્વરૂપ જાણે તો તે જ્ઞાન સ્વ પરને યથાર્થ જાણી શકે. પણ જો રાગમાં ને પરમાં
જ એકપણું માને તો જ્ઞાન સ્વને કે પરને યથાર્થ જાણી શકે નહિ.
जिणवर बंदउं भत्तियए जेहिं पयासिय भाव।।
સુખસ્વરૂપી આત્માની પ્રતીતિ નથી અને તેણે જ્ઞાનસ્વભાવને જાણ્યો નથી. સિદ્ધદશામાં તો આત્માની આકુળતા
ટળી ગઈ છે અને એકલા સુખરૂપ દશા થઈ ગઈ છે. સાધક જીવને પોતાની પર્યાયનું પૂર્ણધ્યેય સિદ્ધદશા છે તેથી
તેને ઓળખીને બહુ માન કરે છે–વારંવાર સ્મરણ કરીને નમસ્કાર કરે છે. અહીં શરૂઆતથી ૬ ગાથા સુધી
સિદ્ધભગવાનને નમસ્કાર કર્યા છે.
બ્રહ્મચારી શ્રી ગુલાબચંદભાઈએ કરાવ્યો હતો. પરમ પૂજ્યગુરુદેવશ્રી જૈનધર્મની જે અપૂર્વ પ્રભાવના કરી
રહ્યા છે તેનો જ આ પ્રતાપ છે. આ મંગળ કાર્યની શરૂઆત કરવા માટે વર્દ્ધમાનપુરીના મુમુક્ષુઓને વધાઈ!!
બેન–તેમણે પૂ. ગુરુદેવશ્રી પાસે સજોડે આજીવન બ્રહ્મચર્ય પાળવાની પ્રતિજ્ઞા અંગીકાર કરી છે. આ શુભકાર્ય
બદલ તેઓને ધન્યવાદ.
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
શ્રી પૂજા સંગ્રહ